मूळ प्रतिसादः http://www.misalpav.com/node/21078#comment-384064

ज्या पद्धतीचे वर्णन ४ दिशांना चार लोकपाल आदी आहे तसेच वर्णन चिनी उत्खननात दिसले. तसेच वन्य प्राण्यांना मारणार्‍या यंत्राचा उल्लेख वेगळा वाटला. शिवाय मी वर जे वायूविजनाची सोय केली असे लिहीले आहे ते मूळ भाषांतरकाराने 'fixed a fan with the force of the wind and closed it with a bolt' असे लिहीले आहे (जे बहुतेक मी चुकीच्या अर्थाने वायूविजनाबद्दल समजले).
खालील दुवा (अजून एका चिनी उत्खननात ब्लास्ट ब्लोअर म्हणून कबरींमध्ये मिळाल्याची बातमी आहे). ह्याचा उपयोग नक्की कसा करत होते याबद्दल माहिती नाही - ते बघावे लागेल असे वाटते.
http://www.china.org.cn/english/culture/97500.htm

परत याचा अर्थ ही चिनी पद्धत होती - तेथून आपल्याकडे आली वगैरे काही म्हणायचे नाही. फक्त ही एक संशोधनाची दिशा असू शकते. त्याबद्दल पुरावे न मिळाल्यास ते चूक म्हणून सोडून देता येईल.

इतरत्र चाललेल्या चर्चेत हडप्पा आणि मोहेंजोदारो शहरांतील संस्कृती ही तथाकथित आर्यांचीच होती का या विषयी चर्चा सुरू होती. हडप्पाकालिन संस्कृतीचे किंवा तत्कालिन शहरराज्यांचे तीन काळ ठरवले जातात. त्यापैकी लोथलचा काळ हा तिसर्‍या टप्प्यातील आहे (म्हणजे हडप्पानंतर बर्‍याच काळाने). या काळी मृतशरीराचे दहन करण्याची पद्धत होती असे वाचले आहे. परंतु मूळ हडप्पा संस्कृतीत मृतशरीरांचे काय केले जात होते याची विशेष माहिती नाही.

हडप्पा आणि मोहेंजेदारोमधून मृत अस्थी वगैरे मिळाल्याबद्दल माहिती आहे का?

भारतीय उपखंडातील अंत्यसंस्कार हा चर्चा विषय फारच विशाल आहे. यावर डॉक्टरेट साठी एक प्रबंध लिहिता यावा. त्यामुळे काही महत्वाचे मुद्दे देता येतील. ते सुद्धा एका प्रतिसादात देणे शक्य होणार नाही.भारतीय द्वीपकल्पातील अंत्यसंस्कार या विषयात चीनमधील शिंजियांग प्रांतातील अंत्यसंस्कार सुद्धा तपासणे गरजेचे आहे असे मला वाटते. याचे एक महत्वाचे कारण म्हणजे तेथील अतिशय कोरड्या हवामानामुळे तेथील दफनभूमी अजून उत्तम स्थितीत टिकलेल्या आहेत. शिंजिआंग भागाचे वायव्य भारतातील गांधार वगैरे भागांशी जवळचे संबंध असल्याने दफन करण्याच्या पद्धतींत बराच सारखेपणा आहे असे जाणवते.
सुरूवात करायची तर बलुचिस्थान मधील मेहरगढ पासून केली पाहिजे कारण भारतातील आधुनिक मानवाचे प्रथम वसतिस्थान येथे होते. इ.स.पूर्व 7000 ते इ.स.पूर्व 3000 या प्रदीर्घ कालखंडात (सिंधू खोरे संस्कृती पूर्व काल) येथे मानवी वस्ती होती. फ्रेंच उत्खनन शास्त्रज्ञांनी या भागात अतिशय मौल्यवान असे संशोधन केलेले आहे. 1974-75 व 1977-78 मध्ये केलेल्या मोहिमांच्यात या उत्खनन शास्त्रज्ञांनी दफन भूमी उत्खनन करून त्या कालात दफन कसे करत असत याची बरीच माहिती मिळवलेली आहे. ही सर्व माहिती या दुव्यावर (परिच्छेद 3. 2 व 3.5 )वाचता येऊ शकेल.
थोडक्यात सांगायचे तर चिखलापासून तयार केलेल्या शवपेटीत मृत देह (विशेषेकरून लहान मुलांचे) ठेवले जात असत. मृत व्यक्तीबरोबर त्याचे टेराकोटा, तांबे व ब्रॉन्झ व मौल्यवान पाषाण या पासून बनवलेले दागिने आणि इतर वैयक्तिक प्रिय गोष्टी ठेवत असत. काही ठिकाणी जनावरांचे बळी(अर्थातच घोडा नाही. व धान्यही सापडले आहे. मृत देह पूर्व पश्चिम असा व डोके पश्चिमेकडे ठेवलेले असे. बर्‍याच ठिकाणी मातीची भांडी आढळतात. मूळ दुवा खूपच माहितीपूर्ण व रोचक आहे. त्या शिवाय हा दुवाही बघावा.

चन्द्रशेखर
Learning is not compulsory... neither is survival.

मीना प्रभुच्या कुठल्याशा पुस्तकात 'दहन' करण्याची पद्धत अवलंबवून भारतीय उपखंडात इतिहासाची मोठी हानी झाली आहे अश्या धर्तीचे वाक्य वाचल्याचे स्मरते. अन्य धर्मियांत शव दफन केल्यामुळे - त्याच बरोबर अनेक तत्कालीन वस्तु शिलालेल्ख वगैरे दफन केल्याने बराच इतिहास समजणे सोपे झाले आहे असे काहिसे ते मत होते.

याबद्दल उपक्रमींचे मत जाणून घ्यायला आवडेल

ऋषिकेश
------------------
<<स्वाक्षरी निद्रीस्त आहे>>

सिंधू खोरे संस्कृती ही मेहरगढ संस्कृतीनंतर विकसित झाल्याने साहजिकच त्या संस्कृतीमधील रितीरिवाज या संस्कृतीत पाळले जाणे साहजिकच होते. ही संस्कृती केवढ्या विशाल भू प्रदेशावर पसरलेली होती त्याची कल्पना चित्र क्रमांक 1 वरून यावी.

सिंधू खोर्‍यातील संस्कृतीमधील अंत्यसंस्काराचे एक वैशिष्ट्यपूर्ण उदाहरण दिल्ली येथील राष्ट्रीय संग्रहालयात प्रदर्शित केलेले आहे. चित्र क्रमांक 2

हरयानाच्या हिस्सार जिल्ह्यातील राखीगढी येथील दफन भूमीतून बाहेर काढलेल्या मृत देहाचा हा सांगाडा आहे. मृत स्त्री 165 सेँमी उंचीची मध्यम वयाची महिला आहे व हातातील बांगड्यांवरून विवाहित असावी.शव उत्तर दक्षिण ठेवलेले असून मृत स्त्रीची दृष्टी पश्चिमेकडे वळवलेली आहे. डोक़्याशी त्या कालीन अंत्यविधीच्या वेळी उपयोगात आणणारी भांडी त्या स्त्रीला परलोक निवासात उपयोगी पडावी म्हणून ठेवलेली आहेत.
राखीगढी हे स्थान सिंधू संस्कृतीकालीन स्थानांपैकी महत्वाचे आहे कारण या मध्ये सापडलेल्या वस्तूंचा काल इ.स.पूर्व 3000 च्या आसपास आहे.

चन्द्रशेखर
Learning is not compulsory... neither is survival.

सिंधू संस्कृतीचा भूभाग विशाल असला तरी सर्वच शहरे एका काळात बांधलेली नाहीत. या विषयी अधिक माहिती वेळ झाला की देईन. थोडक्यात सांगायचे तर सिंधू संस्कृतीतील शहरांचे तीन विभाग केलेले आहेत. त्यापैकी लोथल, ढोलकविरा वगैरे शहरे ही तिसर्‍या टप्प्यातील आहेत. या लोकांचा वैदिक संस्कृतीशी संबंध आलेला असावा. या संस्कृतीला कदाचित घोडा ठाऊक असणेही शक्य आहे. (घोड्याचा सर्रास वापर होत असेल असे सांगता येत नाही) परंतु या शहरांत मृतांचे दहन केले जात असे.

म्हणजेच, मेहेरगढ किंवा हडप्पा वगैरे संस्कृतींत सुरू झालेल्या पद्धती पुढे बदलत गेल्या असे म्हणता येईल.

मूळ चर्चेशी किंचित अवांतर प्रतिसाद देते.

ज्या पद्धतीचे वर्णन ४ दिशांना चार लोकपाल आदी आहे तसेच वर्णन चिनी उत्खननात दिसले.
हे वर्णन श्रीलंकेच्या महावंसामध्येही सापडते. उदा. महावंसातील लेखनात स्तूपातील 'स्वर्गाचे' वर्णन करताना चार टोकांना चार राजे (बहुदा लोकपाल) आहेत असे म्हटले आहे.

कोसंबींच्या एका लेखात चार महाराजांचा उल्लेख हा असा सापडला - पूर्व दिशेचा पालक महाराजा धृतराष्ट्र; तो गंधर्वाचा अधिपति. त्याला पु्ष्कळ पुत्र आहेत. ते देखील बुद्धाला पाहून दुरून नमस्कार करतात. दक्षिण दिशेचा पालक महाराजा विरुढ; तो कुंभण्डांचा अधिपति. त्याला पुष्कळ पुत्र आहेत; ते पण बुद्धाला पाहून दुरून नमस्कार करतात. पश्चिम दिशेचा पालक महाराजा विरूपाक्ष; तो नागांचा अधिपति. त्यालाहि पुष्कळ पुत्र आहेत; आणि तेहि बुद्धाला पाहून दुरून नमस्कार करतात. उत्तर दिशेचा पालक महाराजा कुबेर (कुवेर); तो यक्षांचा अधिपति. त्यालाहि पुष्कळ पुत्र आहेत.

असो.

वर चित्रा यांनी

मला अलिकडेच यावरून एक अजून (Xinjiang) प्रांतातील हूणांच्या कबरीचा दुवा मिळाला जो येथे देत आहे. http://history.cultural-china.com/en/56History9802.html ह्या कबरींमध्ये काय मिळाले ह्याची अधिक माहिती मिळाली नाही. पण हुणांच्या कबरीचे वर्णन हे वरील वर्णनातील विटा बसवल्या या वर्णनाशी थोडेसे जुळते.

येथेदुवा पाहता तो हान राजघराण्याविषयी असावा असे वाटते. शिनजांग (Xinjiang) प्रदेशावर हान राजघराण्याची सत्ता होती पण ते हे हुण नव्हेत. हुण ही भटकी आणि रानटी जमात होती. भटक्या जमाती सहसा आपल्या मृतांच्या कबरी बांधत नाहीत. उलट, मृतशरीरांची विल्हेवाट लावली जाते, त्याचे कारण असे की शत्रूला त्याच्या मृतदेहाची विटंबना करणे शक्य होऊ नये म्हणून. (भटक्या जमातीत मित्र कमी आणि शत्रू अधिक असतात)

चंगीझ खान हा हुण नव्हे पण भटक्या जमातीतील रानटी टोळीतील व्यक्ती. त्याने लढाया करून मंगोलियात संपत्ती आणून राज्य वसवले, इमारती बांधल्या (म्हणजे भटकेपणाला तिलांजली दिली) तरीही चंगीझ मेल्यावर त्याचा मृतदेह गुप्तपणे उलन बटोरजवळील टेकड्यांमध्ये कुठेतरी पुरण्यात आला. त्यासोबत कोणतीही निशाणी, कबर वगैरेचा ठाव ठिकाणा नव्हता.

वैदिक प्रथांमध्ये जे १६ संस्कार महत्त्वाचे मानले आहेत त्यातील अखेरचा संस्कार म्हणजे 'अग्निसंस्कार'. मृत शरीरावर (पार्थिव) अग्निसंस्कारच का करायचा (दहन) याची निश्चित एक श्रद्धा होती. वेदांतही पुनर्जन्म मानला जाई. शरीर सोडून आत्मा स्वर्गात देवांकडे जातो व तेथून पुन्हा नवा देह प्राप्त करुन जन्म घेतो, हीच श्रद्धा पुढे गीतेतही अधोरेखित केली आहे (वासांसि जीर्णानि यथा विहाय) पार्थिव पंचमहाभूतांत विलीन होते. दफनाने केवळ चारच महाभूतांनाच पार्थिव मिळते, पण अग्निसंस्कारामुळे पाचवे तत्त्व असलेला अग्नि या पार्थिवाला शुद्ध करतो, ही भावना होती. त्यामुळे मृत शरीर चितेवर ठेऊन जाळण्याची पद्धत होती.

आश्चर्याची बाब म्हणजे सती जाण्याचा उल्लेख वेदांत आहे, पण तो दंडक म्हणून नसून उलट स्त्रीला सती जाण्यापासून परावृत्त केले आहे. स्वखुशीने पतीसमवेत सहगमन करणार्‍या स्त्रीला उद्देशून ज्या ऋचा आहेत त्यात विनवले आहे, की तिने चितेवरुन उतरुन खाली यावे, आपला निर्णय बदलावा आणि पुन्हा जोडीदार शोधून जीवन घालवावे. मृताच्या आवडत्या वस्तूंचे दहन करण्याची प्रथा दिसून येत नाही.

वैदिक काळात दहन आणि दफन अशा दोन्ही पद्धती रुढ होत्या याचा पुरावा आपल्याला ऋग्वेदाच्या दहाव्या मंडलात मिळतो. पंधरावी ऋचा पूर्वजांना समर्पित केली असून दहन झालेले (अग्निदग्ध) आणि न झालेले (अनग्निदग्ध) अशा दोन्ही पूर्वजांना आवाहन केले आहे. आजही ते पाळले जाते. पार्थिव जर शिशुचे असेल तर त्यावर अग्निसंस्कार न करता दफन करतात. गुरुजी श्राद्ध करताना घराण्यात मुंजा (ब्रह्मचारी), कुमारिका, विधवा यांचा तपशील विचारुन घेतात व त्यांच्यावर अग्निसंस्कार झाले होते का, हेही विचारतात.

(अवांतर - बौद्ध धर्मातील अंत्यसंस्काराच्या इतिहासाची माहिती नाही, परंतु बुद्धावर मात्र अग्निसंस्कार झाले होते. त्याच्या अस्थी आणि रक्षा आठ गणराज्यांना कलशातून दिल्या गेल्याचे वाचले आहे.)

चर्चा पुढे चालवल्याबद्दल.
बरीच माहिती हाती येते आहे, त्यातली काही सपशेल अवांतर असली तरी हरकत नाही. सध्या वेळ कमी आहे, पण वाचते आहे.
हान आणि हूण यांत गोंधळ झाला खरा. :-) पण म्हणायचे एवढेच आहे की या चालिरीती भारताच्या सध्या रूढ सीमेपलिकडल्या प्रदेशातही रूढ असाव्यात किंवा तेथून आल्या असू शकतील. चीनचे आणि बौद्ध काळातले भारताचे संबंध लक्षात घेता याबद्दल अधिक विचार व्हावा.