संवाद भारी आहे. स्वा. सावरकर आणि प्रा. केळकर ह्यांची मते पटण्यासारखीच आहेत. बिनतोड. इतर प्रतिसादांची वाट पाहात आहे.

"तुझं वाचन किती? तू बोलतोयस किती?"
"तुझा पगार किती? तू बोलतोयस किती?"

सावरकरांच्या दाखल्याने ज्ञानेश्वरांच्या (तथाकथित) चमत्कारांवर (योग्य असा) घाला घातल्याचे बघुन अंमळ आनंदही झाला आणि तथाकथित 'हिंदू श्रद्धावंतां'च्या प्रतिक्रीयेबद्दल उत्सुकताही जागी झाली :)

कोणी आहे का 'ज्ञानेश्वर'वादी हे सिद्ध करू शकणारा की त्यांनी भिंत चालवली होती? नसल्यास त्यांच्या पोकळ बातांकडे का लक्ष द्यावे?

ऋषिकेश
------------------
कधी कधी तुम्ही काय बोलताय हे तुम्हालाहि कळत नाहि, इतके तुम्ही हुशार आहात का?

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
*लेखात "तसेच चांगदेव आणि त्याचे अष्टसिद्धिप्रशिक्षित सव्वाशे शिष्य होते. "
त्यातील अष्टसिद्धिप्रशिक्षित हा शब्दप्रयोग कंसात घालायला हवा होता.कारण तो प्रा.द.के.केळकर यांनी योजलेला नाही.लिहिता लिहिता मला वाटले म्हणून तो टाकला.
*स्वा.सावरकर यांचे विचार दिले आहेत ते आंतरजालावर "विज्ञाननिष्ठ निबंध" पृष्ठ १७ वर आहेत.

१. ज्ञानेश्वरांना ज्ञानेश्वरीसाठी (तत्सम रचना) पूजले जाते (वय लक्षात घेता), त्या भिंतीची पूजा किंवा दर वर्षी भिंत-उत्सव साजरा केला जात नाही, तेंव्हा ज्ञानेश्वरांवर तलवार व्यक्तिगत नकारात्मक भावनेतून चालाविल्यासारखे वाटते.

२. तुम्ही सावरकरांचा दाखला हिंदुत्ववाद्यांचे तोंड बंद करण्यासाठी वापरला आहे कि तुमचा सावरकरांवर विश्वास आहे म्हणून वापरला आहे? की, फक्त ह्याच बाबतीत तुम्हाला सावरकरांचे विचार पटतात? अर्थात कसेही असल्यास काही गैर नाही, एक शंका म्हणून विचारले.

युथिफ्रो ची समस्या ज्ञानेश्वरांच्या माध्यमातून मांडण्याचा प्रयत्न असफल पण स्तुत्य.

इथे दिल्याबद्दल आभार.

-Nile

शैलीवरून वृत्तपत्रातील लघुनिबंधांचा वाचक हे लक्ष्य असावे, असे वाटले. चांगले लेखन.

रोख इतिहासचर्चा किंवा तत्त्वचर्चेकडे नाही. पण व्यक्तीच्या मनात वेगवेगळ्या वेळी अनायासे बिंबलेल्या ज्या धारणा आहेत, त्यांच्यातला अंतर्विरोध दाखवण्याबाबत आहे.

या प्रकारचा अंतर्विरोध दोन टोकाच्या विरुद्ध पद्धतींनी वाचक घालवू शकतो.
(१) प्रथम प्रकार असा की ज्ञानेश्वराबद्दल उत्तम कवी आणि तत्त्ववेत्ता असा आदर कायम ठेवून चमत्कारी व्यक्ती म्हणून कल्पना लोक मनातून काढून टाकतील. हे लेखकाचे प्रयोजन आहे, आणि माझीही अशीच आशा आहे.
(२) दुसरा प्रकारही लोकप्रवादांच्या इतिहासात आपल्याला दिसतो. या प्रकारात त्या संताने राजकीय-सामाजिक बाबतीत कुठलासा चमत्कार केल्याची कथा उद्भवू शकते. उदाहरणार्थ अशी कथा उद्भवली आहे, की तुकारामाने चमत्कार करून शिवाजीराजा मुसलमान फौजेच्या हाती पडू दिला नाही. कदाचित अशी कुठलीशी कथा ज्ञानेश्वराबाबतही निर्माण होऊ शकेल. या दोन्ही कथांची सांगड घालून लोक अंतर्विरोधाची समेट करू शकतात. एकीकडे चमत्कारही शाबूत राहातात, आणि ऐतिहासिक शल्याबाबत चीडही कायम राहाते.

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
श्री.धनंजय लिहितात,"रोख इतिहासचर्चा किंवा तत्त्वचर्चेकडे नाही."
अगदी खरे आहे. पण तिथे जी सूची दिली आहे त्यात अपेक्षित असलेल्या सर्व विषयांची नावे असतात असे नाही.त्यामुळे कुठेतरी टिचक्या मारल्या झाले.
*"अशी कथा उद्भवली आहे, की तुकारामाने चमत्कार करून शिवाजीराजा मुसलमान फौजेच्या हाती पडू दिला नाही. '' श्री.धनंजय यांच्या प्रतिसादातून.
तुकाराम महाराजांचे कीर्तन चालू असताना एकदा परचक्र आले होते असे पुढील अभंगांवरून दिसते.

(या अभंगाचा अर्थ मला समजत नाही)

आहेत. असे असताना त्यांनी मातीची भिंत चालवली, रेड्यामुखी वेद म्हणवले असल्या चमत्कारांचा हा विषय बिनमहत्त्वाचा आहे. या गोष्टी खर्‍या आहेत असे ज्यांना समजायचे आहेत त्यांनी खुशाल समजावे, या समजुती निरुपद्रवी आहेत. मुद्दाम त्या खोट्या आहेत असे ज्यांना ठासून सांगायचे आहे त्यांना आपले अंधश्रद्धानिर्मूलनाचे दुकान चालवायचे आहे, त्यामुळे तेही योग्यच आहेत.

प्रसिद्ध व्यक्तींबद्दल चमत्कारिक समज प्रसृत होतात त्यात नवीन काही नाही. उदा. शिवाजी हवेत १४ - १५ फूट उडी मारू शकतो (कदाचित फूट हे परिमाण त्या काळात प्रचलित नसल्याने दोन- तीन पुरुष उंच असे म्हणत असावेत), तात्या टोपे बघता बघता अदृश्य होऊ शकतो , तुकारामांच्या वह्या नदीत तरल्या वगैरे.

बाकी सावरकरांच्या संतद्वेष्टेपणाबद्दल बरेच काही लिहिता येण्यासारखे आहे, मी मनोगतावर पूर्वी लिहिलेही आहे. जेव्हा न्यूटन गुरुत्वाकर्षणाचा शोध लावत होता तेव्हा तुकाराम अभंग लिहीत होता असे त्यांनी म्हटले आहे. एक म्हणजे हे साफ चुकीचे आहे. तुकारामांचे निर्वाण १६४९ मधले आणि न्यूटनचा जन्म १६४२ मधला. त्याने गुरुत्वाकर्षणाचा शोध १६८७ च्या सुमारास लावला. दुसरे म्हणजे वैज्ञानिक शोध लावण्यासाठी आणि अध्यात्मासाठी वेगवेगळ्या प्रवृत्तीची माणसे लागतात. ओव्या अभंग असे अध्यात्मिक लेखन न केल्याबद्दल न्यूटनला दोष द्यावा का? त्याच धर्तीवर १९०५ मध्ये जेव्हा आईनस्टाईन सापेक्षतेच्या सिद्धांताचा शोध लावत होता तेव्हा सावरकर आणि टिळक विदेशी कपड्यांची होळी करत होते असे आम्ही म्हणावे का? (अर्थात् इथले ज्ञानी उपक्रमी सापेक्षतेच्या सिद्धांताचा शोध न लावल्याबद्दल एकट्या टिळकांना दोष देतील हे इथल्या पुरोगामी प्रथेला धरूनच होईल) तेव्हा असले युक्तिवाद निरर्थक आहेत.

जाता जाता - सावरकरांना वि़ज्ञानवादी वगैरे म्हणायची प्रथा आहे. तुकारामाच्या वह्या का तरल्या याचे एक भले मोठे स्पष्टीकरण त्यांनी एका निबंधात दिले आहे. तुकारामाच्या वह्या पुठ्ठा छाप बाईंडिंगच्या असल्याने पाण्यात टाकल्या तरी पाणी पुठ्ठा पूर्ण भिजवून आतील कागदांपर्यंत जाऊ न शकल्याने त्यांचे अभंग कायम राहिले असे काहीसे म्हटले आहे. मला एका गोष्टीचे आश्चर्य वाटते की त्यांनी एखादा प्रयोग करून आपले म्हणणे सिद्ध करून का दाखवले नाही? तसे केले असते तर त्यांचे स्पष्टीकरण प्रभावी झाले असते. पुढे थोर समीक्षक म. वा. धोंड यांनी तुकारामाच्या काळी वापरात असलेले निरनिराळ्या प्रकारचे कागद आणि शाया वापरून कागद पाण्यात भिजवण्याचे प्रयोग केले होत, एका विशिष्ट प्रकारचे शाई- कागद काँबिनेशन वापरून लिहिलेले पाण्यात टिकले होते, फक्त प्रदूषित पाण्याने कागद पिवळा पडला असे त्यांच्या एका लेखात वाचल्याचे आठवते.

"चमत्कार म्हणजे निसर्गनियमाचे उल्लंघन असा अर्थ असेल तर तसा चमत्कार कोणी करू शकत नाही,कोणी कधी केलेला नाही, असे माझे ठाम मत आहे."

चमत्कार म्हणजे अजून माहीत न झालेल्या निसर्गनियमांचे उदाहरण असा अर्थ असेल तर असे चमत्कार होऊ शकतात असे माझे नम्र मत आहे.

बाकी ज्ञानेश्वरांबद्दलची अपेक्षा रास्त नाही. राज्यावर परचक्र येते आहे हे समजायला कुठल्या सिद्धीची काय आवश्यकता आहे? जे काही घडले ते एक राजकीय अपयश होते. ज्ञानेश्वरांनी यादव राजवटीसाठी काही केले नाही असे म्हणणे आणि फुले, आंबेडकर ही मंडळी इंग्रजधार्जिणी होती असे म्हणणे यात एक साम्य आहे. शिवाय, शोषितांचा आक्रोश कानावर पडूनही ज्ञानेश्वरांनी काही केले नाही, काही करू शकले नाहीत, नैराश्याने जीव दिला असेल हा युक्तीवाद मजेशीर आहे. "प्रॉब्लेम ऑफ् इव्हिल" थोड्या वेगळ्या शब्दांत मांडला आहे, एवडेच. शिवाय, खिलजी यायच्या अगोदरही काही रामराज्य होते अशातला भाग नाही. त्यामुळे ज्ञानोबांना नैराश्याने ग्रासायला परचक्राची काही आवश्यकता नव्हती.

बाकी ज्ञानेश्वरांनी भिंत चालवली होती की नाही याचा काही पुरावा नसल्यामुळे आणि चालणारी भिंत पाहण्यात नसल्याने तसे मानणे हे तर्कविसंगत आहे हे सांगायला बाकीच्या तर्कविसंगत मांडणीची काही गरज नव्हती.

काही प्रश्न पडले -

१. अष्टसिद्धीन्चा समाजवादी/ राष्ट्रवादी/ तथाकथित मानवतावादी विचारसरणीने कुणी वापर केला नाही यामुळे त्या असूच शकत नाहीत हे विधान तर्कशुद्ध आहे का?

२. कृष्णाने त्याच्या योगमायेने कौरवान्चा विनाश न करता (जे सहज शक्य होते) अर्जुनालाच कर्तव्यतत्पर होऊन स्वार्थ, ममत्व, भीती त्यागून नियत कर्म करायचा, कर्तव्यतत्पर होण्याचा उपदेश का केला याचा विचार करायला हवा. बसायला पाट द्यावा पण पुढ्यात फुकटचे ताट ठेवू नये अशी काहीतरी म्हण आहे. तसेच अधिदैविक सामर्थ्याने युक्त सन्त करत नसतील हे कशावरून?

३. अष्टसिद्धी वगैरे असणार्या व्यक्तीचा 'मी' पणा लोपलेला असल्याने ती फक्त ईश्वरेच्छेने चालते असे रमण महर्षी, रामकृष्णादि थोरामोठ्यान्चे चरित्र वाचून सहज लक्षात येते. प्रत्येक जीवाने आपला स्वधर्म पाळून 'विश्व स्वधर्म सूर्ये पाहो' वाला व्यापक धर्म प्रस्थापित करावा अशी ईश्वरी योजना असल्यास सगळ्याच सिद्ध व्यक्ती सर्वसामान्य लोकाना बसायला पाट देतील (स्वधर्माने प्रत्येक व्यक्ती जगू शकेल असे एक 'फ्रेमवर्क' घडवण्यात स्थळ, काळ आणि परिस्थितीच्या सापेक्षतेत योग्य ते योगदान देतील. व्यक्तिगत आशा अपेक्षा न ठेवता सर्वस्व पणाला लावून त्यासाठी प्रयत्न करतील, अथवा कल्याणाच्या धर्माने जाग्या असलेल्या वैश्विक चैतन्यशक्तीची कृपा त्यान्च्या माध्यमातून् तसे करून घेईल.) पण पुढ्यात फुकटचे ताट ठेवणार नाहीत हे उघड आहे. असे फुकटचे ताट पुढ्यात मिळाल्याने व्यक्तीचे/ समाजाचे पुढे काय होते हे तर व्यावहारिक जगात पावलोपावली दिसून येते. असो.

४. 'मी देह आहे' ही देह तादात्म्य भावना लोपलेली , मन आणि बुद्धीच्या कुठल्याही लिप्तता आणि चकव्याच्या पलीकडे गेलेली व्यक्ती आपले नियत कार्य झाले एवढीच जाणीव झाल्याने योगबळाने देहत्याग करू शकेल ही शक्यताच विचारात घ्यायची नसेल, तर समाधी घेणे याविषयी वाट्टेल तितकी तर्कटे बसल्याजागी मान्डता येतील. आणि तशी मान्डण्याच्या व्यक्तिस्वातन्त्र्याविषयी विनम्रपणे आदरभाव व्यक्त करून हे चार शब्द सम्पवतो.

अवान्तरः (बहुधा अनादि, अनन्त असणार्या) आणि अत्यन्त गुन्तागुन्तीच्या अशा अस्तित्वातली सगळी प्रमेये सरळरेषेत चालणार्या तर्क आणि सीमीत बुद्धीच्या परिघातच सोडवली जाउ शकतात. अतिन्द्रिय अनूभूती, अपरोक्ष ग्यान असे काही असूच शकत नाही. व्यक्तिगत (सब्जेक्टिव्ह नॉलेज) अनुभूती सरसकट नाकारायला हव्यात, जे प्रत्येक व्यक्तीमात्राच्या अनुभवकक्षेत तर्काने आणि बुद्धीने येते (ऑब्जेक्टिव्ह नॉलेज) तेवढेच स्वीकारार्ह.
या विधानान्चे वर्गीकरण कुठल्या कॅटेगरीत करावे - ढोबळ गृहीतक/ निर्विवाद सत्य/ एकान्गी हट्टाग्रह/ अन्धश्रद्धा / अन्य काही.

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
श्री.विकास यांनी म्हटले आहे,"श्री. यनावालांच्या इतर सर्व लेखनाप्रमाणेच या लेखनातूनही भक्तीमार्ग, धर्म, वगैरे मुळे कसे सगळे चुकते हे दाखवताना ज्ञानेश्वरांमुळेच जणू काही देवगिरीचे साम्राज्य बुडाले असे म्हणले गेले आहे.''
.
हा समज पूर्णतया चुकीचा आहे. असे दूरान्वयानेसुद्धा लेखात कुठेही म्हटलेले नाही अथवा सुचवलेले नाही. आपल्याला वाटेल तो समज करून घेणे आणि तदनुसार प्रतिसाद लिहिणे अशोभनीय आहे.
.
योगसाधनेमुळे अष्टसिद्धी प्राप्त होतात. त्यांच्यायोगे अनेक चमत्कार करता येतात असे ग्रंथात लिहिले आहे.तसा समजही रूढ आहे.चमत्कारांविषयींचा हा दावा तथ्यहीन आहे. निसर्गनियमांचे उल्लंघन करणारे चमत्कार कोणीही करू शकत नाही.पूर्वीही कोणी केले नाहीत हे पटवून देण्याचा प्रयत्न करणे हा लेखाचा विषय आहे.त्यासाठी मान्यवरांनी दिलेले ऐतिहासिक आधार सत्य आहेत.
लेखाचे उद्दिष्ट तेवढेच आहे.

मूकवाचक,आळश्यांचा राजा आणि विनयक गोरे यांच्याशी १००% सहमत.
संतांनी नक्की काय करावे अशी अपेक्षा ठेवावी? त्यांनी हवेतून तलवारी/बंदुका/रणगाडे/क्षेपणास्त्रे/अणुबाँब् बनवून लोकांच्या हातात द्यावे आणि अशा शस्त्रसज्ज लोकांना शत्रूवर/सीमेवर चाल करून पाठवावे?(नुसते शस्त्रसज्ज होऊन विजय मिळवता येतो किंवा कसे हा वेगळा प्रश्न.) की स्वतःच अदृश्य रूपाने शत्रूच्या गोटात/सीमेवर जाऊन त्यांना सिद्धिसामर्थ्याने ठार करावे?
कोणता शत्रू? कोणती सीमा? काय शत्रू आणि सीमा शाश्वत असतात? योरप् मधल्या देशांच्या सीमा एका शतकामध्ये तीनतीन चारचार वेळा बदलल्या. बांगलादेशमध्ये इंग्रज्,पाकिस्तान आणि आता स्वतंत्र अश्या तीन राजवटी बघताबघता आल्या.त्या त्या देशातल्या नागरिकांची निष्ठा काय एकाच ठिकाणी स्थिर राहिली असेल? अफ्घानिस्तान् मध्ये तर दर काही महिन्यांनी शत्रूमित्रत्व बदलते आहे. स्थिर समजल्या गेलेल्या अमेरिका, भारत इ. मध्येही राजवटी बदलतात,कालच्यांची सद्दी आज नाही आणि आजच्यांची उद्या नाही अशी स्थिती असते.कोण आपले, कोण परके?
खर्‍या संतांना सामान्यमानवी मापदंडाने मोजणे यासारखी दुसरी चूक नाही. 'हे विश्वचि माझे घर', ,विश्व स्वधर्मसूर्यें पाहो' असा वैश्विक विचार करणार्‍यांना जिल्हा,तालुका पातळीवर आणून ठेवण्यासारखे हे आहे.संत हे तटस्थ असतात. तटस्थ पेक्षा अलिप्त शब्द योग्य होईल.'तृषार्ताची तृष्णा हरूं,व्याघ्रा विष होऊनि मारूं,ऐसें नेणेंचि बा करूं,तोय जैसें.' ही संतांची धारणा असते. बहुतेक सर्व संतांच्या घरची परिस्थिती दुर्घट असते. त्यांना स्वतःला आणि त्यांच्या नातेवाईकांनाही दु:खात आणि कष्टात दिवस काढावे लागल्याची उदाहरणे आहेत. ह्याचे कारण खर्‍या संतांत स्वार्थबुद्धी नसते.किंबहुना त्यांचा 'स्व' इतका विस्तारलेला असतो की त्यात अखिल विश्व सामावलेले असते. ते सर्वांचे हित पाहातात,पण तुलनात्मक रीत्या.
अगदी साध्या शब्दांत सांगायचे झाल्यास संत, त्यांच्या सान्निध्यात येणार्‍या प्रत्येकाचे उन्नयन करू पाहातात. त्याची क्षमता आणि विवेकबुद्धी जागृत करणे आणि ती वाढविणे,जेणेकरून तो स्वतःया जीवनकलहास तोंड देण्यास समर्थ होईल असे करणे हे त्यांचे गृहीतकार्य असते.'शहाणे करून सोडावे सकल जन' याचा अर्थ तोच आहे.
खर्‍या संतांच्या जीवनचरित्रात चमत्कार हा प्रकार त्यांच्या अन्य कर्तृत्वाच्या मानाने अत्यंत क्षुल्लक आणि गौण असतो. तो असला काय,नसला काय त्यांच्या महत्त्वात काहीच फरक पडू नये.

ज्ञानेश्वरांपुढे अष्टसिद्धी हात जोडून उभ्या होत्या. तरी राज्यावर परचक्र येत आहे अशी सूचना ते राजास देऊ शकले नाहीत. त्यांनी निर्जीव भिंत चालविली.पण खिलजीचा मार्ग रोखण्यासाठी काही करू शकले नाहीत

आपला मुद्दा पटवण्यासाठी असल्या दृष्टांतांची गरज नक्की आहे का? परचक्र येत आहे अशी सूचना देण्यासाठी अष्टसिद्धींच्या असण्या नसण्याशी काहीच संबंध नाही. सदर सूचना परराज्यात जाऊन आलेली सामान्य व्यक्तीही तेथील परिस्थिती किंवा बातम्या पाहून देऊ शकते. परंतु त्या व्यक्तीकडे राजापर्यंत पोहोचण्याचे आणि राजाला आपले म्हणणे पटवून द्यायचे मार्ग असतीलच असे नाही. यादव राजाने ज्ञानेश्वरांची भेट घेतली असती, त्यांना राज्याश्रय देऊन देवगिरीला नेले असते, स्वतः येऊन भेटी दिल्या असत्या, अकाली समाधी न घेण्यासाठी त्यांचे मन वळवले असते तर गोष्ट वेगळी असती. त्यातून ते राजाच्या संपर्कात आणि विश्वासात होते हे सिद्ध झाले असते. अन्यथा, परकीय आक्रमणाचा आसभासच नसताना कोणीतरी उठून चमत्कार/जादू करून मार्ग वगैरे रोखतो आहे हे कदाचित यादव राजाला चमत्कारिक किंवा भीतीदायक वाटून त्याने ज्ञानेश्वरांना कैदेतही टाकले असते. ;-) गोष्ट एकदा रचायचीच झाली तर ती कोणत्याही प्रकारे ट्विस्ट करता येते.

असो. बाकी चमत्कारांच्या मुद्द्याशी सहमती आहे.