संगणक चूक करू शकत नाही, पण मानवी मेंदू चूक करू शकतो ही गोष्ट Creativity ला शास्त्रशुद्ध रूप देणार्‍या Edward De Bono याने 'मानवी मेंदूला चुका करण्याची 'क्षमता' असते' अशा शब्दांत सांगितली आहे. (अशा चुकाच अनेक क्रांतिकारक शोध लागण्यास कारणीभूत झाल्याचे आढळून आले आहे.)

माझा असा अनुभव आहे की जर संगणकाशी बुद्धीबळ खेळताना सुरुवातीला नेहमीच्या पारंपारिक चाली(उदा. राजाचे अथवा वजिराच्या पुढचे प्यादे,घोडे बाहेर काढणे वगैरे) न करता मनाला येईल तशा (उदा. हत्तीच्या पुढचे प्यादे किंवा असेच काही जरा हटके)चाली केल्या तर संगणक पुढची चाल करायला खूप वेळ घेतो. कधी कधी लटकतोही असा माझा स्वत:चा अनुभव आहे(इथे चांगल्या दर्जाचा बुद्धीबळाचा प्रोग्रॅम गृहित धरला आहे). म्हणजेच मानवी मेंदूची बरोबरी करायला अजून तरी त्याला शक्य नाही असे वाटते. खरे तर एखादा सांगकाम्या आणि संगणक ह्यांच्या बुद्धीची कदाचित बरोबरी होऊ शकेल.मात्र स्वतंत्र प्रज्ञा असलेल्या व्यक्तीच्या मेंदूची तो बरोबरी करु शकेल असे आजमितीला तरी शक्य नाही.
जसे गणितात कच्च्या असलेल्या व्यक्तीला तेच गणित थोडेसे बदलून घातले तर तो जसा अडखळतो तद्वतच संगणक अडखळतो(काय सांगू पुर्षोत्तम!इथे पुरावा आहे!.....हरितात्या!)

चांगला विषय आहे, शैलेश. वर मांडलेले सर्व मुद्दे महत्वाचे आहेत. मला एक वेगळा मुद्दा मांडावासा वाटतो.
यंत्रे कितीही प्रगत झाली तरी त्यांच्यामध्ये भावना निर्माण झाल्याशिवाय ती माणसांवर कुरघोडी करणार नाहीत असे मला वाटते. किंवा त्याच्याही पलिकडे जाउन असे म्हणता येईल की त्यांच्यामध्ये स्वत्वाची जाणीव होण्याची (कॉन्शसनेस) आवश्यकता आहे. इथे आपल्याला मानसशास्त्र किंवा तत्वज्ञान यांची मदत घ्यावी लागते. अजूनही माणसामध्ये स्वत्वाची जाणीव येते म्हणजे नेमके काय होते हे समजलेले नाही. मॅट्रीक्स, टर्मिनेटर किंवा २००१ : स्पेस ओडीसी या सर्व कथांमध्ये या प्रश्नाचे उत्तर खुबीने टाळले आहे.
या संदर्भात प्रोफेसर नारळीकर यांचे गुरू फ्रेड हॉइल यांची द ब्लॅक क्लाउड ही कथा वाचण्यासाखी आहे.
राजेंद्र

राजेंद्र यांचे म्हणणे बरोबर आहे. भावना निर्माण झाल्याशिवाय इतरांवर राज्य करण्याची 'इच्छा' होणे शक्य नाही.

या यंत्रांची बुद्धिमत्ता म्हणजे मनुष्याने तयार केलेल्या आज्ञावल्याच असल्याने फारतर काही लोक प्रगत तंत्राच्या साहाय्याने इतर मनुष्यांवर राज्य करू शकतील. (ते आजही होत आहेच. असो.) आज्ञावल्या म्हणजेच यंत्रांची बुद्धिमत्ता असल्याने यंत्राचा वेग किंवा आकडेमोडी करण्याची क्षमता या गोष्टींनी काही फरक पडू नये. अतिशय शक्तीशाली यंत्राची आज्ञावली जर २+२ इतकेच करणारी असेल तर ते यंत्र तितकेच करेल. त्यामुळे स्वतःला हव्या तश्या आज्ञावल्या लिहू शकणारी आज्ञावली (?) तयार झाल्याशिवाय हे शक्य होणार नाही असे वाटते.

आज्ञायन लिहिणारे आज्ञायन, आज्ञायन तपासून सिद्ध करणारे आज्ञायन, या गोष्टी २५ वर्षांपूर्वीच, प्राथमिक अवस्थेत का होईना, चालू होत्या असे मला आठवते. माझा एक मित्र (जो पुढे समांतर प्रक्रियणातला एक गुरू बनला) त्या काळात "कृत्रिम बुद्धिमत्ते"च्या विषयात उत्साही असे त्याच्याकडून हे कळले होते.
नंतर माझा या क्षेत्राशी/मित्राशी फारसा संबंध/संपर्क राहिला नाही. त्यामुळे आतापर्यंत या क्षेत्रात आणखी काय काय विकास झाला आहे हे युयुत्सु किंवा अन्य तज्ज्ञांनी सांगितले तर बरे.

पण स्वयं-निर्णय घेण्यासाठी भावनेची आवश्यकता आहेच हे मात्र मला पटत नाही.
त्या जुन्या काळातही "शिकणारी यंत्रे" ही कल्पना अभ्यासात आली होतीच.
एक संकल्पना म्हणून प्रत्यक्ष संगणक न वापरता एका काडेपेटीत दोन रंगांचे मणी ठेवून त्याच्या सहाय्याने साधे खेळ खेळण्याचे यंत्र कसे बनवावे याविषयीचा तेव्हाचा लेख मी स्वतः वाचलेला आहे. अशा अनेक काडेपेट्या ठेवायच्या आणि प्रत्येक डावाच्या निकालाप्रमाणे त्यात्या वृक्षशाखेतील पेट्यांमधील काही पांढरे किंवा काळे मणी काढून टाकायचे व अशा रीतीने डाव जिंकण्याला अनुकूल अशी सांख्यिकी परिस्थिती काडेपेटीनिर्णययंत्रात निर्माण करायची अशी काहीतरी रीत त्यात वर्णिलेली होती.
(जाता जाता: इतकेच काय सार्वजनिककुंजीकूटीकरण या आताच्या हॉट विषयावर त्या काळीसुद्धा लिखाण होत असे.गंमत म्हणजे त्यावरील तेव्हाचा एक तपशीलवार लेख वाचून त्यावर आधारित आज्ञावली मी स्वतः लिहिली होती व माझ्या दुसर्‍या एका मित्राने बाजारात काहीशे रुपयांना खपवलीही होती. किती भाबडे होतो तेव्हा आम्ही! असल्या गोष्टींना आम्ही हौशी पातळीवरच्या समजायचो. आणि कालांतराने जगात त्यावर एवढा मोठा धंदा उभा राहिला.)

यावरून मला अंदाज करावासा वाटतो की आतापर्यंत सॉफ्टवेअर(प्रतिशब्द?)च्या या क्षेत्रात सततोद्योगी पाश्चात्यांनी निश्चितच खूप प्रगती केली असेल. हार्डवेअर(प्रतिशब्द?)मध्ये झालेली प्रगती तर सर्वांच्या डोळ्यासमोर आहे. म्हणजे स्वयंचलित/स्वयंनिर्णयी यंत्रमानव आता वास्तवापासून दूर नाही असे मला वाटते.
आता हा जो काही भावनाशून्य सांख्यिकी निर्णय यंत्रमानव घेईल त्याला त्याचा स्वतःचा निर्णय म्हणायचे किंवा तो केवळ कोणीतरी लिहिलेल्या आज्ञावलीचे रँडमली (प्रतिशब्द?) पालन करतो आहे असा कीस काढण्यात फक्त स्वतःच्या मनाचे समाधान करून घेणे एवढाच लाभ होईल असे वाटते.

म्हणजे कदाचित् प्रत्यक्ष संगणक राज्य करू शकेल फक्त आपण तसे फार तर मानू नये एवढी मॅट्रिक्सी मुभा आपल्याला राहील अशी कल्पना मी करू शकतो.

या क्षणीच अशी परिस्थिती आहे की संगणकाने दिलेली माहिती सतत तपासून पाहण्याइतका वेळ आणि तितकी बुद्धी बहुतांश संबंधित माणसांच्याकडे नाही. अशा परिस्थितीत अमुक निर्णय माणसाने घेतला आहे असे म्हणणे काहीसे धार्ष्ट्याच्चे होत नाही काय? त्याची स्वतःची अक्कलहुषारी त्यात कितपत आली?

- दिगम्भा

शैलेशराव,
लेख छान आहे.प्रतिसाद ही वाचतो आहे.पण आम्ही यंत्र,तंत्र,चीप,विदा,डीप ब्लू ,हे आम्हाला कळत नाही. पण जी माहिती आहे ती अचंबीत करणारी नक्कीच आहे. ही प्रगती म्हणजे भावनाशुन्य मानवाची निर्मिती , असे वाटते आहे.

भावनाशून्य माणसाच्या कविता कशा असतील या विचारात गूंतून गेलेला.

दोने परस्परांना छेद देणारे विचार एकाच वेळी मनात आले... आणि सुखाने नांदतही आहेत. दोन्हीही थोडक्यात मांडतो.

(१) शक्य नाही हे पटत नाही.
(विशेषतः संगणक (चिप्स्) क्षमता वगैरे वाढीस खूप मर्यादा आहेत या संकुचित अर्थाने शक्य नाही हे विधान घेण्याची मुभा स्वतःहून घेऊन माझा विचार मांडला आहे. )
शक्य नाही हे आपले विधान खरे आहे ते आज आपल्याला ज्ञात असणार्‍या जगाबद्दल झाले. जगातील सर्व प्रश्नांची उत्तरे त्यात्या काळी अस्तित्वात परंतु अज्ञानात असणार्‍या जगातून आलेली आहेत. द्विमितीय जगात अशक्य सुटणे अशक्य असणारी गाठ त्रिमितीय जगात गाठ मुळी राहतच नाही.

(२) राज्य करण्याइतपत संगणाकाची ताकद वाढणे निव्वळ अशक्य आहे हे पटण्यासारखे वाटते.
मानवी मेंदूच्या क्षमता आणि संगणाकाच्या क्षमता यामध्ये काही अगदी मूलभूत फरक आहेत. "त्या" फरकांचा परिणाम राज्यकर्ते आणि गुलाम या वर्गभेदास कारणीभूत होईल.
मुद्दा स्पष्ट करण्यासाठी दोन उदाहरणे -
अर्भकालाही अगदी थोड्या काळात माणसांच्या चेहर्‍यांची ओळख लागायला लागते. ते संगणकाला शिकविणे महाकठीण -- अशक्य नाही -- आहे. क्षणार्धात अंकाची सारणी करणे, बेरजा करणे एका विशिष्ट मर्यादेपलिकडे संगणकाचीच मक्तेदारी आहे... ते मानवाचे कामच नव्हे!
बुद्धिबळपटूंची ताकद पॅटर्न ओळखण्यामध्ये असते तर संगणकाची बहुतेकवेळा अनेक डाव माहित असण्यावर असते.

* अवांतर - संगणकांमध्ये स्वयंभू राज्य करण्याची क्षमता भले येवो वा न येवो... माणसे मात्र कळत नकळत, रडत खडत किंवा हसत खेळतही गुलामगिरी केव्हा स्वीकारून बसतील याचा भरवसा नाही.

सगळ्यांच्या प्रतिक्रियांसाठी मनःपूर्वक आभार! चर्चा पुढे सुरू ठेवू या आणि जसा सुचेल तसा त्यात नवीन मुद्यांचा ऊहापोह करू या, :)

स्नेहांकित,
शैलेश