ओपनसोर्स चळवळ, त्याचे फायदे-तोटे, व त्याबद्दल सर्वकाही http://www.opensource.org/ ह्या सायटीवर वाचायला मिळते. आयटीमधे काम करणाऱ्या सर्वांना ह्या चळवळीची ओळख आहे.

ओपनसोर्स प्रणाली "मुक्तपणे कसाही वापर करायला मुभा" ते "फक्त वैयक्तिक वापराला मुभा" अशा टोकांमधे थोड्याफार फरकाने वापरता येते. त्या प्रणाली सोबत असलेल्या मिळणाऱ्या वापराची मर्यादा काय आहे हे समजुन घेऊन त्याप्रमाणे आपण त्याचा वापर करु शकतो. सगळ्यात चांगला प्रकार म्हणजे अशा प्रणाल्यांसोबत त्याचा सोर्सकोडही दिला जातो..व तो कसाही बदल करुन वापरण्याचीही परवानगी असते. त्याचा व्यावसायिक उपयोगही करण्याची परवानगी दिली जाते. लिनक्स, ओपन ऑफिस अशी अनेक चांगली उदाहरणे असली तरी सोर्स्फोर्ज.नेट (sourceforge.net) वर अनेक चांगल्या दर्जाची उदाहरणे पाह्यला मिळतील.
जाहिरातीवर उत्पन्न मिळवुन लोकांना वापर विनामोबदला करु देणाऱ्या प्रणाल्या (गुगल, स्काईप) ह्या वर्गात मोडत नाहीत.

भारतात ही चळवळ कमी प्रमाणात असली तरी झपाट्याने चांगला बदल होतोय. गमभन, बरहा, इपिक ब्राऊजर असे ठळक माइलस्टोन आता दिसु लागले आहेत.

मला नेहमीच ह्या चळवळी मागील कार्यकारणभाव काय असु शकेल असा प्रश्न पडतो व दरवेळेस नवे उत्तर मिळते. एखादी व्यक्ति, संस्था एखादे सॉफ्टवेअर फुकट कसे देऊ शकते? हे सॉफ्टवेअर इन्स्टॉल केल्यावर माझ्या पीसीला काय धोका होऊ शकतो? अशा साध्या प्रश्नांपासुन अनेक प्रश्न अनुत्तरीत राहतात (खऱ्या अर्थाने).
पण ज्या गोष्टी नजरेसमोर येतात त्यामुळे त्यातुन काही निष्कर्ष काढणे सोपे गेले व ते हे आहेत-
१. ब्रॅन्डींग व मार्केटींग - ह्यात स्वताचे व कंपनीचे दोघांचेही ब्रॅन्डींग करता येते. एखाद्या व्यक्तिने ओपनसोर्स सॉफ्टवेअर तयार केले असेल व त्यास २५ लोकांनी जरी वापरले असेल तर अशा व्यक्तिला स्वताचा सीव्ही (रेझ्युमी) वेगळा लिहिण्याची गरज नसावी.
कंपनी एखादे मिनी ओपनसोर्स सॉफ्टवेअर मार्केटमधे देऊन स्वतःच्या मोठया कमर्शियल सॉफ्टवेअरचे ब्रॅन्डींग करु शकते. सीमीत कालावधीचा वापर करण्याची मुभा असलेल्या सॉफ्टवेअरपेक्षा २-५ युझरला आयुष्यभर विना-मोबदला ते वापर करु दिले तर ते त्यांना जास्त सुरक्षित वाटते. एकदा अशी स्वय लागली की, आपसुकच कमर्शियल सॉफ्टवेअरची मागणी वाढते.
पॅरॅसाईट को-ब्रॅन्डींग हा ही त्यातीलच प्रकार.
२. बिझनेस मिळवणे- लोकांना सवय लागणे, त्या सॉफ्टवेअरचा वापर करुन त्यातील खास फिचरची सवय लागणे, हा सगळ्यात मोठा फायदा. त्यामुळे कमर्शियल युझसाठी मोठ्या कंपन्या अशा ओपनसोर्स कंपुला, किंवा कंपनीला कॉन्ट्रॅक्ट देऊ शकते कारण त्यांना लाजेखातर किंवा, त्यांच्या स्वतःच्या ब्रॅन्डींगची काळजी असल्यामुळे ओपनसोर्स सॉफ्टवेअर वापरता येत नसते. उदा. ड्रुपल जर एखाद्या व्यावसायिक संस्थेला वापरायचे असेल तर ड्रुपल त्यास आठकाठी आणू शकते. तसेच स्वतःहूनच अशी संस्था ड्रुपलवाल्यांना त्यांच्यासाठी काही खास फिचर असलेले कमर्शियल ड्रुपल करुन घेईल. म्हणजेच येथे ड्रुपलला आपसुकच नवा बिझनेस मिळतोय.
३. युनिव्हर्सिटीतील विद्यार्थांनी प्रोजेक्ट करणे व त्यातुन निर्माण झालेले सॉफ्टवेअर ओपनसोर्स म्हणून देणे. हा प्रकार भारतात व्हायला अजुन काही दशकं लागतील.
४. एखाद्याची घातक अशी मोनोपली मोडून काढण्यासाठी निर्माण केलेली प्रणाली. मग समाजात त्यामागे असलेल्या संस्थांना एक वलय प्राप्त होते. सन, ओपन ऑफिस, मायक्रोसॉफ्ट अशी उदाहरणे ह्यात आहेत. सरळ-सरळ लढाई लढता येत नसेल तर आडून वार करुन मग त्याद्वारे इतर बिझनेस मिळवणे हा उद्देश असणे हे ही मला वाटते.

इतरही नोबल कारणे असतील, वरवर नोबल दिसणारी कारणे असतील, पण एकंदरीतच माझ्यामते "व्हाट इज इन इट फॉर मी" ह्या प्रश्नाचे उत्तर मिळाल्याशिवाय जगातील कोणतीही व्यक्ति अशा लश्करी भाकऱ्या भाजायला जाणार नाही.