’मराठी भाषेतील चातुर्वर्ण्य व्यवस्था’ हा लेख वाचला. तेथील दुवा वापरून शुद्धलेखनाचे नियमहि पाहिले. अन्य जागीहि ते आधीच पाहिलेले होते.

लेख वाचताच जाणवले की लेखाचे शीर्षक अन्वर्थक नाही. संपूर्ण लेखातील विवेचन हे मराठी साहित्य महामंडळाने निर्माण केलेल्या आणि राज्यशासनपुरस्कृत अशा १८ शुद्धलेखनाच्या नियमांपैकी काही वादग्रस्त नियमांविषयी आहे आणि ह्या वादग्रस्त नियमांमध्ये ’तत्सम’ (संस्कृत भाषेमधून जसेच्या तसे मराठीत आलेले) असे ज्यांना म्हटले जाते त्या शब्दांसाठी केलेल्या विशेष नियमांमुळे हे ’चातुर्वर्ण्य’ निर्माण झाले आहे असा लेखाचा रोख आहे. तदनुसार ’मराठी भाषेच्या शासनपुरस्कृत शुद्धलेखनातील चातुर्वर्ण्य व्यवस्था’ हे शीर्षक अधिक अर्थपूर्ण झाले असते.

तद्भव, देशी आणि परभाषी शब्दांना जे नियम घालून देण्यात आले आहेत ते तत्सम शब्दांना लावण्यात आलेले नाहीत, त्यांच्यासाठी संस्कृतच्या अंगाने जाणारे वेगळे नियम करण्यात आलेले आहेत आणि ह्यामुळे ’चातुर्वर्ण्य’ निर्माण झाले आहे असा ह्या लेखाचा मथितार्थ मला दिसतो.

लेखकाने तसे कोठेहि म्हटलेले नाही पण ’तत्सम शब्दांना एक ’ब्राह्मण’ वागणूक आणि अन्य तीन जातींच्या शब्दांना अन्य वागणूक असे का’ अशा भाषेत मी लेखकाने वापरलेल्या ’चातुर्वर्ण्य’ ह्या शब्दाचा अर्थ लावू शकतो. ’चातुर्वर्ण्य’ हा loaded शब्द लेखकानेच वापरल्यामुळे मला असे म्हणायचे स्वातन्त्र्य मिळाले आहे.

नियम ५

लेखकाच्या मते तत्सम शब्दांना ही ’ब्राह्मण’ वागणूक मुख्यत्वेकरून नियम ५.१ ते ५.६ ह्यांमधून दिसून येते. ५.१ आणि ५.३ प्रमाणे सर्वच इ-कारान्त आणि उ-कारान्त शब्द (तत्सम आणि अन्य तीन जातींचे) दीर्घ ई आणि दीर्घ ऊ ह्यांनी दाखवावेत. जसे ’कवी, बुद्धी, गती, हरी, मनुस्मृती, पद्धती, कुलगुरू आणि अर्थातच पट्टी (तद्भव) गाडी (देशी), जबरी (परभाषिक). (ह्याला अपवाद म्हणजे ’परंतु, यथामति’ अशाप्रकारची तत्सम अव्यये - ५.२.) हे एकदा घालून दिल्यानंतर ५.५ आणि ५.६ ला लेखकाचा आक्षेप आहे. ५.५ प्रमाणे बुद्धी पण बुद्धिवैभव, विद्यार्थी पण विद्यार्थिमंडळ असे का? हेहि बुद्धीवैभव, विद्यार्थीमंडळ असे का नाही?

नियम ६ भाग १

नियम ६ भाग २

लेखकाच्या मते तत्सम शब्दांना दिलेली ही ’ब्राह्मण’ वागणूक अन्य जागीहि दिसते. उदा. नियम ६. येथे अन्य तीन जातींसाठी नियम आहे शेवटचे अक्षर दीर्घ असेल तर उपान्त्य इ अथवा उ ह्रस्वच लिहावा. जसे किडा, विळी इत्यादि. पण तत्सम शब्दांना ह्यातून वगळले आहे जसे गीता (गिता नाही), पूजा (पुजा नाही). हा भेदभाव का? (येथे माझे अवान्तर: शुद्धलेखनाचे नियम निर्माण करतांनाच येथे शुद्धलेखनाचा खून पाडला आहे. ’ह्रस्व’ हा तत्सम शब्द ’र्‍हस्व’ अशा चुकीच्या पद्धतीने लिहिला आहे. नियमाचे चित्र पहा. येथे ह्रस्व-दीर्घाचा काहीच प्रश्न नाही, शब्द सरळसरळ संस्कृत आहे. तो तसाच का लिहिलेला नाही? अवान्तर संपले.)

नियम ७

ह्याच्या पुढचे चातुर्वर्ण्य नियम ७.२ मध्ये दिसते. अनुस्वार विसर्ग आणि जोडाक्षर ह्यांपूर्वीचे इकार आणि उकार ह्रस्व लिहावेत हा नियम अन्य जातींवर लादण्यात आला आहे (जसे चिंच, डाळिंब) पण तत्सम ’ब्राह्मणांना’ त्यातून वगळण्यात आले आहे (जसे नावीन्य़, पूज्य, शून्य - नाविन्य, पुज्य, शुन्य नाही.)

नियम ८.१

चातुर्वर्ण्याचे अखेरचे उदाहरण म्हणजे नियम ८.१. ह्यानुसार उपान्त्यी दीर्घ ई अथवा ऊ असलेल्या अन्य जातींच्या शब्दांचा दीर्घ ई-कार वा दीर्घ ऊ-कार सामान्यरूपांमध्ये ह्रस्व होतो, जसे गरीब पण गरिबाला, मूत पण मुताला, फूल पण फुलाला. गरीब हा शब्द परभाषिक तर मूत आणि फूल हे तद्भव आहेत. अर्थात् दोघेहि अब्राह्मण. पण ’ब्राह्मण’ असलेले शब्द, उदा. दूत दूताला, परीक्षा परीक्षेला, ह्या नियमापासून मुक्त आहेत.

मला असे दिसते की नियम ६, ७ आणि ८ मध्ये दिसणारी ’भिन्न’ वागणूक केवळ अनावश्यक नियम निर्माण केल्यामुळे भासमान होत आहे. नियम ६ मध्ये ’किडा’ हा शब्द ’किडा’ असाच लिहावा हा जावईनियम उगीचच उत्पन्न केला आहे. मुळात ’किडा’ हा शब्द उच्चारानुसार ’किडा’ असाच लिहू जाऊ शकत असल्याने उच्चारानुसारित्व हा default नियमच त्याला पुरेसा आहे. तरीहि त्यासाठी खाजवून खरूज काढल्यासारखा नियम ६ निर्माण केला आहे आणि मग त्यातून तत्सम ब्राह्मणांचा सवतासुभा वेगळा निर्माण केल्यासारखे भासत आहे. तोच उच्चारानुसारित्वाचा default नियम ७ आणि ८ साठी लक्षात ठेवला असता तर ’चींच’, ’डाळींब’ ’गरीबाला’ असे लिहू नका असे सांगण्यासाठी नियम निर्माण करण्याची काहीच आवश्यकता नव्हती. (Do not fix it if it is not broken! हे तत्त्व ध्यानात ठेवायला हवे होते.)

आता प्रश्न राहिला नियम ५ चा. मला स्वत:ला हे कळत नाही की थोडा प्रयत्न केल्यावर मति (मती नाही), कवि (कवी नाही) कुलगुरु (कुलगुरू नाही) हे लक्षात ठेवणे अवघड का वाटावे? उच्चारानुसारित्वानुसार मति, कवि, कुलगुरु हे शब्द आपओआपच तसे लिहिले जातात आणि हे उच्चार प्रयत्नसाध्य आहेत. ज्यांना हे उच्चार अवघड वाटतात त्यांना ’थोडा बुद्धीला अजून ताण द्या’ असे सांगण्याऐवजी ज्यांना हे सहजसाध्य वाटते त्यांनाहि ’कवि नाही, कवी’ असे unlearning का करायला सांगितले जात आहे?

मला असे दिसते की ’ब्राह्मण’ आणि ’अन्य जातीचे’ अशा सर्वांना लागू पडेल असे शुद्धलेखन निर्माण करण्याचा हा प्रयत्न ’गाढवहि गेलं आणि ब्रह्मचर्यहि गेलं’ असा फसला आहे. तत्सम शब्द हे तत्समच राहणार आणि त्या मार्गानेच त्यांचे लिखाण झाले पाहिजे असा सोपा नियम केला असता आणि लोकानुरंजनाचा मार्ग टाळला असता तर जातिभेदाचे हे पातक घडले नसते.

शिक्षण हे प्रयत्नानेच घ्यावे लागते असे ठामपणे म्हणायला आपण कधी सुरू करणार? शिक्षण हे ’ब्राह्मण’च असते आणि प्रयत्न करणार्‍याला ते प्राप्त करणे अवघड नसते असे का नाही आपण म्हणू शकत? सुखार्थिनः कुतो विद्या कुतो विद्यार्थिनः सुखम्?

मी येथे मांडलेल्यापैकी काही विचार अधिक विस्ताराने दिवाकर मोहोनींच्या ’भाषा आणि जीवन’च्या हिवाळी अंकात प्रसिद्ध झालेल्या ह्या लेखात वाचायला मिळतील.

राजेश देबडवार यांच्या लेखातील बहुतेक मुद्दे मुद्दे अगदी पटण्यासारखे आहेत. कुठलीही भाषा तिच्या शक्य तितक्या मूळ स्वरूपात व्यक्त व्हायला हवी; याचा अर्थ भाषेची प्रगती रोखावी असा नव्हे. सद्य काळात सर्वच भाषांची- विशेषतः प्रसारमाध्यमांतून- जी हेळसांड सुरु आहे ती पाहून विषाद वाटतो.
हे विचार केवळ उपक्रमावरील चर्चेपुरते मर्यादित राहू नयेत यासाठी काय करता येईल?

वामन देशमुख

केल्याने देशाटन पंडित मैत्री सभेत संचार
मनुजा अंगी चातुर्य येतसे फार.

मुखेडकरांचा लेख वाचते आहे. जितका वाचला तितका आवडला आणि बराचसा पटण्यासारखा आहे. वर कोल्हटकरांनी म्हटल्याप्रमाणे दोष मराठी भाषेला न लावता मराठी भाषेतील "शुद्ध"* नव्हे प्रमाणलेखनाला लावायला हवा.

इंग्लीश शब्दांबाबतचा घोळ तर नेहमीचा आहे. इमेल हा शब्द पुल्लिंगी की स्त्रीलिंगी? काही जण 'तुमचा इमेल आला' म्हणतात तर बरेचजण 'तुमची इमेल आली' म्हणतात. इमेल ही बायकी किंवा पुरुषी आहे हे कसे ठरवले? खुद्द इंग्रजीत 'सेंड इट टू माय जीमेल आयडी' हा शब्द पुल्लिंगी किंवा स्त्रीलिंगी नाही. मराठीत का म्हणून 'इमेल आलं/ आले' म्हणू नये? असे प्रश्न आहेतच.

* शुद्ध हा शब्दच ब्राह्मणी आहे असा आक्षेप येथे घेता येतो. आम्ही बोलतो ते शुद्ध आणि बाकीचे अशुद्ध ही विचारसरणी सोडून प्रमाण आणि अप्रमाण असे वापरण्यास सुरुवात केल्यास वर्णव्यवस्थेचा जहालपणा कमी होईल काय?

मुखेडकरांचा लेख वाचला. सर्व मुद्दे पटण्यासारखे वाटले.

मराठी बोलण्यात "तत्सम" असे काही वेगळे कळून येते, याबाबत मी साशंक आहे. त्यामुळे "तत्सम" शब्दांकरिता वेगळे नियम ही फक्त ऐतिहासिक नियमांशी केलेली तडजोड आहे. तडजोडी या सुरुवातीला सोयिस्कर असतात, आणि आवश्यकही असतात. ऐतिहासिक काळातले नियम जसे आता दोन पिढ्या मागे पडले आहेत, तर त्यांच्याशी केलेली तडजोड आता गैरसोयीची झाली आहे, आणि तडजोडीची आवश्यकता चिंत्य आहे.

श्री. रावले आणि श्री. मुखेडकर यांची मते जुळतीलच असे काही वाटत नाही. मुखेडकर सध्याच्या शुद्धलेखन नियमांतील अनेक दोष सांगून अनेक सुधारणा सुचवतात. पण त्यानंतर ते म्हणतात :

मराठी महामंडळाचे नियम सदोष आहेत, त्यात संदिग्धता आहे, वेगवेगळ्या वर्णांना वेगवेगळा न्याय आहे व त्यामुळे लिहिणार्‍याच्या मनात संभ्रम निर्माण होतो आहे, ही बाब खरी असली, तरी त्यात दुरुस्ती होईपर्यंत ते काटेकोरपणे पालन करण्याची गरज आहे.

यापुढे श्री. मुखेडकर हिरिरीने हे मत विशद करतात - म्हणजे हे त्यांचे मत सखोल रुजलेले आहे. श्री. रावले यांचे मत याच्या विपरित आहे, आणि नव्या, दोष-कमी-केलेल्या शुद्धलेखनांचे नियम स्वतः वापरून लेखन करण्यात त्यांचा प्रामाणिकपणासुद्धा अगदी स्पष्ट आहे.

सर्वश्री रावले आणि मुखेडकर यांची जोडीदारी जमली, तर काही विलक्षण आणि सकारात्मक कृती होऊ शकेल - सहमत आहे.

माझा वरचा प्रतिसाद मी अधिक 'टोकदार' करतो.

नियम ५.१ नुसार 'कवि', 'गुरु' हे मूळचे संस्कृत भाषेतील शब्द हे मराठी प्रमाणलेखनात 'कवी', 'गुरू' असे लिहायला हवेत.

मला हे मान्य नाही कारण मी 'कवि'चा उच्चार 'कवि' असाच करतो, 'कवी' असा कधीहि करत नाही. हा उच्चार मला संपूर्णतया नैसर्गिक वाटतो आणि हा उच्चार नियम ५.५ लाहि मान्य आहे. असे असता मी नियम ५.१ साठी तो योग्य उच्चार का सोडावा हे मला कळत नाही.

कोणी नियम ५.१ मागची प्रेरणा मला स्पष्ट करून सांगू शकेल काय?

अमुकएक उच्चार वा नियम बहुसंख्यांना समजत नाही म्हणून तो प्रमाणभाषेतून वगळूनच टाकावा अशी मागणी इंग्रजी वा अन्य पाश्चात्य भाषांमध्ये कानावर पडत नाही. आपल्याकडेच ही सवलत का मागितली जाते?

श्री. कोल्हटकरांचा वरील (शुक्र, 03/09/2012 - 04:20) प्रतिसाद आल्यानंतर चर्चा दुसर्‍या टप्प्यात सरकली आहे असे आपण म्हणू शकतो.

मी मुखेडकरांचा लेख येथे वाचनास सादर करताना त्यासाठी एक व्यापक पार्श्वभूमी तयार करून सादर केली होती. त्या पार्श्वभूमीच्या रेखाटनात मराठी भाशेच्या व्याकरणाचा इतिहास काय होता, हे सांगत आजच्या काळातील त्रूटी नेमक्या कोणत्या बाबींवर बेतलेल्या आहेत हे सांगण्याचा प्रयत्न केला होता. मुखेडकरांचा लेख हा १९६० साली जो शुद्धलेखनाच्या कायद्यासंदर्भातील आहे. त्या कायद्यातील नियम विसंगत आणि सदोष आहेत म्हणून त्यांत दुरुस्ती व्हावी, असा त्यांच्या लेखाचा हेतू आहे. नियमातील विसंगती व सदोशपणा कशामुळे आला असावा हे जाणून घेण्याची इच्छा श्री. कोल्हटकरांची आहे. पण हे सांगत असताना त्यांनी मात्र स्वतःच त्या प्रश्नाचे उत्तर नकळत देऊन ठेवले आहे.

ते म्हणतात....
"अमुकएक उच्चार वा नियम बहुसंख्यांना समजत नाही म्हणून तो प्रमाणभाषेतून वगळूनच टाकावा अशी मागणी इंग्रजी वा अन्य पाश्चात्य भाषांमध्ये कानावर पडत नाही. आपल्याकडेच ही सवलत का मागितली जाते?"

श्री. कोल्हटकर हे कोल्हटकर नसते ते
श्री. रफिक मुजावर असते तर त्यांनी कसा प्रतिसाद दिला असता....
"ह्या भारतवर्शावर एकेकाळी उर्दुने राज्य केले होते. भारतातील् अनेक भाशांवर उर्दुचा प्रभाव देखील आहे. मग उर्दुचे जे वेगवेगळे अल्फाज आहेत, ते मराठीत का बरे येवू नये? तसेच लिखाणात देखील त्यांचे स्पश्टरीत्या वेगळेपण दाखवण्याची सोय का बरे असू नये? आमच्या संस्कृतीचा देखील मराठी भाशेवर, लिपीवर ठसा उठायला नको कां? अमुकएक उच्चार वा नियम...."

जर ते श्री. बुद्धभुशण गायकवाड असते तर त्यांनी कसा प्रतिसाद दिला असता....
"पाली हि एक प्राचिन व प्रगत भाशा होती. ती आमच्या संस्कृतीचा एक भाग आहे. तिच्यातील ज्या काही चांगल्या गोश्टी आहेत त्या मराठी भाशेतून, व्याकरणाच्या नियमातून व्यक्त व्हायलाच हव्यात. अमुकएक उच्चार वा नियम..."

कोल्हटकर हे एखाद्या आदिवासी बोली असलेल्या कुटुंबातील असते, ते मालवणातले असते, ते अहिराणी बोलीभाशा असलेले असते तर त्यांनी कसा प्रतिसाद दिला असता?????

हा सगळा फाफटपसारा ह्यासाठी लिहीला कि, मराठी भाशेच्या व्याकरणाच्या विशयात 'यम' ह्या स्तरावर चूका झालेल्या आहेत हे सांगायचे आहे. अश्टांग योगात यम हा स्तर असतो - 'ज्यांचे नियमन करायचे आहे त्या पूर्वचिंतनातून स्पश्ट झालेले मुद्धे' ध्यानात घेण्याबाबतचा असतो.
(keeping focused on predefined points to be controled)
लफडा इधरीच है| त्यावर आधारलेले नियम त्यामुळे चूकीचे झालेले आहेत.
कारण...
नियम: हा स्तर असतो - 'कसे नियमन करायचे?' (how to control) या बाबतचा

भाशेच्या व्याकरणाचे नियम कशासाठी ठरवले जायला हवेत? - हा एक प्रश्न मला यम ह्या स्तरावरचा सापडलेला आहे. आपण चर्चेच्या ह्या दुसर्‍या टप्प्यात यम ह्या स्तरावरचे अजून काहि प्रश्न शोधून काढुया कां?

माझ्या लेखाचा मूळ उद्देश नियमांतील विसंगती व त्यामुळे होणारे लेखनदोष,हा आहे.चर्चेचा केंद्रबिंदू तोच असावा,ही अपेक्षा.परभाषेतील कोणताही शब्द मग तो तत्सम असो वा इंग्रजी,अरबी,तेलगू,फारसी;त्य सर्व शब्दांना मराटीचे नियम लागू झाले पाहिजेत,तरच नियमांचा योग्य वापर करता येईल.वेगवेगळ्या भाषांतील शब्दांसाठी वेगवेगळे नियम असतील तर त्या शब्दांवर शुद्धलेखनाची प्रक्रिया चालविण्यासाठी त्या शब्दांच्या उत्पतीपर्यंत जावे लागेल.म्हणजेच शुद्ध मराठी शिकण्यासाठी आधी अन्य काही भाषा शिकाव्या लागतील.त्यासाठी एक करावे लागेल,शाळेत पहिली ते दहावीपर्यंत अन्य विदेशी भाषा शिकवाव्या लागतील आणि त्यानंतर मग मराठी शिकवावी लागेल.

सामुहिक स्तरावर जेंव्हा आपण कोणत्याही विशयावर चर्चा करतो, तेंव्हा त्या चर्चेला एक दिशा, कालावधी व एक चौकट या गोश्टींची मर्यादा अदृश्यपणे लागू असते. मी फक्त एवढ्यावरच बोलेन, चर्चेसंदर्भात माझी हिच अपेक्शा आहे, ती नाही, अशी भुमिका घेणे ती चर्चा फलद्रूप होण्यास उपयोगी नसते.

श्री. कोल्हटकर यांनी संस्कृतला आधारभूत मानून अमुक एक उच्चार, अमुक एक नियम जो संस्कृतला लागू होतो तो प्रमाण मानला जावा असे अप्रत्यक्श म्हटले आहे. 'संस्कृत' चा सदर्भ त्यांच्याकडून गृहित धरला असावा असे मी गृहित धरून चर्चा दुसर्‍या स्तरावर सरकली आहे असे म्हटले.

श्री. मुखेडकर म्हणतात,

येथे मराठीचे नियम म्हणजे कोणते नियम? हे त्यांनी स्पश्ट केले नाही. मी 'मराठी भाषेतील चातुर्वर्ण्य व्यवस्था' हा त्यांचा लेख मराठी भाशेच्या समस्यांमधील अजून एक समस्या मुखेडकरांना समजली ती येथील वाचकांना कळावी ह्या हेतूने तो लेख वाचण्यास विनंती केली होती. तो लेख सादर करताना इतिहासाचा एक तुकडा देखील मी सादर केला होता. त्या तुकड्यावरून 'मराठी भाशेच्या व्याकरणाचे नियम, त्यांची मांडणी' हे इंग्रजीच्या त्या काळातील व्याकरणाच्या नियमांच्या उपलब्ध पुस्तकावरून बेतलेले होते हे सांगू पाहत होतो. ज्यांनी हि कारागारी केली, सुतारकाम गेले, गंवडीकाम केले ती मंडळी संस्कृत भाशेचे जाणकार होते. ह्या गवंड्यांकडून केवळ एका छोट्या घराचा पाया रचला गेला होता, स्वातंत्र काळानंतर त्याच छोट्या घराच्या पायावर दुमजली घर बांधण्यात आले. मात्र दुमजली घर बनवताना त्याच्या पाया बदलला गेला नव्हता.

वरच्या मजल्यावर नव्या काळातील गवंड्यांकडून ज्या चूका झाल्या केवळ तेवढ्याच चूकांबद्दल येथे बोलावे अशी अपेक्शा सामुहिक चर्चा करताना, ती चर्चा पुढे सरकली असताना धरणे योग्य आहे कां?

चुकीचे व विसंगत नियम लेखनदोषांचे मूळ कारण आहे.नियमांत दुरुस्त्या झाल्या तर बहुतांश चुका टळतील.त्यामुळे या मुद्द्यावर प्राधान्याने चर्चा व्हावी,या माझ्या म्हणण्याचा हेतू इतर मुद्द्यांवर चर्चा होऊ नये,असा अजिबात नाही हे स्पष्ट करतो.कृपया गैरसमज होऊ देऊ नये.या निमित्ताने भाषेच्या विविध पैलूंवर ऊहापोह होत असेल तर ती आनंदाचीच बाब आहे. दुसरा मुद्दा:मराठी शुद्धलेखनाचे जे नियम आहेत ते तत्सम,तद्भव,देशी व परभाषी शब्दांना समान आदेशाने लागू होत नाहीत.बहुतांश नियम तत्सम शब्दांना लागू होत नाहीत.मी त्या नियमांबद्दल बोललो होतो.माझ्या मूळ लेखात हा मुद्दा सविस्तरपणे मांडलेला आहे.

श्री. मुखेडकरांनी त्यांच्या लेखाद्वारे शुद्धलेखनाच्या नियमांबाबत आपले विचार मांडले. त्या लेखावर येथील वाचकांकडून प्रतिसाद देखील मिळाला.
'चर्चा करणे' म्हणजे केवळ 'स्वतःचे सांगणे' नसते. 'दुसर्‍याचे ऐकणे' हा भाग ही त्यात येतो. मला स्वतःला मात्र काहि गोश्टी कळल्या नाहीत त्या मी जाणून घेवू इच्छितो.

ज्या प्रतिसादांमधल्या ज्या गोश्टी किंवा वाक्यांमधला अर्थ, त्या वाक्यांमागचा संदर्भ मला कळला नाही ते मी बटबटीत करून पुन्हा मांडत आहे. कृपया त्या प्रतिसादकांकडून व श्री. मुखेडकरांकडून मला त्यांचा अर्थ विशद करून सांगितला जावा हि विनंती मी करित आहे!

१) श्री. धनंजय (गुरू, 03/08/2012 - 14:57)
-मराठी बोलण्यात "तत्सम" असे काही वेगळे कळून येते, याबाबत मी साशंक आहे. त्यामुळे "तत्सम" शब्दांकरिता वेगळे नियम ही फक्त ऐतिहासिक नियमांशी केलेली तडजोड आहे. तडजोडी या सुरुवातीला सोयिस्कर असतात, आणि आवश्यकही असतात. ऐतिहासिक काळातले नियम जसे आता दोन पिढ्या मागे पडले आहेत, तर त्यांच्याशी केलेली तडजोड आता गैरसोयीची झाली आहे, आणि तडजोडीची आवश्यकता चिंत्य आहे.
----
ऐतिहासिक नियम म्हणजे कोणते नियम? १८२२ आधी मराठी भाशे संबंधित ऐतिहासिक नियम लिहीले गेले होते का? लिहीले तर ते कोणी लिहीले होते?

२) अरविंद कोल्हटकर (शुक्र, 03/09/2012 - 04:20)
मला हे मान्य नाही कारण मी 'कवि'चा उच्चार 'कवि' असाच करतो, 'कवी' असा कधीहि करत नाही. हा उच्चार मला संपूर्णतया नैसर्गिक वाटतो आणि हा उच्चार नियम ५.५ लाहि मान्य आहे. असे असता मी नियम ५.१ साठी तो योग्य उच्चार का सोडावा हे मला कळत नाही.
---
लिखाण/ टंकन हे उच्चारानुसारच व्हायला हवे असे येथे म्हटले आहे का? जर ते तसे आहे तर मग उच्चार कोणाचे आधारभूत म्हणून घ्यायचे? कोणाचे म्हणजे कोणत्या भूभागात राहणार्‍या व्यक्तीचे? कोणत्या बोलीभाशेत बोलणार्‍या व्यक्तीचे? कोणत्या प्राचिन भाशा जाणणार्‍या व्यक्तीचे? आणि तेच कां?

३) राजेश मुखेडकर (रवि, 03/11/2012 - 04:43)
चुकीचे व विसंगत नियम लेखनदोषांचे मूळ कारण आहे.नियमांत दुरुस्त्या झाल्या तर बहुतांश चुका टळतील.
--- ह्या प्रतिसादावरून चर्चा संपली, उत्तर सापडले असे म्हणावे कां? पण नियमांत दुरुस्ती करायची कशी, हे तर सांगितलेच नाही. जे विसंगत वाटते ते सुसंगत कसे करता येईल? सुसंगत करायचे म्हटले तर अनेकांची मते भिन्नभिन्न मते व्यक्त होतील. मग भिन्नभिन्न मतांमध्ये एकवाक्यता आणण्यासाठी कोणती मोजपट्टी स्वीकारायची ते वरील प्रतिसादात दिलेच नाही आहे.

<:मराठी शुद्धलेखनाचे जे नियम आहेत ते तत्सम,तद्भव,देशी व परभाषी शब्दांना समान आदेशाने लागू होत नाहीत.बहुतांश नियम तत्सम शब्दांना लागू होत नाहीत.मी त्या नियमांबद्दल बोललो होतो.>

मराठी भाषेचे देवनागरी लिपीतून मिळालेले एक सामर्थस्थळ असे आहे की मराठी लिखाण हे बहुतांशी ध्वन्यनुकारी आहे, जसे बोलतो तसेच आपण लिहितो. इंग्रजीसारखा but आणि put मधील u चा गोंधळ मराठीत नाही. (हेहि अर्थात् शंभर टक्के खरे नाही, कपाट मधल्या क आणि ट ह्यांच्या उच्चारात थोडा फरक आहेच पण सांप्रत चर्चेत हा मुद्दा विचारात नाही म्हणून त्याला बाजूस ठेऊ.) आता जर मराठी लेखन ध्वन्यनुकारी असले तर तोच 'डिफॉल्ट' असा अध्याहृत नियम असे मानून त्याच्याविरुद्ध जेथे काही अपेक्षित असेल तेव्हढयापुरतेच स्पष्ट नियम करायला हवेत. उदा. चेंडू वर फेकला की तो 'डिफॉल्ट' नियमाने खालीच येतो. त्याला वरच तरंगत ठेवायचे असले तरच काही खास व्यवस्था करावी लागते. चेंडूने खाली यावे, वर तरंगत राहू नये असा 'नियम' करण्याची आवश्यकता नसते.

हे एकदा मान्य झाले तर असे दिसेल की काही तथाकथित 'नियम' हे केवळ 'डिफॉल्ट'चे पुनरुच्चारण करीत आहेत, ते स्वतः काहीच नवीन निर्माण करीत नाहीत. उदा. नियम ६.१ म्हणतो की अन्त्य अक्षर दीर्घ असेल तर उपान्त्य अक्षर ह्रस्व हवे, जसे 'किडा', 'कीडा' नव्हे. येथे मला हे कळत नाही की 'किडा' हा शब्द 'किडा' असा लिहावा, 'कीडा' असा लिहू नये हे सांगायला नियम ६.१ ची गरज आहे का? कोणीही मराठी भाषिक हा शब्द 'कीडा' असा उच्चारतच नाही. उच्चारानुसार लिखाण करणारा कोणीहि मनुष्य तो शब्द 'किडा' असाच लिहील. तसे करतांना तो केवळ ध्वन्यनुकारित्व हा मार्गदर्शक त्याला पुरेसा ठरेल. तेथे तो नियमांचे पुस्तक उघडून नियम ६.१ काय सांगत आहे हे शोधण्याचा दीर्घसूत्री व्यापार करणार नाही. असे असेल तर नियम ६.१ चे अस्तित्व कशासाठी?

पण हा जावईनियम ६.१ निर्माण केल्यामुळे असाहि पुढील अपवाद नियम ६.२ घालावा लागतो की नियम ६.१ हा 'गीता', 'पूजा' ह्या तत्सम शब्दांना लागू नाही (कारण कोणीच 'गिता', 'पुजा') असे म्हणत नाही. आता हा संपूर्ण अनावश्यक नियम ६.१ आणि त्याचा अपवाद नियम ६.२ निर्माण केल्यामुळे मुखेडकरांना असे म्हणायची संधि मिळते की तत्सम शब्दांसाठी वेगळे नियम तयार केले जात आहेत! मुळातच नियम ६.१ चे बांडगूळ उगवू दिले नसते तर 'किडा' आणि 'गीता' हे शब्द उच्चारानुसारच 'किडा' आणि 'गीता' असेच लिहिले गेले असते, ते 'कीडा' आणि 'गिता' असे लिहू नयेत ही तंबी भरण्याची आवश्यकताच पडली नसती.

नियम ७.२ आणि ८.१ ही अशीच बांडगुळे निर्माण केली आहेत. त्यांची काहीहि आवश्यकता नव्हती आणि त्यामधून तत्सम शब्दांचे अपवाद बाजूस काढल्यामुळे तत्सम शब्दांसाठी काही वेगळी सोय लावली जात आहे असा आरोपहि निर्माण झाला नसता.

शुद्धलेखनाचे 'नियम' घालून देण्याच्या ह्या अव्यापारेषु व्यापारामधून हा सर्व गोंधळ निर्माण झाला आहे. ह्या नियमांना दोन्ही बाजूंनी शिव्या पडत आहेत आणि मी वर म्हटल्याप्रमाणे 'गाढवहि गेलं आणि ब्रह्मचर्यहि गेलं' अशी स्थिति निर्माण झाली आहे. ह्या सतराशेसाठ नियमांऐवजी ऐवजी 'उच्चारानुसार जे लिखाण आहे ते शुद्ध' हा सरळधोपट नियम घातला असता तर सर्व वाद संपला असता.

आता हे उच्चार कोणाचे असा प्रश्न मला विचारला तर माझे उत्तर सरळ आहे. वर तो प्रश्न विचारलाहि गेला आहे. पुरेसे ग्रान्थिक लिखाण मराठीत उपलब्ध आहे. त्यात पाहून योग्य उच्चार कळतात. आपण येथे शुद्ध'लेखना'बाबत चर्चा करीत आहोत, स्थलकालपरत्वे बदलणार्‍या उच्चारांबाबत नाही. उपलब्ध ग्रान्थिक सामुग्रीमधून शुद्ध उच्चार पुरेसे स्पष्ट झालेले आहेत. येथे लोकशाहीला स्थान नाही. ज्याला शुद्ध लेखन करायची इच्छा आहे त्याने प्रयत्नाने हे ग्रान्थिक सामुग्रीत उपलब्ध असलेले उच्चार शिकूनच घ्यायला हवे, 'असेल माझा हरि तर देईल खाटल्यावरी' अशा मार्गाने हे साध्य होणार नाही. इंग्रजी मातृभाषा नसलेले कोटयवधि भारतीय गुंतागुंतीच्या इंग्रजी स्पेलिंगवर मात करून पूर्ण आत्मविश्वासाने इंग्रजी लिहू शकतात, तेथे कसलीहि सवलत मागत नाहीत. त्यांना तत्सम म्हणजे मूळच्या संस्कृत शब्दांचे उच्चार थोडया अभ्यासाने आत्मसात् का करता येऊ नयेत?

(जाता जाता पुढील विचारांनाही थोडा स्पर्श करतो, यद्यपि त्याला मुख्य मुद्दा बनवीत नाही कारण ती वेगळीच चर्चा ठरेल. आजचे मराठी व्याकरण 'इंग्रजधार्जिणे' आणि 'पंडिती' आहे असा एक सूर मला रावलेंच्या लिखाणात जाणवतो. इंग्रजांनी काही नवी दिशा आपणास दाखविण्यापूर्वी आपण एतद्देशीयांनी येथे मराठीचे व्याकरण निर्माण करण्यासाठी एक बोटहि उचलले नव्हते. तरीहि इंग्रजांनी आपल्याला काही नवा सन्मार्ग दाखविला ह्यासाठी आपण त्यांनाच शिव्या घालणार हा खासा न्याय आहे! 'अ'पंडिती आणि संस्कृतकडे न बघता केलेले मराठी व्याकरण कसे असू शकेल ह्याबाबत काहीहि विचार रावलेंनी मांडलेले नाहीत. 'पंडिती' परंपरेच्या बाहेर असलेले व्याकरण कसे असू शकेल ह्याबद्दल रावलेंनी ठोस मार्गदर्शन केले तर त्यावर काही मत व्यक्त करता येईल.)

१९७२ पूर्वी मराठी साहित्य महामंडळपुरस्कृत १४ नियम होते आणि १९७२ मध्ये त्यात आणखी चारांची भर घालण्यात आली असे मुखेडकरांच्या लेखाच्या प्रस्तावनेमध्ये लिहिले आहे. हे नवे ४ नियम कोणते हे कळू शकेल काय? मुखेडकरांच्या अभ्यासातून असे वाटते की ते ह्या प्रश्नाचे उत्तर देऊ शकतील.

हे नवे नियम कळले तर ५.१, ७.२, ८.१, १४ असे कलागत लावणारे नियम केव्हा आणि का निर्माण झाले ह्यावर काही प्रकाश पडू शकेल.

ह्या संदर्भात मो.रा.वाळंबेलिखित 'सुगम मराठी वाचन लेखन' हे पुस्तक आणि त्यांची अन्य लेखने पहायला मिळाली तर विषयावर अधिक प्रकाश पडेल. कोणापाशी असे काही उपलब्ध आहे का?

थोडे वैयक्तिकः सातारा न्यू इंग्लिश स्कूलमधे मी विद्यार्थी असतांना मो.रा.वाळंबे (ऊर्फ मोरावळा) हे आमचे उप-अधीक्षक होते. शिस्तीवर त्यांचा खास भर असे आणि मधल्या सुट्टीत तिसर्‍या घंटेनंतरहि धावपळ चालू ठेवल्याने सर्व शाळेतून दिसेल अशा 'असेंब्ली हॉलमध्ये' एक तास त्यांनी मला उभे केले होते!

आम्हाला ते शिकवीत नसत पण एका शिक्षकांच्या अनुपस्थितीत ते एकदा आमच्या वर्गावर आले होते. तेव्हा बटाटेवडयाची (त्यांच्या भाषेत 'बटाटवडा') उपमा देऊन त्यांनी अनेक अवयवांमधून भाषा कशी निर्माण होते हे त्यांनी आम्हाला सांगितले होते.

उपक्रम'वर सर्व १८ नियम प्रकाशित केलेले आहेत तसेच नियमांमध्ये काय बदल करायला हवा,हेही माझ्या लेखात नमूद केलेले आहे,हे प्रांजळपणे श्री कोल्ह्टकर व श्री रावळे यांना सांगू इच्छितो.