मराठी पुस्तके सुरु करून आता अडीच वर्षे झाली. पुस्तकांची भर हळू पडते आहे. गेल्या काही महिन्यात महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि सांस्कृतिक मंडळाच्या सौजन्याने बाळ फोंडके व अ.पां.देशपांडे संपादित विज्ञान तंत्रज्ञान कोश, केतकरांची विज्ञानेतिहासावरची काही पुस्तके या संस्थळावर आली आहेत.

संस्थळ सुरु करतानाच एक महत्वाचे पुस्तक आणायचे होते. पण टंकनकर्त्याच्या संगणकात विषाणू शिरल्याने ते बारगळले. हे पुस्तक म्हणजे 'गावगाडा' ले. त्रिंबक नारायण आत्रे यांनी लिहिलेले पुस्तक. गावगाडा हे पुस्तक महत्वाचे असले तरी त्याचा परिचय बर्‍याच जणांना नसतो असा माझा अनुभव आहे. गावगाडाची भाषा हा एक अभ्यासाचा स्वतंत्र विषय आहे. त्यातील शब्द हे अडचणीचे जातात. याकारणासाठी सोय म्हणून रा.वि. मराठ्यांनी गावगाडाचा शब्दकोश नावाचे पुस्तक लिहिले. (हे पुस्तक आणण्याची इच्छा आहे. स्वामित्रहक्कासंबंधी परवानगी लागेल.)

एके काळी गाव कसे असायचे याचे या पुस्तकात यथार्थ चित्रण आहे. एकंदर बारा प्रकरणात हे पुस्तक बांधले आहे.
पहिल्या प्रकरणाचे नाव भरित म्हणजे गावात जे जे भरतो ते. (गावगाडा शब्दकोश नसता तर याचा नेमका अर्थ लागला नसता. ) शब्दांची अडचण सोडल्यास भाषा सरळ आणि थेट आहे. सुरुवातीचेच वाक्य पहा. (या परिचयात मी पुस्तकातलेच काही उतारे उचलणार आहे.)

जिच्यागसभोवती कीर्दसार- वहितीला योग्य – जमीन आहे आणि जिच्या मध्येस मातब्बगर शेतकरी व पुष्कभळसे मजूर आहेत, अशा वस्तीआला गाव म्ह्णतात. गावच्या हद्दीला किंवा सीमेला शीव’’ ही संज्ञा आहे. गावाचे स्ववभावतः आणि एकमेकांपासून अलग असे दोन भाग उघड उघड पडतात. एक पांढरी’ किंवा गावठाण आणि दुसरा काळी’ किंवा रान.

गावातले वेगवेगळे विभाग काय असतात हे लेखक सांगताना.

खेडेगावांचे दोन भेद मानतात. एक मौजे आणि दुसरा कसबा. कसब (कला अगर हुन्नचर) ह्या शब्दा पासून कसबा हा शब्दक निघाला आहे. व्या‍पार, हुन्नुर व कसबी मजुरी करणारे लोक मौज्यापेक्षा कसब्यात अधिक असतात

खेडणे म्हेणजे जमीन कसणे आणि खेडू म्हयणजे जमीन कसणारा. तेव्हाय खेडूंची जी वस्तेा ते खेडे.

शब्दांची ओळख, जातींची ओळख या पुस्तकात तर आहेच. थोडाफार ऐतिहासिक मागोवाही आहे.

तैमूरची वसूलपध्द ती म्हेणून काही ठोकळ नियम होते. शेरशहाने त्याेत सुधारणा करुन जमिनीची आकारणी ठरविली. अकबर बादशहाच्याे कारकीर्दीत राजा तोडरमल ह्याने ‘‘इलाही गज’’ नावाचे जमीन मोजण्या चे प्रमाण निश्चित करुन ‘कानुगो’ (जमाबंदीचे मुख्यर कामगार) नेमले, आणि सर्व प्रांतातील जमीनीचे वर्गीकरण व वसूलआकारणी केली. ह्या वसूलपध्द तीस ‘असल-इ-जमा-इ-तुमार’ असे नाव आहे, हिलाच दक्षिणेत ‘तनखा’ म्हवणतात. पूर्वी तांब्या चा टक्काम घेत होते. त्यालऐवजी रुप्यालचे तनखा नावाचे नाणे घ्यातवे असे ठरविले म्ह्णून ह्या पध्द तीचे नाव तनखा असे पडले.

रयतवारी पद्धती मलिक अंबरने आणली. (जी नंतर शिवाजी महाराजांनी त्यांच्या अखत्यारीतल्या प्रदेशात अमलात आणली.) त्या बद्दल लेखक लिहितात.

इ. सन १६0७ ते १६२६ च्या दरम्या न निजामशाहीमधील सुप्रसिध्दू मुत्स द्दी, चांदबिबीचा विश्वासू नोकर, आणि खडकी उर्फ औरंगाबाद शहर वसविणारा मलिकंबर ह्याने दक्षिणची शेतवार पाहणी व मोजणी करुन प्रतवारी बसविली आणि जमिनीच्या उत्पवन्नाजप्रमाणे २/५ हिस्साक घासदाण्यालच्या रुपाने वसूल घेण्याचा खुद्द गावाशी ठराव केला व वसुलाची जबाबदारी पाटलावर टाकली. इ. सन १६१४ च्या पुढे त्यारने काही ठिकाणी दरसालच्यान वास्तलविक उत्प.न्नाखच्याठ मानाने १/३ नगरी वसूल घेण्यााचा प्रघात सुरु केला. त्याने प्राचीन ग्रामसंस्थां चे पुनरुज्जीमवन केले, कुणब्यां ना मिरासपत्रे देऊन म्ह्णजे जमिनीचे मालक बनवून त्यां ना जमिनीच्यान खरेदी-विक्रीचे हक्का दिले आणि पाटील, कुलकर्णी व इतर ग्रामाधिकारी आणि बलुतदार ह्यांची वतने मिरास म्हीणजे वंशपरंपरेची करुन दिली. त्यांने गावाला पड जमिनीतून वनचराई, गायराने काढून दिली आणि उरली जमीन ती गावासंबंधी’’ किंवा गाव वर्दळ’’ म्हउणून गावाच्याण दिमतीला लावून दिली.

पुस्तकात एक प्रकरण आहे त्याचे नाव फसगत.

गावगाडा म्हणजे एकंदर गावचे एकत्र कुटुंब; त्यात कुणबी हा कारभारी, स्थायिक वतनदार हे कुटुंबीय आणि फिरस्ते सोयरे किंवा इष्टमित्र असा घाट दिसून येतो. वेळी अवेळी परदेशस्थ-प्रवासी आमच्या गावगडयाचे फार स्तुतिपाठ गात आले आहेत आणि त्यावरून आम्ही आपली अशी समज करून घेतो की, एके काळी आमचा गावगाडा म्हणजे मानवी चातुर्याची पराकाष्ठा होती आणि आता इमानदार, वतनदार, जातधंदे, वतने नाहीशी होत चालल्यामुळे त्यात बिघाड झाला आहे.

लेखकाला सामाजिक राजकीय तत्वज्ञान आहे. विषमतेचा भाग, शहर-गावातील आर्थिक हितसंबंध याविषयी लेखकाने लिहिले आहे.

क्वचित असे घडते की, गुन्हेगार जातींच्या लोकांनी प्रामाणिकपणाने उद्योग करण्याचे मनात आणिले तरी त्यांना कोणी जवळ करीत नाही. ते गुन्हा करतील आणि आपल्याला प्रायश्चित्त द्यावे लागेल, अशी लोकांना भीती वाटते. कानफाटया नाव पडल्यामुळे कोठे काही गुन्हा झाला की यांना पोलिसचे बोलावणे यावयाचे. ते गेले म्हणजे कामाची खोटी होते, ही त्यांना कामावर ठेवण्यात दुसरी अडचण होय. पूर्वी गुन्हेगार जातींच्या मागे हजेरी असे व तिजमुळे त्यांना उद्योग पत्करणे कठीण जाई. मुसलमानांच्या मागे हजेरी नाही म्हणून ती चुकविण्यासाठी हजेरीतला एक भिल्ल मुसलमान झाला व त्याने नाव बदलले असे एका गावी आढळले. गुन्हेगार जातींच्या लोकांप्रमाणे शिक्षा भोगलेल्या भल्या जातींच्या लोकांनाही कोणी कामावर ठेवीत नाहीत. असले इसम बेकार होऊन उपाशी मरण्यापेक्षा तुरूंगात जाऊन पोट भरण्याचा हेतू धरून मुद्दाम गुन्हे करतात. कामधंदे मिळवून देऊन गुन्हेगारांना समाजाचे उपयुक्त घटक बनवावे व पुन्हा गुन्हा करण्याकडे त्यांची प्रवृत्ती होऊ नये म्हणून त्यांना मदत करण्यासाठी सरकारच्या आश्रयाने एक संस्था मुंबईस निघाली आहे. भरपूर लोकाश्रय मिळून तिची फत्ते होवो! या कामी आज गाठचा पैसा जातो असे जरी कोणाला वाटले दूरदृष्टीने पाहता हे कोणालाही अंदाजता येईल की, गुन्हेगारांना प्रामाणिक कामगार बनविण्यात खर्च होणारा पैसा त्यांच्या चोर्याोदरोडयांच्या ऐवजाच्या मानाने काहीच नाही व त्यांचे पिढीजाद गुन्हे बंद होण्यातच सर्वांचे शाश्वत हित आहे. पारशी कर्ण टाटाशेट यांनी लक्षावधी रूपये देऊन मुक्तिफौजेमार्फत गुन्हेगार जातींच्या वसाहती करण्यास सुरूवात केली आहे व सरकारही प्रांतोप्रांती सदर संस्थेला ढळत्या हाताने पैसे पुरवित आहे. हिंदू, मुसलमान, आर्य, ब्रह्मो वगैरे धर्मांनी पुढे सरसावून ह्या पुण्य कृत्याला कंबर बांधली तर त्यांना ह्या कामी मुक्तिफौजेपेक्षाही सत्वर व परिणामकारक यश येईल. सरकारने कैकाडी लोकांना सोलापूर जिल्ह्यात निरनिराळ्या गावी जमिनी देऊन बैलांसाठी तगाईही दिली. तथापि एकमेकांना भेटण्याच्या बहाण्याने ते गावोगाव चोर्यास मार्या करीत, अशी शेतकर्यांयची तक्रार होती. विजापूर ती यशस्वी होण्याचा संभव आहे.

चर्चा करण्यासारखे वाद करण्यासारखे या पुस्तकात बरेच सापडेल. पण मुख्यतः भरपूर माहिती सापडेल. कित्येक वाक्ये उद्धृत करण्यासारखी आहेत. गावागाड्याचा इतिहास, आजची स्थिती आणि पुढची होणारी वाटचाल याचा वेध लेखकाने घेतला आहे. आज हे पुस्तक लिहून जवळपास १०० वर्षे होत आहेत. समाजव्यवस्थेचे एक चित्रण या पुस्तकात तर आहेच. याच बरोबर वाटचाल कशी करावी याबाबत लेखकाने लिहिले आहे. ही वाटचाल लेखक म्हणतो तशी झाली की नाही, चित्रण योग्य होते की नाही यावर आता विचार करायला हवा.

तरी गाव-गाडयाने धरलेली वाट बरोबर आहे किंवा नाही? नसल्यास कोठे व कशी दिशाभूल झाली, याचा निर्णय देण्यासाठी अधिकारी मार्गोपदेशकांना नम्रतेने फूल लावून त्यांचा शकुन मिळेपर्यत तूर्त येथेच तो सोडू या.

प्रमोद