निष्क, द्रम्म ही मू़ळची ग्रीको रोमन नाणी. द्रम्मवरून दाम, दमडी ही एकके/ नाणी आली. त्यांच्याविषयी पूर्वी येथे चर्चा झाली होती. या चर्चेशी संबंधित ती चर्चा वाटल्याने दुवा देते.

मला वाटतात अशा शक्यता :

१. शिक्का असलेल्या धातूच्या तुकड्याला "मोहर" म्हणत असावे. सोन्याचीच असण्याची गरज सर्व देशांत किंवा सर्व काळात नसावी.
२. ...
३. "लाभ" आणि "सोय" यांत नेमका फरक काय आहे? "सोयी"ची पुन्हा देवाणघेवाण करता येत नाही (विनिमय नाही), आणि "लाभा"ची पुन्हा देवाणघेवाण करता येते, असा अर्थ आहे काय?

ऋषिकेश,
१) सुरवातीला फक्त वस्तुविनिमय (बार्टर) होता. वैदिक संस्कृतीत गोधन आणि अश्वधनाचे महत्त्व असल्याने प्रारंभीचा विनिमय गाई व घोड्यांच्या बदल्यात होई. ब्राह्मणांना यज्ञात दक्षिणा म्हणून गाई दिल्या जात. क्षत्रिय व वैश्य यांना तर गोपालनाचा हक्कच होता. एकमेकांचे गोधन पळवणे हेही चालत असे. पणि या वैश्य जमातीने इंद्राचे गोधन पळवणे किंवा महाभारतात विराटाचे विपुल गोधन कौरव-पांडवांनी लुटणे यावरुन गाईंना विनिमयासाठी महत्त्व होते. त्याखालोखाल अश्वांना. पण अश्वांचा उपयोग केवळ क्षत्रियांना असल्याने घोडे हे सार्वत्रिक चलन नव्हते. बाकी बैल, मेंढे, खेचरे व कुत्रे पाळले जात. त्यात बैल शेती व ओझे वाहण्यासाठी, मेंढा (बकरा) हा बळी देण्यासाठी व खाण्यासाठी, खेचरे वैश्यांना माल वाहून नेण्यासाठी व कुत्रे हे प्रामुख्याने गोधनाचे रक्षण करण्यासाठी व शिकारीत उपयुक्त म्हणून असत. पुढे शेतीचे तंत्र अंगवळणी पडल्यावर आणि धान्योत्पादन सुरु झाल्यावर हा विनिमय धान्याच्या रुपात सुरु झाला. सुवर्णनाणी खूप नंतर विनिमयात आली. पण लेखात लिहिल्याप्रमाणे अन्य चलनेही अस्तित्वात होती. कवड्या हे सर्वसामान्यांचे चलन असू शकेल. (कवड्यांची नेमकी सुरवात कधी झाली, हे माझ्या वाचनात नाही)

२) हा काळ वैदिक समाज सुपीक प्रदेशात स्थिरावण्याचा आहे.

३) व्यापारात कोणत्याही काळात (अगदी आजही) 'इतरांची सोय, स्वतःचा लाभ' हे तत्त्व पाळले जाते. (लाभ आणि लोभ यातील मर्यादा ज्याने त्याने आखावी) वैदिक समाजात संपत्ती प्राप्तीची इच्छा निर्माण झाल्यावर त्याला अनुकूल लाभाचे व्यवसायही नैसर्गिकरीत्या विकसित झालेले आढळतात. ज्यांच्याकडे अतिरिक्त धन साचले त्यांनी ते कर्जाऊ द्यायला सुरवात केली व सावकार ही संस्था उदयाला आली. रात्रिसूक्तात म्हटले आहे, की
उप मा पेपिशत्तमः कृष्णं व्यक्तमस्थित, उष ऋणेव यातय
(जणू देहाला चिकटणारा काळाकुट्ट अंधार मला वेढून राहिला आहे. हे उषादेवते असह्य असे कर्ज फेडावे तसे त्याला घालवून टाक.)

यावरुन कर्ज देणे, त्याची फेड करणे हे व्यापाराला आवश्यक असलेले साधनही रुढ होते, इतके लक्षात येते.

आहे इथेच. वाचतो आहे. मालिका पुढे जाईल तेव्हा माझ्याकडे असेल ते इथे ओतत जाइन.सध्यातरी अधिकची माहिती नाही.
पण हो, वाचण्यात रस आहे. बर्‍याच शंका होत्या; काहिंबद्दल माहिती मिळते आहे.

--मनोबा

'भारताचा सामाजिक आणि आर्थिक इतिहास' या पुस्तकात एक अख्खे दीर्घ प्रकरण भारतीय नाणकशास्त्रावर आहे. त्याखेरीज कोश व अन्य पुस्तकांतून संकलित केलेल्या नोंदी माझ्याकडे आहेत. नाणी, मुद्रा, शिलालेख, दानपत्रे, लेण्यांतील शिल्पे आणि उत्खननात सापडलेल्या वस्तू हे इतिहासाच्या जवळ जाण्याचे विश्वासार्ह साधन आहे. त्याबद्दलही लिहीन.

एक आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे जगातील सर्व चलनांच्या इतिहासाची माहिती देणारे एक इंग्रजी पुस्तक माझ्या संग्रहात आहे, पण त्यात भारतीय प्राचीन नाणी (अगदी रुपयाचाही अलिकडच्या काळातील इतिहासाचा उल्लेखही नाही)

मी लेखाच्या सुरवातीलाच लिहिले होते, की 'आर्य बाहेरुन आले, की इथलेच होते' या वादात न पडता आपण थेट आदिवेद ऋग्वेदाकडे जाऊ. याचे कारण पाश्चात्य विद्वानांनी आपल्या माथ्यावर थोपलेले 'आर्य-अनार्य-द्रवीड-सिंधु' असे सांस्कृतिक भेद चुकीचे असल्याचे आता सिद्ध होऊ लागले आहे. आर्य अशी कोणतीही जात/समूह नव्हता. आर्य हे एक भाषिक संबोधन असून ते 'सर्वश्रेष्ठ/आदरणीय' अशा अर्थाने वापरले जात असे. खरे तर ही एकच वैदिक संस्कृती होती जिच्याअंतर्गत भिन्न उपासक/पंथ/वांशिक गट एकत्र नांदत होते आणि प्रसंगी एकमेकांशी संघर्षही करत होते.
सिंधु संस्कृती हा वैदिक संस्कृतीचाच एक भाग होता. वैदिक संस्कृती ही फार मोठ्या भूप्रदेशात विस्तारली होती. जिथेजिथे उत्खनने झाली आहेत तिथे यज्ञकुंडे सापडली आहेत. (तुर्कस्तानात अलिकडेच झालेल्या उत्खननात यज्ञकुंड व डोक्यावर शेंडी रुळणारा ब्राह्मणाचा पुतळाही सापडला आहे.)
वेद हे कुणा एकाची निर्मिती नाही. अनेक ऋषींनी त्यांना स्फुरलेल्या ऋचांचे ते एक संकलन आहे. त्यात वेदकालातील स्त्रियांचेही योगदान आहे. पुन्हा हे संकलन एकाच काळात झालेले नाही. शतकानुशतके त्यात भर पडत गेली आहे. अखेर या संकलनाचे स्वरुप एवढे व्यापक झाले, की ते लक्षात ठेवण्यास अवघड पडू लागले म्हणून व्यासांनी त्याचे सोयीसाठी चार वेदांत विभाजन केले आणि ओघानेच ब्राह्मणांचेही चार वर्गात विभाजन झाले. वेदांचे कर्ते ऋषी हे विविध भूप्रदेशात राहिलेले असल्याने त्या त्या स्थानिक संस्कृतींची/उपास्यदैवतांची आणि चालीरीतींची वर्णने वेदांमध्ये आढळतात. वैदिक समाज हा यज्ञप्रधान होता. आपल्या इष्टदैवताला यज्ञात हविर्भाग देऊन संतुष्ट करणे व त्याद्वारे संरक्षण व समृद्धीची कामना करणे, हे त्यांचे मूलभूत तत्त्वज्ञान होते. हा यज्ञांचा पसारा पुढे इतका वाढला, की अगदी प्रत्येक व्यक्तीला त्याची अडचण वाटू लागली. त्यातूनच आपली एक उपास्यदेवता आणि तिच्या अनुषंगाने ठराविक यज्ञ करणारे गट उदयाला आले. वैदिक संस्कृतीत एकाचवेळी सूर्यपूजक, अग्निपूजक, वरुणपूजक, इंद्रपूजक, रुद्रपूजक, मातृदेवता (अदिती)पूजक, असुर, नाग, गंधर्व, पिशाच्च, यक्ष असे अनेक समूह होते. त्यांचे भूप्रदेशही वेगळे होते. अविकसित समूहांना श्रेष्ठ संस्कृती शिकवण्यासाठी (कृण्वन्तो विश्वमार्यम) जे संघर्ष झाले त्यातूनच या विविध समूहांत युद्धेही झाली. अनेक ठिकाणी अभिसरण/देवाणघेवाण झाली.
सिंधु नदीच्या काठांवर राहाणारा समाज सिंधु नदी, जलाचा स्वामी वरुण यांचा पूजक होता. आजही सिंधी लोकांमध्ये या जलाधिपती वरुणाची (झुलेलाल) पूजा केली जाते. वरुण ही वेदांमधील एक प्रमुख देवता आहे. त्यामुळे सिंधु संस्कृती ही वैदिक संस्कृतीचाच एक भाग होती. सिंधुपलिकडील प्रदेशात अग्निपूजक समूह होते. (इराणमधील लोक आजचे पारशी)

थोडेसे अलिकडच्या काळाचे उदाहरण देऊन असे म्हणता येईल, की पाश्चिमात्य विद्वानांनी वेदांचा/संस्कृतचा स्वतःच्या स्वार्थासाठी हवा तसा अर्थ लावून चुकीचा इतिहास आपल्या डोक्यावर थोपला आणि गुलाम म्हणून आपण तो मान्य करत गेलो. समजा उद्या कुणी आपल्याला सांगू लागले, की भारतात हिंदी आणि हिंदेतर अशा भाषा बोलणारे दोन समाज आहेत, तर ही विभागणी ढोबळ ठरते. इथे राहणार्‍याला माहीत असते, की प्रत्यक्षात इथे २१ प्रमुख भाषा बोलणारे समाज आहेत आणि हिंदी त्यापैकी एक आहे. तरीही हे सगळे भारत या एकाच राष्ट्रात नांदत आहेत. वैदिक संस्कृतीबाबत असाच घोळ झाला आहे. वैदिक या एकाच बृहत्संस्कृतीमध्ये अनेक समूह संस्कृती नांदत होत्या. काही एकमेकांत सहज मिसळल्या, काहींच्यात रक्तरंजित संघर्ष झाले.

सिंधु सिव्हिलायझेशन आर्टेफॅक्ट्स या नावाखाली सिंधु संस्कृतीत हरप्पा व इतर ठिकाणी झालेल्या उत्खननातील वस्तूंच्या संग्रहाची छायाचित्रे कृपया पाहावीत. बैल आणि घोड्याची आकृती असलेली जी सील्स आहेत. त्यात एक गोष्ट सामाईक आहे. ती म्हणजे या प्राण्यांच्या भोवती ज्या आकृत्या आहेत त्यात खांद्यावर शस्त्र उगारलेला माणूस दिसतो. वैदिक समाज हा यज्ञप्रधान होता आणि पूर्वी यज्ञात बैल, घोडा, मेंढा यांचे बळी देत. या मुद्रांतून प्राण्यांचे बळी देण्याचा अर्थ स्पष्ट होतो. अश्वमेध यज्ञात घोड्याचा बळी दिला जात असे. घोड्याची प्रतिमा स्पष्ट असताना श्री. चंद्रशेखर नाही दिसली कशी म्हणतात?
वैदिक संस्कृतीत गोधनाचे महत्त्व होते. गाई-बैलांचे मांस खाणे निषिद्ध नव्हते. बैलांचा शेती व दळणवळणाची साधने म्हणून वापर केला जाई. त्यामुळे सिंधु चिन्हांमध्ये बैलगाडाही आहे. पशुपती किंवा रुद्र याची प्रतिमा आहे. यालाच त्रिनेत्र/त्र्यंबक असेही म्हटले आहे. रुद्राचा समावेश वैदिक देवतांत आहे आणि रुद्रपठण सामवेदाच्या उच्चारण नियमांनुसार केले जात असे. (हाच रुद्र पुढे महादेव किंवा शिव म्हणून रुढ झाला आणि नंदीबैल हे त्याचे वाहन आहे, हेही लक्षात घ्यावे.)
बैलाच्या मुद्रेतच चौकोन व एक पाटा-वरवंटा सदृश चिन्ह दिसते. यातील चौकोन हे यज्ञवेदीचे प्रतिक आणि पाटा-वरवंटा हे सोमवल्ली कुटण्याचे साधन असू शकते. यज्ञात सोमाला खूपच महत्त्व होते.

तुर्कस्थानचा उल्लेख मी यासाठी केला, की तिथे यज्ञकुंड व ब्राह्मणाचा पुतळा उत्खननात मिळण्याचे काय कारण असावे? वैदिक संस्कृती केवळ भारतातच नव्हे, तर बाहेरही पसरली होती, याचे ते पुरावे आहेत. उत्खननाच्या अधिकाधिक जागा सापडत जातील तसे हेच सत्य अधोरेखित होईल.

आर्य संस्कृती अर्थातच सिंधू खोर्‍यातील संस्कृतीएवढीच किंवा त्याहून जास्त जुनी असण्याचे शक्यता आहे मात्र ती इ.स पूर्व 1300 च्या आधी भारतीय द्वीपकल्पात अस्तित्वात होती असे मानणे मोठे कठिण आहे.

चंद्रशेखर, सावधान! भूसुरुंगांच्या क्षेत्रात प्रवेश करीत आहात.

(ह्.घ्या. हे सांगणे नलगे!)

<<वैश्यांकडे व्यापार सोपवणे कधी झाले? कुणी केले? तत्पूर्वी वैश्य मंडळी काय करत् असत? >>

याला सुस्पष्ट उत्तरे नाहीत. जसे वेद हेही कुणा एकाची निर्मिती नाही. विविध भूप्रदेशांत राहाणार्‍या ऋषींना स्फुरलेल्या ऋचांचे ते संकलन आहे. हे संकलन एकाच काळात घडले नसून त्यात काळाच्या विविध टप्प्यांवर भर पडत गेली. तसेच वर्णाश्रमाची विभागणी किंवा रचना ही वैदिक समाजाचा विकास होत असताना उत्पन्न झालेल्या गरजांतून झाली असावी. ती कुणी केली, कधी केली, पुन्हा ही उत्तरे शोधू गेल्यास 'पुरुषसूक्ता'पासून ते गीतेतील 'चातुवर्ण्यं मयं सृष्ट्या'पर्यंत अनेक निरर्थक हवाले देता येतील. आपल्याला अशी समाजरचना झाली, इथपासूनच सुरवात करावी लागेल.
(अवांतर - ऋषींनी आबू पर्वतावर यज्ञ केला. वसिष्ठ ऋषींनी या यज्ञाच्या अग्निपासून चार पुरुष निर्माण केले. तेच प्राचीन भारतीय क्षत्रियांचे चार वंश, अशा कथा सांगतात. त्याऐवजी समाजाच्या संरक्षणासाठी लढाऊ असा एक वर्ग गरजेचा होता. त्यातून क्षत्रिय तयार झाले. क्षत्रिय संघटनावर आणि त्याद्वारे समाजावर नियंत्रणासाठी 'राजा' ही संस्था अस्तित्वात आली, एवढेच ध्यानात ठेवावे लागते. तेच वैश्यांबाबत म्हणता येईल.)

<<सुरुवातीला फक्त गोधन आणि घोडे यांना संपत्ती म्हणून ओळखणार्‍यांना घोडे आयात करावे लागत. काही गडबड नाही ना?>>
जातिवंत घोडे प्राचीन काळापासून आयात केले जात, हे सत्यच आहे. अगदी अलिकडच्या काळातही स्थानिकरीत्या पैदास केलेली मराठ्यांची 'भीमथडी तट्टे' किंवा गुजराथचे 'काठेवाडी' घोडे प्रसिद्ध असले तरी त्याचवेळी 'अरबी' घोड्यांचे आकर्षण तसूभर कमी झालेले नव्हते. असे घोडे विकणारे सौदागर येण्याची राज्यकर्त्यांना प्रतिक्षा असे. कदाचित वैदिक संस्कृतीत उपल्ब्ध संख्येच्या मानाने अश्व पुरेसे पडत नसतील किंवा त्यांच्या पैदाशीचे तंत्र इथे व्यापक नसेल. गांधार देशात असे जातिवंत घोडे पैदा होत असल्याचा आणि भारतात ते लोकप्रिय असल्याचा उल्लेख उत्तर वैदिक काळातील महाभारतात आहे. असो, मला काही गडबड वाटत नाही.