इतिहासाच्या खुणा जतन करायला हव्यात हे जितके खरे आहे तितकेच इतिहासाच्या खुणा पुसल्या जातात हेही खरे आहे. इतिहासात या वडाच्या झाडापेक्षाही महत्त्वाच्या आणि प्रसिद्ध वास्तु लयाला गेल्या आहेत. ऐतिहासिक ठेव्यांची कदर नसणार्‍यांनी कधीच त्यांची वासलात लावली आहे. मस्तानीची कबर जेथे चोरीच्या उद्देशाने उद्ध्वस्त केली जाते तेथे भुईसपाट झालेल्या वडाचे सरपण लोक करतील यात शंका नाही.

इथे एक अवांतर वाटावे पण नुकताच घडलेला किस्सा लिहिते.

अनेक वर्षांनी माझे वसईच्या किल्ल्यात जाणे झाले. माझ्या लहानपणी वसईचा किल्ला म्हणजे पडझड झालेली, रान माजलेली एक पुरातन वास्तु (तिथे रात्री टापांचे आवाज येतात.. पासून रात्री भुते दिसतात वगैरे पोरकट कथांचा धनी) लोक किल्ल्याच्या तटबंदीचे दगड खुश्शाल नेऊन आपल्या घरांना आणि घराच्या कुंपणाला/कोटाला लावत. किल्ल्याच्या काही भागात माजलेल्या जंगलामुळे जाताही येत नसे. एकदा तर किल्ल्यातला चक्री जिना शोधून काढल्यावर पुढल्यावेळी त्यापर्यंत कसे पोहोचायचे हेच विसरलो होतो, इतकं रान तिथे माजलं होतं, जायला नीट वाट नाही. साप वगैरे निघायची भीती. किल्ला माणसाने आणि निसर्गाने पोखरला होता.

यावेळेस गेले असता लक्षात आले की पुरातत्त्व खात्याने हे सर्व साफ करून घेतले आहे. किल्ल्याच्या अनेक भागांना आता प्रवेश आहे. प्रत्येक ऐतिहासिक वास्तुपर्यंत जाण्यासाठी कच्ची सडक केली आहे परंतु ज्या इमारतींची पडझड दुरुस्त करण्यात आली आहे तिथे चक्क सिमेंटच्या भिंती* बांधून टाकल्या आहेत. पाहून मला तो प्रकार फारसा आवडला नाही कारण बाहेरून ४-५०० वर्षे जुने दगडांचे काम आणि आतमध्ये चक्क हे असे खाली दाखवल्याप्रमाणे. हे पुरातन चर्च आहे. मला पूर्वी आठवते त्यानुसार त्याच्या भिंतींची पडझड झाली होती. आतमध्ये काही पोर्तुगिजांच्या कबरी आहेत. तिथपर्यंत पोहोचणे मुश्किल होत असे. त्यातील एक कबर १६४४ ची आहे. म्हणजे किमान त्या सुमारास हे चर्चही होते असे मानता येईल. हा भाग आता खाली दाखवल्याप्रमाणे साफ करून सभोवती भिंती उभ्या केल्या आहेत आणि जे दृश्य आहे ते १७व्या शतकातले नक्कीच वाटत नाही. :-(

पण मी ठीक आहे म्हटले. पडझड होऊन नामशेष होण्यापेक्षा जे केले जाते आहे ते बरे आहे (नाहीतरी जेव्हा मंदिरांचे वगैरे जीर्णोद्धार केले जात तेव्हा बांधकामे नव्याने होत होतीच.) परंतु नंतर माझ्या एका नातेवाईकांकडून कळले की त्यांना हा प्रकार अजिबात पसंत नव्हता आणि त्यांनी आणि काहीजणांनी या सरळसोट, अविचारी सिमेंट-काँक्रिटीकरणाला विरोध दर्शवला होता, वेगळ्या सुचवण्या केल्या होत्या, मदतीचा हात पुढे केला होता पण अर्थातच त्यांना कोणी जुमानले नाही. उलट कार्यात बाधा म्हणून पुरातत्त्वखात्याने या लोकांविरुद्ध केस केली.

तेव्हा वास्तु जतन करणे ठीक आहे पण वास्तु जतन करताना त्याचे ऐतिहासिक सौंदर्य लयाला जाऊ नये असे वाटते.

* लोथलच्या बांधकामाबद्दल मागे नितिन थत्त्ते यांनीही अशीच माहिती पुरवली होती आणि त्यांचीही पुरातन भिंतींसोबत सिमेंटच्या भिंती पाहून नाराजी दिसली होती असे आठवते.

अमेरीकेत याचा उलट अतिरेक होताना पाहीला/अनुभवला आहे. एकदा चांगले क्रिएटीव्ह पद्धतीने फंडींग मिळवले. ते एका (कौलारू) सार्वजनीक इमारतीवर सोलार पॅनेल्स घालण्यासाठी वापरण्यात येणार होते. त्याचे अनेक फायदे होते इतकेच तुर्तास म्हणतो. पण जेंव्हा प्रपोजल तयार केले तेंव्हा लक्षात आले नाही की ही ऐतिहासीक वास्तू म्हणून नोंद केलेली वास्तू आहे का. मला वाटते ५०+ का ७५+ वर्षे जुन्या वास्तूंना अशी नोंद करता येते. ह्या वास्तू संदर्भात त्याहून अधिक काही ऐतिहासीक घटना असल्याने ते होणे साहजीक होते. पण तो प्रांत माझा नसल्याने तेंव्हा लक्षात आले नाही. मग नंतर आम्हाला समितीच्या खेपा माराव्या लागल्या. वास्तवीक समोरून बघताना त्या वास्तूत काहीच फरक दिसणार नव्हता. तरी देखील आमची मागणी मान्य केली गेली नाही आणि प्रकल्प त्या वास्तूपुरता बासनात बांधून ठेवावा लागला. मग इतरत्र तसे केले पण ताक फुंकून पिऊनच...

कालाय तस्मै नमः !

जुन्या वस्तु, जुन्या वास्तु, जुनी माणसे, जुने व्यवसाय, जुनी गावे, जुनी शहरे, जुन्या नद्या, जुने समुद्र, जुने देश, जुने खंड, जुने ग्रह, जुने तारे वगैरे वगैरे जुने झाले की नामषेश होणारच हे जितके खरे आहे तितकेच आपण वापरलेल्या वस्तु, पाहिलेल्या महत्त्वाच्या/ऐतिहासिक/मजेशीर वगैरे वगैरे वस्तु/स्थळे/वास्तु इ. पुढल्या पिढीला पहायला मिळणार नाहीत ही हुरहुरही तितकीच शाश्वत आनि चिरंतन असावी.

लेख, माहिती + आठवण आवडली

ऋषिकेश
------------------
कधी कधी तुम्ही काय बोलताय हे तुम्हालाहि कळत नाहि, इतके तुम्ही हुशार आहात का?