सिंध प्रांत
पाकिस्तानमधील सिंध प्रांतातील ग्रामीण भाग हा नेहमीच बाहेरच्या देशातील पर्यटकांसाठी अगदीच वेगळा मामला आहे. मातीची कच्ची घरं, निळ्या फरश्यानी सजवलेले सूफी संतांचे दर्गे, त्यावर उभे असलेले पांढरे मिनार, दोन खेड्यामध्ये काही ठिकाणी वाळवंट व काही ठिकाणी कापूस, भात व उसाचे पीक असलेली शेतं, सिंधू नदीच्या तीरावरील सुपीक जमीन, अशा प्रकारे विविध अंगाने नटलेला हा प्रदेश सिंधू नदीच्या अरबी समुद्रातील संगमापर्यंत विखुरलेला आहे. काही पर्यटकांना हा प्रदेश इजिप्तची आठवण करून देतो. फक्त येथे असलेल्या जमीनदारीचे वर्चस्व, त्यांच्याकडील शस्त्रास्त्राचा साठा, खासगी सैन्य, स्वतंत्र तुरुंग, त्यांच्या कर्जाच्या विळख्यात अडकलेले गुलामी जीवन जगणारे वेठबिगार शेतमजूर, यावरून येथे कायदे - कानून, पोलीस व्यवस्था, न्यायालय आहे की नाही असा संशय येऊ लागतो. गावची गावे रातो रात लुटल्या जातात. लुटारूंना शिक्षा होत नाही; त्यांच्यांवर कुणाचाही वचक नाही. कायद्याचे राज्य नाही.

मुळात सिंध प्रांतात कायदा व सुव्यवस्था राखणे पुरातन काळापासूनच अत्यंत जिकिरीचे होते. डोंगराळ दुर्गम भाग, रणरणते ऊन, पाण्याचे दुर्भिक्ष, इत्यादीमुळे हा प्रदेश नेहमीच भटक्यांची, लुटारूंची, चोर- दरोडेखोरांची, निराश्रितांची, भणंगांची लपून राहण्यासाठी अत्यंत सोईचा होता. याचबरोबर या प्रदेशाने भारतातील हिंदू साधू - सन्याशांना व मध्य एशियातील मुस्लिम फकीर, पीर इत्यादींनासुद्धा आकर्षित केले. गांजा, अफू, भांग या व्यसनांची, एकट्याने मुक्तपणे राहण्याची त्यांची इच्छा पूर्ण करण्यास येथील भौगोलिक परिस्थिती अनुकूल होती. त्यामुळे कालांतराने हा प्रांत हिंदू-मुस्लिम यांचे ऐक्याचे ठिकाण म्हणूनही प्रसिद्धीस आला. येथील रहिवाश्यात हिंदूंचे काही रीती-रिवाज व मुस्लिमांचे काही रीती- रिवाज यांचा सुरेख संगम बघण्यास मिळतो. यातूनच सूफी पंथाचा जन्म झाला. सूफी पंथियांनी ही परंपरा पुढे नेली. या प्रदेशातील बहुतेक खेड्यात सूफी संतांच्या दर्ग्यांचे अवशेष सापडतात. काही गावात अजूनही या दर्ग्यांची देखभाल केली जाते. दरवर्षी त्या संतांचे उरुस साजरे केले जातात.

सूफी पंथ
सूफी पंथीयाने येथील गोर गरीबांची काळजी घेतली. त्याना मानसिक आधार दिला. सूफी संतांचे चमत्कारसदृश (मानसिक) रोगोपचार, त्यांची सन्यस्त वृत्ती, परमेश्वराच्या चरणी लीन होण्याचा ध्यास इत्यादीवरून हा पंथ हिंदू धर्माच्या अगदी जवळचा होता की काय अशी शंका येते. सर्व धर्मांची नाळ एकच असून परमेश्वरापाशी जाण्यासाठीचे ते वेगवेगळे मार्ग आहेत, यावर सूफी संतांचा विश्वास होता. त्यांच्या मते देवळात किंवा मशीदीत जावून बाष्कळ कर्मकांड करण्यापेक्षा अंतर्मनातील परमेश्वराशी संवाद साधल्यास स्वत:तच स्वर्ग दिसेल. खुदाचा शोध अंतर्मनातूनच घेतल्यास धर्मग्रंथ, धार्मिक रूढी व परंपरा यांची गरजच भासणार नाही. त्यांच्या याप्रकारच्या प्रबोधनामुळे हिंदू व मुस्लिम धर्मातील सामाऩ्यांना सूफी पंथाचे आकर्षण वाटू लागले. सूफी संतानी त्यांच्या पंथातील बारीक सारीक गोष्टी गाण्याच्या स्वरूपात (व कव्वालीत गात!) असल्यामुळे अती सामान्यांना त्या कळण्यास सोपे झाले. त्यांची गाणी फक्त तुर्की वा पर्शियन मुस्लिमांसाठीच नव्हत्या तर सिंधी, पंजाबी वा हिंदीतूनही असल्यामुळे त्या लोकप्रिय झाल्या. त्या गाण्यातील उदाहरणं धूळीने माखलेले रस्ते, वाहते पाणी, वाळवंटातील तहान, वाळलेली झाड - झुडप, पाऊस, वारा इत्यादींशी जोडलेले असल्यामुळे कळण्यास त्या फारच सोप्या होत्या व त्यातील आशय ऐकणार्‍यांच्या मनापर्यंत पोचत होता. सूफी पंथाची ही शिकवण केवळ त्या प्रांतातील मुस्लिमासाठी नव्हती तर भारतातील मुस्लिमांना हिंदुत्वाबद्दल आपुलकी निर्माण करणारी होती. सूफी पंथीयांना हिंदू धर्मातील अनेक ग्रंथ पवित्र वाटत होत्या. त्यांच्यातील अनेक जण योग, ध्यान, तपस्या यांचा अभ्यास करत असत. भर उन्हात तास न तास ध्यान करणार्‍यांची संख्या कमी नव्हती.

18व्या शतकातील शाह अब्दुल लतीफ हा सूफी संत सिंध व राजस्थान मध्ये भटकत असताना नाथ पंथीयांच्या संपर्कात आला. त्याच्या मते हे साधू व सिद्ध पुरुष श्वासोच्छ्वासावर नियंत्रण ठेवण्यात निष्णात असल्यामुळे त्यांना सिद्धी प्राप्त झाली व त्यांच्यातील या अलौकिक शक्तीमुळे ते जमिनीपासून काही अंतरावर तरंगू शकतात, भविष्याचा वेध घेऊ शकतात, मैलो न मैल दूरचा संवाद ऐकू शकतात. या सर्व शक्तीमुळे ते 'महासिद्ध' होतात. हे महासिद्ध हिंदू देव - देवतांच्यापेक्षा जास्त प्रभावशाली असतात. शाह अब्दुल लतीफच्या परिक्रमातील अनुभवांचे पद्यस्वरूपातील लेखन त्याच्या सूर रामकली या संग्रहात सापडतात. लतीफच्या मते हिंदू व मुस्लिम धर्मात मुळातच काही फरक नाही. फक्त त्यांच्यातील काही परंपरावाद्यामुळे व त्यांच्या आडमुठेपणामुळे त्यांच्यातील दरी वाढत आहे.

लाल शाहबाज कलंदर
शाह अब्दुल लतीफच्या दर्ग्याच्या ठिकाणी दर वर्षी मोठ्या प्रमाणात उरुस साजरा होतो. इस्लाम धर्माने जे जे काही नाकारलेले आहे त्या सर्व गोष्टी उरुसाच्या वेळी येथे जमलेले करतात. संगीत, नाचगाणे, प्रेम व विरह गीतांची मेहफिल, स्त्रियांचा उत्स्फूर्त सहभाग, भांग-गांजा-अफू यांची नशापाणी, आणि मशीदीतील अल्लाऐवजी एका मृतव्यक्तीला शरण जाणे या गोष्टी इस्लामात निषिद्ध असूनही येथे जाहीरपणे त्या केल्या जातात. म्हणूनच या सिंधी मुस्लिमावर वहाबी मुल्लांचा राग आहे. परंतु सूफी पंथियांच्या मते ही मुल्ला मंडळी दांभिक व ढोंगी आहेत. कारण आयुष्यात प्रेमाशिवाय दुसरे काही असूच शकत नाही. पैगंबराच्या शिकवणीचा अत्यंत चुकीचा अर्थ लावून मुल्ला-मौलवी सामान्यांची फसवणूक करतात. मुल्लांना फक्त आपले हित कळते. त्यांना तुरुंगातच कोंबले पाहिजे, अशी प्रतिक्रिया सूफी पंथीय व्यक्त करतात.

भित शाह येथील शाह अब्दुल लतीफच्या दर्ग्याच्या ठिकाणापासून जवळच अजून एक असाच भन्नाट लाल शाहबाज कलंदर याचा दर्गा सेहवान या ठिकाणी आहे. लाल शाहबाज कलंदरचे वर्णन लाल ससाणा म्हणूनही केला जातो. सेहवान हे गाव एके काळी शैव पंथीयांचे मुख्य ठिकाण होते. या गावाचे या पूर्वीचे नाव शिवस्तान असून त्याचे अपभ्रंश होत होत आज सेहवान म्हणून ओळखले जात असावे. भारत - पाकिस्तान व हिंदू - मुस्लिम यांच्यातील गेल्या 60 वर्षाच्या धुमश्चक्रीतसुद्धा या दर्ग्याचा प्रमुख - सजदा नशीन - एक हिंदूच आहे. व त्याच्यावरच उरुसाची जबाबदारी असते. त्याकाळी वेगवेगळ्या ठिकाणाहून हिंदू साधू, सन्यासी या दर्ग्याला भेट देतात. हिंदू - मुस्लिम भक्त नवस फेडतात. 1970 पर्यंत दर्ग्याच्या बाहेरच्या आवारात दगडी शिवलिंगही येथे होता. तोडफोड होण्याच्या शक्यतेमुळे व भीतीमुळे आता ते शिवलिंग एका खोलीत बंदिस्त आहे.

लाल शाहबाजच्या आशिर्वादासाठी वाळवंटी प्रदेशातील हिंदू येथे जमतात. दर्ग्याची देखभाल करणारे, पाण्याची सोय करणारे हिंदूच असतात. हिंदूंच्या मते लाल शाहबाज कलंदर हा पूर्वजन्मी संस्कृत कवी भर्तृहरी होता. चौथ्या शतकातील हा सन्यासी उज्जैन दरबारातील सुख-ऐश्वर्य यांचा त्याग करून या शिविस्तानमध्ये अंगभर राख फासून तपश्चर्या करू लागला. याच लाल शाहबाजला अनेक सिंधी हिंदू 'झुलेलाल' या नावानेसुद्धा ओळखतात. त्यंच्या मते झुलेलाल हा सिंधू नदीचा रक्षणकर्ता आहे. मात्र मुस्लीम भक्तसाठी लाल शाहबाज कलंदरच सिंधू नदीचा नियंत्रक असतो.

सेहवान शरीफच्या दर्ग्याला भेट देणारे तेथील दोन गोष्टींचा आवर्जून उल्लेख करत असतात. एक, धमाल व दुसरे लाल परी मस्तानी या महिला फकीराचे दर्शन. उरुसाच्या काळातील संध्याकाळच्या प्रार्थनेनंतर रात्रभर सूफी फकीर व इतर भक्त भक्तीगीत, कव्वाली, नाचगाणी यांचा मनमुराद आनंद घेतात. या प्रकाराला धमाल म्हणतात. लाल परी कलंदर भडक तांबडे कपडे घातलेली, हातात एक जाडजूड काठी घेतलेली, गलेलठ्ठ असलेली फकीरा त्या गर्दीत सहजपणे ओळखली जाते.