चर्चाप्रस्ताव शंकराचार्यांवरून आहे. त्यामुळे तुम्ही चर्चाप्रस्तावाकडे येऊ या असे म्हणता तेव्हा नक्की कोणाच्या चर्चाप्रस्तावाकडे यायचे? तुमच्या का धम्मकलाडू यांच्या? शिवाय विवेकानंदांबद्दल अंतर्विरोधाचा मुद्दा तुम्ही मुख्य मुद्दा केला आहेत. पण वास्तविक चर्चाप्रस्ताव हा अंतर्विरोधाशी केवळ निगडीत नाही. तेही विवेकानंदांच्या नाही.

माझे मत हे अवांतर आहे याचे कारण असे की कितीही साम्ये आणि फरक असले तरी व्यक्ती दोन आहेत. दामोदर कोसंबी यांच्या विचारांचा धर्मानंदांशी संबंध असला तरी धर्मानंद म्हणजे दामोदर नव्हेत. त्यांच्या मतांमध्ये नुसतीच भिन्नता नसून विश्लेषणाच्या पद्धती आणि प्रेरणा वेगळी आहेत. शंकराचार्यांबाबत विवेकानंद असे म्हणतात की त्यांच्याकडे बुद्धासारखी तेजस्वी बुद्धी होती, पण बुद्धाचे हृदय नव्हते. तेव्हा व्यक्तींमध्ये फरक असायचेच.

चळवळीबद्दल - चळवळ दाबून टाकणे हे लाक्षणिक अर्थाने घ्यावे. तुमच्या "बिगर-ब्राम्हणांनी यावेगळे चळवळीचे मार्ग चोखळू नये, असा सल्ला मात्र स्फूर्तिदायक नाही." या वाक्यावरून वरील वाक्य लिहीले होते. विवेकानंदांकडे ती शक्ती असती तरी चळवळ दाबली नसती असे मला वाटते. अर्थात त्यांनी फक्त परस्परांमध्ये न भांडण्याचा सल्ला दिला आहे हे मुख्य म्हणायचे होते. राज्यशकट योग्य काम करीत नाही म्हणून आवाज केल्यास ते आवाज शांतताभंग करतात अशा प्रकारचे मत अलिकडेच एका चर्चेत आलेले दिसले. कठीण प्रसंग आहे, पण शांत रहा, राज्यशकटाकडून दिसली नाहीत तरी कामे होत आहेत अशा पद्धतीचे मतही दिसून आले. या विचाराशी सुसंगत अशीच वरील सामोपचाराची भाषा आहे, फक्त ती विवेकानंदांची आहे. (ही भाषा जेव्हा लगेच बदल तातडीने हवे असतात तेव्हा पचनी पडत नाही असे तुमच्या आणि माझ्या अनुभवांवरून दिसून येईल. ) विवेकानंदांच्या काळी राज्य बहुतांशी ब्रिटिशांकडे होते. ब्राह्मणांचे नव्हते किंवा भारतीय राजांचेही विशेष नव्हते. त्यामुळे समाजातील वर्तमानपत्रातून भांडणार्‍या दोन्हीकडच्या (शूद्र/ब्राह्मण) नेत्यांना /शिक्षितवर्गाला उद्देशून हा उपदेश आहे हे लक्षात यायला हवे.

बाकी भांडणे होऊन फूट पडली नाही असे तुम्ही म्हणता. मला तर आज वर्तमानपत्रांमधून जे कळते त्यावरून फूटच फूट पडलेली दिसते. दादोजी कोंडदेव, शिवधर्म इ. वरून होणारा गदारोळ काय सांगतो? ऍट्रॉसिटी ऍक्ट का लावावा लागतो? आज अजूनही जातीय पतपेढ्या का असतात? काही लोकांमध्ये आमच्यावर अन्याय झाला ही भावना अजूनही तीव्र आहे, अन्याय केला त्यांच्यामध्ये पूर्वजांच्या पिढ्यांनी केलेल्या चुकांसाठी आम्ही का नावे ठेवून घ्यायची, अशी भावना आहे. आम्ही-तुम्ही हे खूप वाढलेले आहे. राजकीय/सामाजिक सगळ्या क्षेत्रांमध्ये धोरणे ठरवताना, सहकारी निवडताना, कार्यकर्ते निवडताना जातीयता आडवी येते असे दिसते. असो. असे असूनही प्रगती आहे असे म्हणणे असले तर ते मला मान्य आहे, पण ते करत असताना फूट पडली नाही हे धाडसी विधान वाटते.

बाकी माझे काय समज/गैरसमज असतील ते आपण बाजूला ठेवूया. ते महत्त्वाचे नाहीत, चर्चाप्रस्तावाच्या दृष्टीने आणि तुमच्याही दृष्टीने महत्त्वाचे नाहीत.

तुम्ही म्हणता विवेकानंद तुम्हाला गोंधळात पाडणारे दिसले आहेत. स्पष्ट लिहीले नाही म्हणून खणून प्रश्न विचारल्यावर तुम्ही म्हणता "ह्या विभूतींनी प्रत्येकी एकहाती नुकसान केलेले नाही. पण या बाबतीत ते गतानुगतिक होते. त्यांच्या अन्य बाबतीतल्या कर्तृत्वामुळे त्यांच्या गतानुगतिक अंशाचाही काहीसा परिणाम झाला, इतकेच." म्हणजे हे तुमचे मत आहेच की ते गतानुगतिक होते किंवा त्यांच्या हाती एकाहाती नसेना का पण नुकसान झाले. मग हे नुकसान काय झाले तेही स्पष्ट लिहावे. जेव्हा तुम्ही स्पष्ट लिहू शकत असतानाही गोंधळात पाडणारे, आवरणाखाली झाकलेले असे गुळमुळीत काही लिहीता तेव्हा माझ्या मते तुम्ही त्यांना वाईट व्यक्ती सिद्ध करण्यापेक्षाही हे अजून वाईट ठरते आहे कारण लोक त्यातून हवे ते अर्थ काढणार आहेत. शिवाय धनंजय यांनी वाचलेले आहेच त्यामुळे आपल्याला वाचण्याची गरज नाही असे समजणारे लोकही असू शकतील. :) (यासाठीच मी म्हटले की हा विषय येथे अवांतर आहे).

तुम्ही इथेही अनेक मते दिली आहेत.
>>ऐहिक बाबतीत अनेक ते धर्मवाक्ये प्रमाण मानत. फक्त त्यांना पटलेल्या काही थोड्या बाबतीत बाबतीत रूढीत बदल त्यांना हवा होता, मग त्यासाठी धर्मशास्त्रातील प्रमाणे ते शोधून काढत.
आधी हे लक्षात घेऊ की -
*त्यांनी स्त्री शिक्षणाचा पुरस्कार केला.
*त्यांनी राजा राममोहन रॉय यांच्या कामाबद्दल कौतुक केले.
*त्यांना अस्पृश्यता मान्य नव्हती.
*कनिष्ठ जातींना शिकवले पाहिजे. ब्राह्मणांनी सेवाभावाने विद्येचे भांडार उघडे केले पाहिजे अशी त्यांची वाक्ये आहेत.
रामकृष्णांना अवतार म्हणण्यास आणि त्यांच्याबद्दल चमत्काराच्या गोष्टी पसरवण्यास त्यांचा विरोध होता.
त्यांचे वाक्य आहे we talk foolishly against material civilization. The grapes are sour.

आता हे झाले. यापुढे त्यांना कुठच्या अनेक रुढींत बदल नको होता हे कळू शकेल का? किंवा त्याकाळाच्या मानाने यातील नक्की कोणते बदल हे मोठे नव्हते?

मी वर म्हटले आहे की विवेकानंद संघटनाचे काम करत होते. अशा व्यक्तींना सगळ्या तर्‍हेच्या माणसांना घेऊन पुढे जायचे असते. बाकी सोडा, एक संकेतस्थळ चालवताना किती तर्‍हेच्या लोकांबरोबर काम करावे लागते याची उदाहरणे आपल्यासमोर आहेतच की. हे मुद्दाम खोडसाळपणा करण्यासाठी लिहीलेले वाक्य नाही, केवळ जाणीव करून द्यायला लिहीले आहे की त्यांना समन्वयाची गरज भासली. तुम्हाला ती आजमितीला महत्त्वाची वाटत नाही, याचा अर्थ त्यांची प्रेरणा चुकीची होती असा होत नाही.

तुम्ही विचारता - त्यावरून आपण हे म्हणू शकतो काय की बिगरब्राम्हण त्या काळात वर्तमानपत्रांत आणि घरात भांडत असत, ते ब्राम्हणांकडे बुद्धी-उत्साह-धमक अधिक असल्याचा जळफळाट होता?" घरात कोणी सारखी तक्रार करू लागले की आपण कधीतरी असे बोलतो (मी ऐकलेले आहे) की तू सारखी तक्रार करते आहेस पण (गधडे) तुला कोणी अडवले होते अमूक काम करण्यापासून? तू का इनीशिएटिव घेतला नाहीस?" निदान माझ्या घरात माझ्या सततच्या तक्रारी ऐकल्यावर हा रिस्पॉन्स येत असे :)
ह्या वाक्याचा अर्थ जबाबदारी झटकणे आहे असा नसून ती थोडी तक्रार करणार्‍यावरही टाकली. बोलताना वरिष्ठ जातीतील त्यांना वाटणारे गुणही सांगितले गेले असावेत. त्याचा असा विपर्यास केला जाऊ नये कारण त्यांनी अनेक ठिकाणी ब्राह्मणांना नावे ठेवली आहेत. "There is an old superstition in Bengal that if the cobra that bites, sucks out his own poison from the patient, the man must survive. Well then, the Brahmana must suck out his own poison. "

येथे ब्राह्मणांना सापाची उपमाही मिळाली आहे, ह्याकडे दुर्लक्ष होऊ नये.
समन्वयाच्या वेळी दोन्ही बाजूंच्या काही उणीवाही सांगितल्या गेल्या तर आश्चर्य वाटायला नको.

याहून अधिक इथे लिहीता येणार नाही ते माझ्याकडून अजूनच अवांतर होईल, तेव्हा सध्यासाठी थांबते.

We believe in Indian caste as one of the greatest social institutions that the Lord gave to man. ...
Caste should not go

'स्वामी विवेकानंद ग्रंथावली'तून चाळता चाळता मिळालेली काही जातिसंस्थाविषयक मते:

स्वामीजी, जातिविभाग आणि कर्मकांड ह्यांच्या परस्परसंबंधाविषयी आपलें काय मत आहे?
जाती सतत बदलत आहेत. कर्मकांडही सतत बदलत आहे. बाह्य अनुष्ठानेही बदलतच असतात. केवळ मूलतत्त्वच बदलत नाही. आपला धर्म जाणून घेण्यासाठी आपल्याला वेद अभ्यासावे लागतील. वेदांव्यतिरिक्त प्रत्येक ग्रंथ कालानुसार बदलतच असतो. वेदांचे शासन सर्वकाळासाठी आहे... ...जातिविभाग नाहीसा होता कामा नये. पण मधून मधून त्याची नव्याने जुळणी होत राहिली पाहिजे. जुन्या समाजव्यवस्थेत इतकी चेतनाशक्ती आहे की तिच्यातून लक्षावधी नवीन समाजव्यवस्था निर्माण होऊ शकतील. जातिविभागाचे उच्चाटन व्हावे असे इच्छिणे म्हणजे शुद्ध मूर्खपणा आहे. जुन्या व्यवस्थेचाच नव्याने विकास करणे हीच आहे कार्याची नवीन पद्धती.

या जगांत पैशानेच युद्धे घडवून आणली आहेत आणि पैशानेच ख्रिस्ती लोकांना एकमेकांचे गळे कापावयास लावले आहे. पैशाच्या मागे लागलेल्या लोकांत मत्सर, द्वेष आणि लोभ हे दुर्गुण उत्पन्न होत असतात. रात्रंदिवस काम, घाई, गर्दी ह्याच गोष्टी या देशात दिसून येतात. जातिसंस्था माणसाला ह्या सर्व गोष्टींपासून वाचविते. तिच्यामुळे माणसाला कमी पैशात उदरनिर्वाह चालविणे शक्य होते आणि सर्वांना कामही मिळते. या जातिसंस्थेमुळेच माणसाला स्वतःच्या आत्म्याबद्दल विचार करावयाला वेळ मिळतो आणि भारतीय समाजांत आम्हाला हीच गोष्ट हवी आहे.
ब्राह्मणाचा जन्म हा ईश्वराच्या उपासनेसाठी असतो, आणि तो जितक्या उच्च उपजातीचा असेल तितकी त्यांची मानसिक बंधने जास्त असतात. जातिसंस्थेनेच आम्हाला राष्ट्र म्हणून जिवंत ठेविले आहे, आणि तिच्यांत पुष्कळ दोष असले तरी तिच्यापासून होणारे फायदे कितीतरी जास्त आहेत.

असो. ग्रंथावलीतून बघू आणखी काय मिळते.

"तुझं वाचन किती? तू बोलतोयस किती?"
"तुझा पगार किती? तू बोलतोयस किती?"

विवेकानंद ग्रंथावलीतून आणखी एक:

आता या जातिभेदाचीच गोष्ट घ्या. संस्कृतात 'जाती' शब्दाचा अर्थ वर्ग (species) असा आहे. हा वर्गविभाग सृष्टीचे मूळच आहे. विचित्रता अथवा जाती म्हणजेच तर सृष्टि. मी एक आहें, मी अनेक होईल,'-- एकोऽहं बहु स्याम् हें वचन विभिन्न वेदांतून आढळतें. एकता ही झाली सृष्टिपूर्व स्थिती. बहुत्व, विचित्रता म्हणजेच सृष्टी. हे वैचित्र्य नाहीसें झाल्यास सारी सृष्टीच विनाश पावेल.
जोवर एखादा वर्ग जिवंत आहे, क्रियाशील आहे तोंवर त्यांतून वैचित्र्य वा विविधता उत्पन्न होत राहणारच. ज्या क्षणीं त्यांतून होणारें हे विविधतेचे उत्पादन थांबते वा थांबविले जातें, त्या क्षणी तो वर्ग मृत्युमुखीं पडतो. अशी रीतीनेम मुळांत जातीचा अर्थ होता प्रत्येक व्यक्तीला आपला वैशिष्ट्यपूर्ण स्वभाव वा स्वतःची प्रकृति वा जात अभिव्यक्त करण्याची स्वतंत्रता; जातीचा हा अर्थ हजारो वर्ष प्रचलित होता. अगदी अलीकडल्या ग्रंथांतून देखील विभिन्न जातींच्या एकत्र भोजनाचा वा रोटीव्यवहाराचा निषेध आढळत नाही, किंवा प्राचीन ग्रंथांत भिन्नभिन्न जातींचा आपसांत विवाह किंवा बेटीव्यवहार असल्याचा कुठेही उल्लेख आढळत नाही. तर मग भारताच्या अधःपतनाचे कारण काय? ते कारण म्हणजे जातीची ही मूळ कल्पना सोडून देणे हे होय. जाती नष्ट झाल्यास जगाचा विनाश ओढवेल असे याच अर्थाने गीतेने म्हटले आहे. आता हे अगदी खरे वाटते की, हे वैचित्र्य नष्ट झाल्यास जगाचा विनाश ओढवेल. आजच्या जाती ह्या मूळा अर्थाने जाती नव्हत, उलट त्या त्या मूळ जातीच्या उन्नतीला प्रतिबंधकच आहेत. त्यांच्यामुळे खरोखर पाहतां खऱ्‍या जातीच्या म्हणजे वैचित्र्याच्या स्वच्छंद व स्वाधीन गतीला अडथळाच झाला आहे. कोणतीही दृढमूल न झालेली रूढी, कुणालाही मिळणाऱ्‍या विशेष सवलती, वा वंशपरंपरेतून निर्माण होणारे विभिन्न वर्ग -- मग तो कोणत्याही स्वरूपाचे असेनात का -- जातीच्या स्वच्छंद गतीला अडथळा आणतात आणि ज्या क्षणी कोणत्याही देशांत हे विविधतेचे वा वैचित्र्याचे उत्पादन थांबते त्या क्षणी त्या देशाचे मरण ओढवले असे समजावे. म्हणून, माझ्या देशबांधवांनो, माझे तुम्हाला सांगणे आहे की तुम्ही या मूळ जातीला बाधा आणली, तिचा उच्छेद केला व त्यामुळेच भारताचे पतन झाले. दृढमूल झालेली उच्च कुलीनत्वाची भावना वा विशेश सवलती असलेला कोणताही वर्ग ह्या काही जाती नव्हत, तो मूळ जातीवर केलेला आघातच होय. जातीला पूर्ण वाव द्या, तिच्या मार्गांत येणारे अडथळे दूर करा, तरच आपली उन्नती होईल. आता युरोपकड पाहा, जातीला संपूर्ण स्वातंत्र्य देण्यांत जेव्हा युरोप यशस्वी झाला आणि प्रत्येक व्यक्तीला आपल्या जातीचा विकासा करण्यांत येणारे अडथळे युरोपने जेव्हा दूर सारले तेव्हाच त्याची उन्नती झाली... ...मूल जन्मतांच ज्योतिषी त्याचें जातक वर्तवून त्याची जाती ठरवण्याचा प्रयत्न करतो हे साऱ्या हिंदूंना ठाऊक आहे. तीच खरी जात हो, तेंच खरे व्यक्तित्व होय, आणि ज्योतिषशास्त्राने त्याला मान्यता दिली आहे. या मूळ जातीला पूर्ण वाव दिल्यानेंच आपले पुनरुत्थान होऊ शकेल.

स्वामी विवेकानंदांनी उत्क्रांतिवादाचा अभ्यास केला होता आणि हर्बर्ट स्पेन्सरशी त्यांचा काही काळ पत्रव्यवहार होता, हे इथे नमूद करायला हवे.