पुण्यातील वैकुंठावरील पाटी

पुढील श्लोक माधवाचार्यकृत ’सर्वदर्शनसंग्रह’ ह्या सर्व दर्शनांचे विवरण देणार्‍या ग्रंथात चार्वाकदर्शनाचे म्हणून दाखविले आहेत.

पशुश्चेन्निहत: स्वर्गं ज्योतिष्टोमे गमिष्यति।
स्वपिता यजमानेन तत्र कस्मान्न हिंस्यते॥
ज्योतिष्टोम यागामध्ये मारलेला पशु जर स्वर्गाला जातो तर याग करणारा आपल्या पित्यालाच त्या मार्गाने स्वर्गाला का पाठवीत नाही?

मृतानामपि जन्तूनां श्राद्धं चेत्तृप्तिकारणम्।
गच्छतामपि जन्तूनां व्यर्थं पाथेयकल्पनम्॥
मेलेल्या व्यक्तींना जर श्राद्धाच्या मार्गाने अन्न मिळून ते तृप्त होतात तर प्रवासाला निघालेल्यांना वाटेसाठी काही बांधून द्यायची काय आवश्यकता? त्यांनाहि श्राद्धाच्या मार्गाने अन्न का पुरवत नाही?

नेहमीप्रमाणे यनावाला यांनी एका महत्त्वाच्या विषयाला हात घातला आहे. त्याबद्दल धन्यवाद.कोणा नातलगाचा अंत्यसंस्कार म्हटले की आयुष्यात बाकी सर्व गोष्टी तारतम्य बाळगून करणारी मंडळी सुद्धा इतकी गतानुगतिक होतात की त्यांची मला कीव करावीशी वाटते. मध्यंतरी काकस्पर्श नावाचा एक चित्रपट येऊन गेला. त्यामुळे काकस्पर्शाची नवी फॅशन आल्यास नवल वाटायला नको. काही वर्षापूर्वी पंजाब मधे केला जाणारा करवा चौथ नावाचा एक अचरट विधी महाराष्ट्रात लोकप्रिय करण्याचे काम एका हिंदी चित्रपटाने केले होते. त्याच धर्तीवर हा काकस्पर्श चित्रपट हिंदीत काढल्यास या विधीला भारतभर लोकप्रियता मिळू शकेल.

त्यांना समाजातले इतर लोक वा हे अ‍ॅक्टीव्हिस्ट हस्तिदंती मनोर्‍यातील विद्वान असे संबोधतात.हे विद्वान समाजापासून फटकून राहतात. आपल्या पेक्षा वेगळा विचार करणारे लोक हे सगळे अंधश्रद्ध अर्थात कीव करण्याच्या लायकीचे अशी त्यांची समजूत असते.

अगदी बरोबर. तेव्हढे तारतम्य बाळागावेच लागते

श्री.चाणक्य लिहितात,

"दोघांच्यातला दुरावा कमी करण्यासाठी खरा पुढाकार विवेकवाद्यांनी घ्यायला हवा पण त्यांना कदाचित तो कमीपणा वाटतो. कदाचित लेख लिहिल्यामुळे हि अपराधीपणाची भावना कमी करण्याला मदत होत असावी."

..याचे आश्चर्य वाटते. गेली दोन दशके अंनिसचे कार्यकर्ते कृतिशील आहेत.समाजात मिसळून काम करीत आहेत. त्याची श्री चाणक्य यांना कल्पना नसावी. विवेकवाद्यांच्या मनात अपराधीपणाची भावना कसली? का असावी? आणि ती कमी होण्यासाठीलेख लिहायचे? हे तर्कशास्त्र कुठले? कृपया पूर्वग्रह न बाळगता वास्तवाचे भान ठेवून विचार करावा. प्रेतसंस्कारांविषयींच्या अंधश्रद्धांमुळे अनेकांचा वेळ,ऊर्जा आणि पैसा यांचा अतोनात अपव्यय होतो.विशेषतः गरिबांची आर्थिक हानी मोठ्या प्रमाणात होते. त्यामुळे प्रगती खुंटते. सुशिक्षितांनी हा खुळेपणा सोडला तर त्यांच्या अनुकरणाने अशिक्षितही सोडतील या हेतूने लिहितो.

घटनेत वैज्ञानिक दृष्टीकोण बाळगणे हे सुजाण नागरिकाचे कर्तव्य आहे असे मानले आहे.

होय, पण समस्या अशी आहे कि वैज्ञानिक दृष्टीकोण म्हणजे काय हे कुठेच clear केलेले नाही. आपल्या कडे शाळा कॉलेजात बरेच विज्ञान (physics, chemistry, maths) शिकवितात पण मुळात विज्ञान म्हणजे काय (the method of science) हे सांगत नाहीत. त्यामुळे वेद पुरणातून उत्पन्न ते पण प्राचीन विज्ञानच असा युक्तीवाद करता येतो, व केला जातो.

अंधश्रद्धा निर्मूलनाच्या बाबतीत एक म्हणावेसे वाटते. ऐहिक सुखे व जीवनातील चिंतांपासून मुक्ती प्रत्येकालाच हवी असते. पण गरीबांना चिंता जास्त कष्ट्दायक असतात कारण अनेक चिंता अश्या असतात ज्या पासून पैसे खर्च करून काही प्रमाणात तरी उपाय करता येतो, जसे, वैद्यकीय उपचार. ज्या माणसाच्या आप्ताला काही गंभीर आजार झालेला आहे, व तो curable असला तरी त्याच्या कडे उपचारा करता पैसेच नाहीत, असा परीस्थीतीने पिडलेला माणूस अंधश्रद्धांच्या आहारी जाणे समजण्या सारखे आहे. त्याच प्रमाणे ज्या अंधश्रद्धांचा उगम धर्मात आहे त्यांचा शेकडो वर्षां पासूनचा पगडा मनावर असतो, व त्या अंधश्रद्धांना आव्हान देणे जास्त कठीण असते.

पण ज्यांचा उगम धर्मात नाही व ज्या सुशिक्षित वर्गाच्या लाडक्या आहेत त्या अंधश्रद्धांना आव्हान देणे सोपे असावे. (असे मला तरी वाटते). उदाहरणार्थ - रेकी, फेंगशुइ, Tarrot Card Reading, Numerology, वास्तु, इत्यादी. आज सुशिक्षित वर्ग या अंधश्रद्धांच्या आहारी जात आहेत, हे मला बोकड बळी देण्याच्या अंधश्रद्धे पेक्षा जास्त काळजीचे वाटते. अंनिस ने सुशिक्षितांच्या "आधुनिक" अंधश्रद्धांना आधी आव्हान दिले तर जास्त चांगले.

सहमत आहे.

कोणत्याही गोष्टीला संस्कार म्हटले की तिच्याभोवती एक आध्यात्मिक वलय येते. मुंज या फालतू विधीचे उदाहरण घ्या. माझ्या नात्यातला एक अमेरिकेत राहाणारा मुलगा त्याच्या आठ आणि दोन वर्षांच्या लहान मुलांना घेऊन या रणरणत्या उन्हाळ्यात भारतात फक्त मुलाची मुंज करण्यासाठी म्हणून आला आहे. हे कळाल्यावर मला हसावे की रडावे ते कळेनासे झाले. असो.
अंत्यसंस्कार या विषयावर मनोगतावर फार पूर्वी एक वाद रंगला होता. त्यात मरणानंतर मानवी शरीर म्हणजे काही लिटर पाणी आणि क्षारांची एक पिशवी असे मी म्हटल्यावर त्यावर बरेच विद्वान तुटून पडले होते. त्यात रसायनशास्त्रात पी.एच.डी केलेले काही लोकही होते. तात्पर्य शिक्षणाचा ज्ञानाशी संबंध नाही.
'काकस्पर्श' सारखा निव्वळ आचरट सिनेमा लोक कला, कलाकारांचा अभिनय यापुढे जाऊन बघतात आणि त्यावर घसा भरभरुन लिहितात, बोलतात हे पुरोगामी महाराष्ट्राच्या थोबाडात मारल्यासारखे आहे. आता तर ग्रामीण महाराष्ट्रात विशेषतः ब्राह्मणेतर समाजात अंत्यविधी, रक्षाविसर्जन, माती, दिवस यांचे प्रस्थ फारच बोकाळले आहे. एक विनोदी उदाहरण बघायचे तर 'सकाळ' च्या पुणे आणि कोल्हापूर आवृत्तीवर नजर टाकावी. कोल्हापूरच्या आवृत्तीत अर्धे पान 'पुण्यस्मरण' सदराचे असते. त्यात प्रत्येक मयताच्या बातमीचा शेवट 'रक्षाविसर्जन अमुकामुक तारखेस आहे' असा असतो. जिवंत असताना दोन वेळच्या भाकरीला महाग असलेल्या म्हातारीच्या मरणानंतर वर्तमानपत्रात बातमी छापून आणणे, अंत्यसंस्काराच्या वेळी 'रुदाली' मध्ये शोभेल असा व्यावसायिक हंबरडा फोडणे, 'पडून होती, पण आम्हाला मोठा आधार होता' असे म्हणून हुकमी घेरी येऊन पडणे, 'माती' ला पंचायत समितीचे सदस्य, एखादा आमदार आला की कृतकृत्य झाल्यासारखे वाटणे, मराठी मालिका बघून त्याप्रमाणे सांत्वनाला येणार्‍या माणसांना भेटण्यासाठी पांढरे कपडे घालून हात जोडून उभे राहाणे, मयत व्यक्तीचा एक तात्काळ एन्लार्ज केलेला फोटो लावून त्याला हार, सुगंधी उदबत्त्या वगैरे अशी फिल्मी आरास करणे.. असो.
शेवटचा मुद्दा असा की तुम्ही एखाद्याच्या मरणानंतर काहीही गाजावाजा नकरता शांतपणे त्या देहाचे दान करुन मोकळे व्हा, किंवा अगदी 'इव्हेंट मॅनेजमेंट' केल्यासारखे आठ-पंधरा दिवस जल्लोष उडवून द्या, बोलणारे बोलतातच. 'आमची इच्छा नव्हती, पण वडीलधार्‍यांचे मन मोडवेना' असे म्हणणार्‍यांनी हे ध्यानात ठेवावे. माझ्या काही नातलगांच्या मरणानंतर मी त्यांच्या देहांचे कोणतेही 'संस्कार' न करता दहन केले आणि स्मशानातच 'हे आता संपले, यापुढे दिवस-बिवस काही नाहीत' असे जाहीर केले. त्यानंतर आणि त्यामुळे काही लोकांचे माझ्याशी असलेले संबंध दुरावले. पण मग ते दुरावण्याच्याच लायकीचे होते असे माझ्या ध्यानात आले.

कोणत्याही गोष्टीवर आपल्या निरीक्षणांच्या ,अनुभवांच्या आणि तर्कबुद्धीच्या आधारे विचार करून तिची तात्त्विक सत्यासत्यता ठरविणे म्हणजे वैज्ञानिक दृष्टिकोन. यनावाला
हे तितकेसे बरोबर नाही, कारण आपली तर्कबुद्धी चुकीच्या मार्गाने जाऊ शकते. आऐझॅक असिमोव एक छान उदाहरण देतात. एल प्रयोग केला. पाच लोकांना पाच द्र्व्ये पिण्यास दिली. पाणी+व्हीस्की, पाणी+ब्रॅन्डी, पाणी+रम, पाणी+वोडका, व पाणी+जिन. निरीक्षण - पाची लोक झिंगले. याचा अर्थ पाणी पिल्याने माणूस झिंगतो. हे अर्थातच चुकिचे आहे, पण तर्कबुद्धी कशी चूक करू शकते याचे उदाहरण आहे.

वैज्ञानिक दृष्टिकोन म्हणजे काय हे आपल्याला नक्कीच माहीत असणार. ही प्रतिक्रिया तुमच्या करता नव्हे तर ज्यांना ते माहीत नसेल त्यांच्या करता आहे. वैज्ञानिक दृष्टिकोन ज्याला इंग्रजीत method of science म्हणतात त्याचे काही नियम आहेत :
- कोणतीही गोष्ट कोण्या महान व्यक्तीने सांगितली म्हणून ती मान्य होत नाही
- कोणतीही गोष्ट कोण्या ग्रंथात लिहीली आहे म्हणून ती मान्य होत नाही
- जर method of science च्या नियमां प्रमाणे ती सिद्ध झाली तरच ती मान्य होते
- एकच प्रयोग जर इतरांनी केला तर त्याचे रिझल्ट तेच यायला हवेत
- जर रिझल्ट तेच आले नाहीत तर त्याचे स्पष्टीकरण हुडकण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे
इत्यादी

- कोणतीही गोष्ट कोण्या महान व्यक्तीने सांगितली म्हणून ती मान्य होत नाही
- कोणतीही गोष्ट कोण्या ग्रंथात लिहीली आहे म्हणून ती मान्य होत नाही
- जर method of science च्या नियमां प्रमाणे ती सिद्ध झाली तरच ती मान्य होते
- एकच प्रयोग जर इतरांनी केला तर त्याचे रिझल्ट तेच यायला हवेत
- जर रिझल्ट तेच आले नाहीत तर त्याचे स्पष्टीकरण हुडकण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे
इत्यादी

वैज्ञानिक दृष्टिकोनाविषयी श्री.चेतन पंडित यांनी केलेले हे विवेचन योग्यच आहे.
२/

पाच लोकांना पाच द्र्व्ये पिण्यास दिली. पाणी+व्हीस्की, पाणी+ब्रॅन्डी, पाणी+रम, पाणी+वोडका, व पाणी+जिन. निरीक्षण - पाची लोक झिंगले. याचा अर्थ पाणी पिल्याने माणूस झिंगतो

.."पाणी पिल्याने माणूस झिंगतो" असा निष्कर्ष कोणी काढणार नाही. कारण हा निष्कर्ष आपल्याला नित्यशः येणार्‍या अनुभवाच्या विरुद्ध आहे.आयझॅक आसिमॉव यांनी हे उदाहरण एक विनोद म्हणून दिले असावे.तसेच मानवी बुद्धी योग्य मार्गाने जाण्यासाठी विकसित झाली आहे.क्वचित चूक होते हे खरे.

सदर पुस्तक माझ्या संग्रही आहे, व त्यातील उतारा स्कॅन करून पाठवणार होतो, पण ते आत्ता लगेच सापडले नाही. लवकरच पाठवीन.
उदाहरण निव्वळ विनोद नाही. the context was explaining the importance of seeking cause and effect relationship. विज्ञान व अ-विज्ञान यांच्यात एक मोठा फरक हा, कि अ-विज्ञान कारण व त्याचा प्रभाव यांच्यात संबंध प्रस्थपित करण्याला महत्व देत नाही. अमूक ग्रह अमूक स्थानी असले (याचा अर्थ जो काय असेल तो असो) कि अमूक घडते असा विश्वास लोक ठेवतात कारण अमूक ग्रहाचे अमूक स्थानी असणे व मानवी जीवनातील घटना यांच्यात cause and effect relationship काय, हे तपासण्याच्या भानगडीत कोणी पडत नाही.

हा cause and effect relationship चा मुद्दा वाटतो तेवढा सोपा नाही. विज्ञान नेहमीच असा संबंध प्रस्थापित झाल्या नंतरच हे कारण व हा त्याचा प्रभाव असे मान्य करते, असे नाही. याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे एल निनो इफेक्ट. दक्षिण अमेरिकेच्या पश्चिमे कडच्या महासागरात या वर्षीच्या डिसेंबर महिन्यात तापमान जरा जास्त असल्याने पुढच्या जुलै मधे भारतात पाऊस कमी का होतो याचे cause and effect relationship अजून प्रस्थापित झालेले नाही, तरी आपण मान्सून प्रेडिक्शन करता एल निनो इफेक्ट वापरतो. तसेच, पॅरसेटमोल घेतल्याने ज्वर कमी का होतो याचे cause and effect relationship पण अजून प्रस्थापित झालेले नाही, तरी आपण पॅरसेटमोल ज्वर कमी करण्याचे औषध म्हणून मान्य करतो.

पाच माणसांना संत्र्याचा ज्यूस+वोडका, उसाचा रस+वोडका, टॉमेटो ज्यूस+वोडका, पाणी+वोडका, सोडा+वोडका, असे पिण्यास दिले व पाची लोक झिंगले. याचा अर्थ वोडका पिल्याने माणूस झिंगतो. हे मान्य.

पाच लोकांना व्हीस्की+पाणी, ब्रॅन्डी+पाणी, रम+पाणी, वोडका+पाणी, व जिन+पाणी असे पिण्यास दिले व पाची लोक झिंगले. पण याचा अर्थ पाणी पिल्याने माणूस झिंगतो हे मात्र अ-मान्य. हे कसे काय? तर अ‍ॅसिमोव त्या पुस्तकात निरिक्षण व निष्कर्श यांचा गुंता समजावून सांगण्याचा प्रयत्न करत होता.