लेख आवडला, पुढील भागांची वाट पाहतो आहे. पहिलेच उदाहरण ज्यू धर्मीयांचे पाहून 'For sufferance is the badge of all our tribe' आठवलं. 'ट्रेल ऑफ टिअर्स' मध्ये चोखाळलेला अहिंसेचा मार्ग हा बहुतेक अपरिहार्य पर्याय असावा. थोरोप्रमाणेच अंडरग्राऊंड रेलरोड बद्दलही वाचायला आवडेल.

नंदन
मराठी साहित्यविषयक अनुदिनी

चांगली माहीती.

पुढच्या भाग लवकरच येउद्या.

जाता जाता:
चौथ्या परिच्छेदामधे (त्रिनिदाद) सन थोडे उलटसुलट झाल्यासारखे वाटताहेत.

_____________________________________________________________________________________
सुतो वा सूतपुत्रोवा यो वा को वा भवाम्यहम् |
दैवायत्ते कुले जन्म मदायत्तं तु पौरूषम्॥

१. पहिल्या काही शतकात झालेला ख्रिश्चन धर्माचा प्रसार. येशुला क्रुसावर चढवल्यावर काही वर्षातच त्याचा निकटचा सहकारी व भक्त सेंट पॉल ह्यालाही क्रुसावर चढवण्यात आले. मात्र, त्याने आपली धार्मिक निष्ठा सोडली नाही, लोकांना हिंसेला उद्युक्त केले नाही. हा त्याने रोमन सत्तेविरुद्ध व pagen धर्माविरुद्ध(तत्कालीन ख्रिस्तपूर्व ग्रीको-रोमन् मूर्तिपूजकांविरुद्ध) केलेला नि:शस्त्र प्रतिकारच होता.
२. मुस्लिम- मुघल व प्रस्थापित धर्मांच्या सत्तेच्या विरोधात सुरुवातीच्या काळात गुरुनानक ह्यांनी केलेले कार्य्/आंदोलन.
३. ज्ञानेश्वरांनी रुढीवादी सत्तेला आव्हान देत तत्कालिन लोकभाषेत आणलेली गीता.
४.एकनाथांनी बुरसटलेले विचार दूर सारत (तेव्हाच्या) अस्पृश्याच्या लेकराला जवळ केले ती घटना. ह्या घटनेने पुधे एकनाथांचा बराच छळ झाला. पण त्यांनी आपले कार्य सुरुच ठेवले. आपल्या मतावर ते थाम राहिले. हा ही एक प्रकारचा प्रतिकारच नव्हे काय?
५. गुरु तेघबहादूरः- काही काश्मीरी पंडित वा इतर हिंदुंचा मुस्लिम होण्यासाठी औरंगजेबाच्या आदेशावरुन छळ सुरु होता. हे कळताच गुरु तेघबहादूर ह्यांनी औरंगजेबाकडे निरोप धाडला की "त्या सामन्यांचा छळ करण्यापेक्षा तु माझे मत परिवर्तन करुन दाखव, माझे सर्व अनुयायी तुझ्या म्हणण्यानुसार वागतील. " हे ऐकताच औरंगजेबाने बलप्रयोग सुरु केला. गुरु तेघबहादूर ह्यांनी कुठलाही सशस्त्र प्रतिकार केला नाही. त्यांना अटक झाली. "मी माझा धर्म केवळ जिवाच्या भीतीने बदलणार नाही" असं थेट औरंगजेबाच्या दरबारात सांगितल्याने शिखांचे गुरु तेघबदूर ह्यांना देहांत शासन करण्यात आले. पण आपल्या भूमिका त्यांनी कायम ठेवली. जीवाच्या भयाने त्यांनी गुढघे टेकले नाहित.
हाही अहिंसक प्रतिकारच होय.

अवांतरः- श्री कृष्णाने आकाशात बसलेल्या तथाकथित सर्वशक्तिशाली इंद्राची पूजा सोडून देउन त्याऐवजी आख्ख्या गोकुळास आपल्याला प्रत्य्कषात दहि-दूध देणार्‍या व उपजिविकेत हरप्रकारे मदत करणार्‍या गो-वंशाची पूजा करण्यास सांगितले. इंद्र कोपल्यावर स्वतः गो-वर्धन पर्वत उचलला; हा ही अहिंसक आंदोलनाचाच प्रकार होय.
गौतम बुद्धाचेही तसेच. पण ह्यापैकी एक पुराणपुरुष तर दुसरा इसपूर्व काळातील, दिलेल्या कालमर्यादेत(इ स २५ च्या पुढे ते येत नाहित म्हणुन स्वतंत्र टंकले.)
--मनोबा

चांगली माहिती, वाचते आहे.

वर मनोबाने म्हटल्याप्रमाणे शांततामय रितीने आपल्या मागण्या पूर्ण करून घेण्याचे अनेक प्रकार आहेत किंवा अन्यायासमोर मान न तुकवता विरोध करण्याचेही. सॉक्रेटिसपासून गौतम बुद्धापर्यंत अनेकांना त्यात सामील करता येईल. आपले ऋषी-मुनी, इतकेच काय रावणसुद्धा तप करून देवादिकांकडून मागण्या पूर्ण करून घेत असे. ;-)

पुढच्या लेखांची वात बघतेय. चांगला विषय आहे.

इंग्लंड व अमेरिकेतील "क्वेकर्स्" ((रिलिजियस सोसायटी ऑफ फ्रेंड्स्) हा ख्रिश्चन धर्मांतर्गत अहिंसेला मानणारा मोठा समाज आहे. इंग्लंडमध्ये १७व्या शतकात, कॅथलिक/प्रोटेस्टंट यांमध्ये राजकीय पातळीवर संघर्ष चालू असताना जन्माल आला. तेव्हापासून आजपर्यंत धार्मिक विचारांबाबत क्वेकरमंडळींत बरीच विविध मते झाली आहेत, पण हिंसेपेक्षा अहिंसेने लोकांचे मन वळवणे हा मूळा विचार केंद्रस्थानी राहिला आहे. आपल्या भक्तीचा सार्वजनिक खुलासा व स्वीकार करणे हे ही या समाजात महत्त्वाचे आहे. वर उद्देशिलेल्या गुलामगिरीविरुद्धच्या लढ्यात अनेक क्वेकरांचा सहभाग होता. युद्धात सहभागी न होण्यास "विवेकी विरोध" ही अनेक क्वेकरांनी वैयक्तिक स्तरावर केलेला आहे.

उत्तम माहिती. पुढिल भागाच्या प्रतिक्शेत.

अहिंसा हा जैन धर्माचा पायाच आहे, आणि थोरो आणि टॉल्स्टॉय सहित जैन विचारांनीदेखील गांधी प्रेरित झाले होते हे नेहमी वाचण्यात येते. गांधींच्या प्रेरणांचा शोध घेताना एका इतिहासकाराने "धरना" या प्रतिकारपद्धतीचा भारतातील दीर्घ इतिहासाचा आढावा घेतला आहे. या पद्धतींतही अहिंसेने प्रतिकार करणे, आणि प्रतिद्वंद्वीबरोबर वाटाघाटीचे चॅनेल केव्हाही चालू ठेवणे दोन्ही महत्त्वाचे होते.

उदा.
१) धंडक म्हणून एक प्रकार ब्रिटिशपूर्व कालात हिमालयातल्या राज्यात (आणी राजस्थानातल्या राज्यातही) आढळतो. प्रजा राजदरबारावर मोर्चा काढायची, आणि समस्या सोडविण्याबाबत राजाचे आश्वासन घेऊन परत जायची. यात एक ठराविकपणा असे, पण राज-प्रजेच्या संबंधाचा महत्त्वाचा अंगही असे.

२) मुघल कालात करवसूली विरुद्ध हिजरत (स्थलांतर - जास्त वसूली मागणार्‍या राज्यातून मोठ्या प्रमाणात शेजारच्या राज्यात जाणे) ही काही शेतकरी गटांनी अवलंबिलेली प्रतिकार पद्धती होती. पण काही वेळा अन्य गटांनी ही अवलंबिली. १६६९ साली, औरंगझेबच्या काळात सूरत च्या बनिया समाजाने एका काझी विरुध्द प्रतिकार दर्शविण्यासाठी एकत्र शहर सोडून भडूच मध्ये आश्रय घेतला आणि शहराचे कामकाज स्थगित केले. काझीने त्यांची मालमत्ता जप्त करण्याच्या व बळजबरीने उरलेल्यांचे धर्मांतर करण्याच्या धमक्या दिल्या तरी ते परतले नाहीत, व थेट औरंगझेबाला अर्ज केला. शेवटी त्यानेच काझीला पदावरून काढले, आणि बनियांना अभयपत्र दिले.

३) दुसर्‍यांप्रती अहिंसा असली तरी स्वतः ला इजा करून घेऊन (उपोषण, आत्महत्या) दुसर्‍याचे मतपरिवर्तन करणे, वा कमीतकमी त्यांच्यावर सामाजिक प्रेशर आणून हिणवणे हे प्रकारही अनेक ठिकाणी, विविध संदर्भात होत असे. दिलेले कर्ज परत मिळवण्यासाठी हे केले जाई, व याला अनेक नावे आहेत असे दिसते - चरित, कायव्रत, धरना, तकाजा, इ. आपल्या तक्रारीला सार्वजनिक रूप देणे या मागचा उद्देश्य असे, व विरुद्धपक्षाकडे काही कार्य चालू असताना धरना करण्याचा प्रयत्न असे. त्राग हा त्यातल्या त्यात अतिरेकी प्रकार गुजरात/राजस्थानात प्रसिद्ध होता - चारण-भाट (राजांचे गौरव गाणारे गोंधळी) वसूली विरुद्ध, किंवा लवाजम्याच्या सुरक्षेसाठी राजांसमोर, किंवा डाकूंसमोर स्वत: आत्महत्या करण्याची शपथ खात. अर्थात, असे होऊ देणे, किंवा आपल्यामुळे अशी आत्महत्या होणे अशुभ आहे, ही भावना दोन्ही पक्षात असल्यामुळे त्या पद्धतीला महत्त्व होते. ब्रिटिश कालात ह्या पद्धतींना "ब्लॅकमेल" च्या सत्रा खाली आणले गेले, पण त्यांचा गांधींवर चांगलाच प्रभाव पडला, असे लेखकाचे (प्रथमदर्शनी पटण्यासारखे) म्हणणे आहे.

ही माहिती या पुस्तकातून (पृ ४२-४९) घेतली आहे. तेथेच अधिक तपशील, व माहितीच्या प्राथमिक/दुय्य्म साधनांचे उल्लेखही सापडतील.