क्वालिआ ही संकल्पना विज्ञानात बसत नाही असे मला वाटते. "आपण जेंव्हा एखादी गोष्ट निळी आहे असे म्हणतो तेंव्हा आपल्या मेंदू मधे, या लाटेमुळे डोळ्यातून मेंदूकडे जो संदेश पाठवला जातो त्या संदेशप्राप्तीला, आपण निळे म्हणायचे असा प्रोग्रॅम लहानपणापासून मोठ्या माणसांच्या सांगण्यामुळे आपल्या मेंदूमधे तयार झालेला असल्याने आपण आकाशाला निळे म्हणतो" इतकेच स्पष्टीकरण असते असे मला वाटते.

मी [या] प्रतिसादामध्ये देखील पांढर्‍या आणि काळ्या रंगाबाबत काहीसा याच अर्थाचा प्रश्न उपस्थित केला आहे, असे वाटते, मुळातम माझे देखील या प्रश्नाबाबत आजपर्यंत शंका-समाधान झालेले नाहिये. लहानपणापासून सतत कानावर पडत असल्यामुळे, सतत वाचनात आणि पाहण्यात आल्यामुळे कित्येक गोष्टींबद्दल अधिक खोलवर न जाता अमुक गोष्ट अमुक प्रकारची आहे, नि तमुक गोष्ट तमुक प्रकारची हे त्या-त्या वेळी तत्सम् गोष्टीबद्दल पुरेसे ज्ञान ज्ञात नसल्यामुळे मान्य करुन तीचा अंगिकार (काही प्रमाणात प्रतिकार करत) करण्याची प्रवृत्ती मानवात दिसते. मला तरी रंगांधळेपणासारखी विकृती नाही आणि मला ज्यांची आजवर संगत लाभली अशांनाही ही विकृती नव्हती, त्यामुळे शेतात मिरच्या तोडताना "ह्या अशा हिरव्या रंगाच्या तोडू नको रे, ह्या अशा लाल रंगाच्याच तोड." अशी घरच्यांकडून टोमणे(?) खात खात कच्चे/हिरवे-पिकलेले/लाल टोमॅटो खाताना रंगांतील भेद ओळखणे म्हणा की अनुभव व इतर सामाजिक गोष्टींचे विश्लेषण करुन मेंदूने ही रंग जाणण्याची मानलेली गोष्ट चमत्कारिक(!) वाटते.
याविषयी रिकामटेकडा यांच्या [या] प्रतिसादाशी मी सहमत आहे. जेवढ्या माहितीवरुन तत्सम् गोष्टीबद्दल अंदाज बांधता येऊ शकतात किंवा ती किमान कल्पिली जाऊ शकते किंवा साम्य आणि भेद ओळखते वेळी त्या माहितीचा उपयोग होतो, अशी त्या गोष्टीबदालची माहिती असणे सामान्यतः पुरेसे असते. अपुरे ज्ञान म्हणा किंवा शब्दांची किंवा भाषेची मर्यादा इत्यादी कारणांमुळे सर्वच गोष्टी इच्छित प्रकारे समजावून घेणे/सांगणे कधी-कधी अवघड बनते. देवाची/खूर्चीची व्याख्या-निर्मिती, इत्यादी गोष्टींबद्दल चर्चा करताना असा प्रसंग आला होता. ;)

तुम्ही वर उपस्थित केलेल्या प्रश्नाबाबत भौतिकशास्त्रात उत्तर सापडते. अनेक प्रयोगांद्वारे आपण अतिनील, अवरक्त, रेडिओ लहरी, वैश्विक किरण, गॅमा किरण इत्यादींमधील फरक जाणू शकतो. प्रयोगांतील निरिक्षणांतून या विविध तरंगलांबी असलेल्या रंगांमुळे डोळ्यांना दिसू शकतील असे बदल पाहता येतात. यासंदर्भात श्री. रिकामटेकडा आणि श्री. धनंजय अधिक माहिती पुरवून खुलासा करु शकतील, असे वाटते.

तथापि अवांतर जरी असले तरी: ब्लॅक होल जरी डोळ्यांनी दिसत नसले तरी त्यांच्या प्रचंड गुरुत्वीय शक्तिमुळे ते शोधता येऊ शकतात, अतिशय मोठाले ब्लॅक होल हे त्या-त्या आकाशगंगांच्या केंद्रभागी असतात, असा समज प्रचलित आहे. पण विश्व प्रसरण पावत आहे ह्या नवीन निरिक्षणांती माहित झालेल्या निष्कर्षामुळे—डार्क मॅटर, डार्क एनर्जी या नवीन गोष्टींना जन्म दिला आहे, यांचे अस्तित्व काय? असे सांगितले जाते की, दोन आकाशगंगांमधील पोकळी म्हणजेच डार्क मॅटर, याची ग्रॅव्हिटी ब्लॅक होल तथा आजवर माहित असलेल्या इतर गोष्टींपेक्षाही अधिक आहे. डार्क मॅटर केवळ यंत्राद्वारे (दुर्बिणी इत्यादी) घेण्यात आलेल्या अवकाश-निरिक्षणांतील फरकांचे निरिक्षण करुन निष्कर्ष काढून सांगीतले गेले आहे (याबाबतीत माहितीपूर्ण दुवे मिळाल्यास उत्तम), जरी ते डोळ्यांना वा शरीराच्या कुठल्याच अवयावाला जाणवत नाही किंवा त्याची संवेदनाही होत नाही; त्याचप्रमाणे वरील न दिसणार्‍या रंगांबाबतसुद्धा आहे आणि त्यांचे अस्तित्व छोट्या-मोठ्या प्रयोगांद्वारे अनुभवता येऊ शकते.

रंग ही पूर्णपणे मानवी संवेदना आहे, ती भौतिकशास्त्रीय संकल्पना नाही. आपल्यालाही, काळजीपूर्वक पाहिल्यास, एकाच वस्तूचे रंग दोन डोळ्यांना थोडेथोडे वेगळे दिसतात. मोतिबिंदूची शस्त्रक्रिया झाल्यावर दृष्टी (लहान मुलांच्या दृष्टीप्रमाणे) निळसर होते. "अतिनील आणि अवरक्त किरणांना रंग नाही" हे विधान पटते परंतु मोतिबिंदूची शस्त्रक्रिया झालेल्यांना अतिनील किरण निळेच दिसतात.

माझ्या प्रश्नाचा डार्क मॅटर, कृष्ण विवरे या गोष्टींशी काहीही संबंध नाही व हे विषय येथे उपस्थित करण्याचे प्रयोजन काय हे मला समजले नाही.

मलादेखील समजले नाही! :P

---

पंक्तिंचा (स्पेक्ट्रा) संच किंवा विशिष्ट तरंगलांबी जी डोळ्यांवर पडल्यामुळे डोळ्यांना संवेदना जाणवून ते रंगाचे विश्लेषण करीत असावेत.

"रंग म्हणजे काय" प्रश्न फारच कठिण आहे.

विद्युत्-चुंबकीय लहरींवरून "अमुक वस्तूला तमुक रंगाचे म्हटले जाते" हे कोरिलेशन सांगता येते. मात्र "रंगाची संवेदना" असा काही तुमचा विषय असल्यासारखे वातते. म्हणजे स्वप्नामध्ये रंग दिसतात, तेव्हा मेंदूत काही विशेष होते काय? अशा प्रकारच्या विवेचनाचा तुमच्या प्रश्नाशी संबंध आहे काय?

अशाच प्रकारचा प्रश्न "स्पर्श म्हणजे काय?" असा आहे काय...
भौतिकामध्ये स्पष्टीकरण असते : पिंडांचा टणकपणा, त्वचेला पिंडाचा "स्पर्श" होता त्वचा दबली जाणे, मज्जातंतू चेतावणे, वगैरे घडते....
मात्र या सगळ्या बाबतीत असे विचारले जाऊ शकते "हे सगळे एखाद्या यंत्रानेही होऊ शकते, असे असता 'गुबगुबीत', 'टणक' हे स्पर्शगुण मुळात आहेत तरी काय?"

काही प्रमाणात हे भौतिकशास्त्राच्या मर्यादेबाहेर असतील, पण काही प्रमाणात हे "हार्ड सायन्सेस"च्या मर्यादेतही आहेत. बघा - विलयनूर रामचंद्रन यांचे कार्य. छाटलेल्या अवयवांच्या ठिकाणी होणार्‍या स्पर्शसंवेदनेबाबत संशोधन आहे. अशा प्रकारे रंगांबद्दलही विचार होऊ शकतो.