आपलेपणा आहे हे तर दिसतेच आहे. त्याला देशप्रेम ठरविणे चूक आहे इतकेच माझे मत आहे. याच न्यायाने, पाकिस्तानच्या विजयासाठी कोणी आवर्जून फटाके फोडत असेल तर तेही चूकच आहे. कोणते खेळाडू, संघ आवडावेत तो वैयक्तिक निर्णय असावा. विशिष्ट परंपरेचा अभिमान सर्वांनाच वाटला पाहिजे अशी लोकांची मागणी असेल तर मी त्या परंपरेचाच तिरस्कार करतो. माझा असाही संशय आहे की आज अनेक लोकांचे क्रिकेटप्रेम हे मला "परंपरेचा अभिमान वाटलाच पाहिजे" या कर्तव्यभावनेतून, पिअर प्रेशरमधून आहे.

बिनडोकपणाविषयी थोडं अधिक सविस्तर लिहावं ही विनंती. तुमच्या मते जगातले साधारण किती लोक बिनडोक असतात?

व्याख्येत समाविष्ट होणार्‍यांची संख्या अतिप्रचंड आहे इतक्याच कारणास्तव व्याख्येवर संशय घेण्यात येऊ नये असे मला वाटते.

A person is smart. People are dumb, panicky dangerous animals and you know it. Fifteen hundred years ago everybody knew the Earth was the center of the universe. Five hundred years ago, everybody knew the Earth was flat ... - Kay

ती प्रतिज्ञा शाळेत वाचत असू - कुठल्या इयत्तेत, ते आठवत नाही.

माझ्या देशातल्या समृद्ध आणि विविधतेने नटलेल्या परंपरांचा मला अभिमान आहे. त्या परंपरांचा पाईक होण्याची पात्रता माझ्या अंगी यावी म्हणून मी सदैव प्रयत्न करीन.

प्रतिज्ञा लिहिणार्‍यांनी चांगली पळवाट आधीच रचलेली आहे, हे बरे केले.
फक्त समृद्ध (आणि विविधतेने नटलेल्या) परंपरांचा पाईक होण्याबाबत उल्लेख आहे. आणि साक्षात् पाईक होण्यापेक्षा पाईक होण्याची पात्रता अंगी यायचा प्रयत्न करण्याविषयी प्रतिज्ञा आहे. कुठल्याही नावडत्या परंपरेचा "समृद्ध नसलेली दळभद्री" म्हणून विरोध करायला जागा दिली त्या सुजाण लेखकांनी. आणि कुठल्याही समृद्ध पण कालबाह्य परंपरेबद्दल - उदाहरणार्थ अडीचकी-औटकीचा पाढा पाठ येणे - "प्रयत्न केला पण पाईक होणे जमले नाही" अशी पळवाट दिली! :-)

ती प्रतिज्ञा तशी छानच आहे, पण ती गंभीर चर्चेत न आठवणेच बरे. (छिद्रान्वेश : प्रतिज्ञा आणि शपथ मध्ये फरक असा, की प्रतिज्ञाभंग दंडनीय नसतो, तर शपथभंग दंडनीय असतो. छान-छान प्रतिज्ञा करणे चांगलेच - "मी संकेतस्थळांवर वेळ वाया घालवणार नाही..." वगैरे. पण शपथ फक्त दंडनीयता मान्य असल्यासच घ्यावी - "साक्षीमध्ये मी सत्य बोलेन...", वगैरे.)

हात, पाय, डोळे, मेंदू आहेत वगैरे. पण मनुष्य असणं यात यापलिकडचंही येतं.

भारतीयत्वात यापलिकडचे काहीतरी येत असेल असा जर अभिप्राय असेल, तर त्याच्याबद्दल मी थोडासा संभ्रमात आहे. आता तरी त्या व्याख्येबाहेर असलेले भारतीयत्वाचे कुठलेही गुण सुचत नाहीत. पण कोणी असे गुण सांगितल्यास विचार करायला तयार आहे.
अगदी थोडे का असेनात, भारतात अजूनही काही आदिवासी समाज आहेत ज्यांचा नागरी/ग्रामीण समाजाशी घनिष्ट संबंध नाही. (अंदमानात काही हंटर-गॅदरर समाजांत कोणीही कुठलाही हस्तक्षेप न-करण्याबाबत कायदा आहे. बस्तरमध्ये सुद्धा अशी क्षेत्रे आहेत.) हे मतिमंद वगैरे नसले, तरी उर्वरित/एकसंध भारताबद्दल त्यांना फारशी माहिती नसण्याची शक्यता खूप आहे. भारतीयत्वात बाकी जे काय येते, ते यांनाही लागू असलेच पाहिजे अशी माझी (आणि घटनेची) अट राहील.

काही का असेना, पण "या क्रिकेटसंघाविषयी आत्मीयता" हा गुण त्यांच्यापैकी मुळीच नाही - अगदी "जवळजवळ"सुद्धा नाही.

पण कायद्याच्या पुस्तकात, राज्यघटनेत न लिहिलेल्या अनेक गोष्टी आपण प्राणपणाने जपतो. जवळपास सगळे भारतीय त्या मानतात.

होय हे निरीक्षणसिद्ध तथ्य आहे. या वाक्याचा माझ्या आदल्या वाक्याशी कुठलाच विरोध नाही. उदाहरणार्थ जवळजवळ सगळे दिल्लीकर हिंदी भाषा बोलू शकतात हे निरीक्षणसिद्ध तथ्य आहे. पण दिल्लीकरत्वासाठी अशी भाषा बोलता येणे हा गुण "जवळजवळ"सुद्धा आवश्यक नाही.

क्रिकेटची टीम ही त्यापैकीच एक. रामायणाचा सांस्कृतिक संदर्भ ही दुसरी. अशा अनेक सांगता येतील. म्हणून त्या राष्ट्रीय अस्मितेचा भाग असतात.

असतील बुवा. मुक्तसुनीत यांच्या चर्चेचा संदर्भ नसता तर सहज "होय" असे म्हटले असते. सामान्यपणे "अस्मिता" या शब्दाचा अर्थ माझ्यासाठी गुळगुळीत आणि ढगळ आहे. (अगदी काटेकोर अर्थाने "अस्मिता" ही फक्त एका-कातडीमध्ये-मर्यादित मानव-व्यक्तीला असते.) गोव्यातले बहुतेक लोक घरी मासे खातात, वैशिष्ट्यपूर्ण पाककृती बनवतात. हा गोवेकरांच्या "अस्मिते"चा भाग आहे, बहुधा. ही "अस्मिता"विषयक माहिती मला कित्येक कामांसाठी साठी उपयोगी आहे : (१) गोव्यांतील गावांत मत्स्याहारी खाणावळी जास्त असतील, हे ओळखून असणे (२) परदेशस्थ गोवेकराशी बोलताना "आपल्या बांगड्याच्या हुमाणाची चव इथे नाही!" असे म्हणून सलगी साधायचे तंत्र फसायची शक्यता फार कमी. वगैरे.
परंतु या ढगळ "अस्मिता" संकल्पनेचे फारसे मूलभूत महत्त्व नाही, असे मला वाटते. गोव्यात थोड्या बिगरमत्स्याहारी खाणावळी सापडतात. आणि सलगी साधण्याचा प्रयत्न कधीकधी बिगरमत्स्याहारी गोवेकर भेटल्यास फसतो.
(काटेकोर अर्थाने "अस्मिता" शब्द घेतल्यास, जर कोणी व्यक्ती मला म्हणाला "गोवेकर/डावखुरा/मत्स्याहारी/पोर्तुगीजद्वेष्टा असणे या सर्व गोष्टी माझ्या 'अहम् अस्मि'पणात अंतर्भूत आहेत" तर ती त्या व्यक्तीची अस्मिता होय. त्या व्यक्तीने 'मी' म्हटल्यास त्या गोष्टी अभिप्रेत असू शकतील हे ऐकणार्‍याने लक्षात ठेवलेले बरे, हा त्या संकल्पनेचा उपयोग.)

"बहुसंख्य भारतीय लोकांना क्रिकेटचा खेळ फार आवडतो, आणि या अमुक संघाबाबत प्रेम आहे" हे तथ्यात्मक वाक्य क्रिकेटप्रेमींविषयी पुरेसे बंधुभावाचे नाही का? त्या वाक्याहून वेगळी अशी डोळे-हात-पायांवेगळा-भारताचा-आत्मा ही मूलभूत संकल्पना कशाकरिता निर्माण केली जात आहे? ढोबळमानाने "अस्मिता" म्हणून सांगितलेले सर्वच गुण "बहुसंख्यांचे गुण" म्हणून वर्णिता येतात. या वर्णनात बहुसंख्यांचा कुठलाच अपमान नाही. आणि अंदमानातल्या आदिवाशांची सोय उर्वरित टक्केवारीत आपसूखच होते.
- - -

बीसीसीआय बुडीत खात्यात गेली तर सरकारने साहाय्य करून पुन्हा उभी करावी असा कोलाहल होईल - तुमचा कयास पटण्यासारखा आहे. "टू बिग टु फेल", "जनरल मोटर्स म्हणजे अमेरिकेच्या यंत्रयुगाची अस्मिता", "अर्थसंकल्पाची ऐशीतैशी पण आपल्या शहराची बेसबॉल टीम स्थलांतरित व्हायला नको - शहराची अस्मिता आहे", वगैरे उदाहरणे तर आपण बघितलेलीच आहेत. पण हे सगळे राजकीय-व्यापारी डावपेच होत. काही व्यापारी भावुकतेमुळे बेसावध झालेल्या बहुसंख्यांना गंडवण्यात अधिक तरबेज असतात, काही व्यापारी अकुशल असतात. बीसीसीआय किंवा मेजर-लीग-बेसबॉल संस्था जर "आम्ही भारताची/अमेरिकेची अस्मिता" म्हणून शासकीय पैसे लाटण्याची संभवनीयता लक्षणीय असेल, तर कदाचित त्या संस्थांचे राष्ट्रीयीकरण होण्याबाबत चर्चा झाली पाहिजे. (जर जीव-की-प्राण असेल, तर पणजोबा वाटेल तेव्हा नवरात्रोत्सव बंद पाडण्यापूर्वीच गल्लीत वर्गणीने नवरात्रोत्सव सुरू करायला पाहिजे. वाटल्यास पणजोबांना पहिल्या वर्षी मानाचे शालश्रीफळ द्या.) "फायद्यात खाजगी, तोट्यात राष्ट्रीय" असे धोरण गळी उतरवायला जर "अस्मिता" संकल्पना वापरली जाणार असेल, तर ती संकल्पना धोकादायकच होय.