...... ....... .......... कठिण समय येता कोण कामास येतो।।

तदितर खग भेणे वेगळाले पळाले
उपवन-जल-केली , जे कराया मिळाले
स्वजन गवसला जो, त्याचपाशी नसे तो
...... ....... .......... कठिण समय येता कोण कामास येतो।।

( हा श्लोकही वामन पंडिताचाच असावा असा अंदाज. नळ-दमयंती आख्यानातून ? चूभूदेघे)

अन्योक्ती या शब्दातच "उक्ती" शब्द आहे - अन्यावर केलेले परंतु "लेकी बोले सुने लागे" असे भाष्य.

फळे मधुर खावया असति नित्य मेवे तसे,
हिरेजडित सुंदरी कनकपंजरीही वसे,
अहर्निश तथापि तो शुक मनात दुःखे झुरे,
स्वतंत्र वनवृत्तिच्या घडिघडी सुखाते स्मरे.

प्रयत्ने वाळूचे कण रगडिता तेलही गळे,
तृषार्ताची तृष्णा मृगजळ पिऊनही वितळे,
सशाचेही लाभे, विपिन फिरता शृंगही जरी,
परंतु मूर्खाचे हृदय धरवेना क्षणभरी

नंदन
मराठी साहित्यविषयक अनुदिनी

सुसंगति सदा घडो
सुजनवाक्य कानी पडो
कलंक मतिचा झडो
विषय सर्वथा नावडो

वरील चार ओळी आणि नंदन ह्यांनी सांगितलेल्या चार ओळी आमच्या प्राथमिक शाळेच्या प्रार्थनेत होत्या. 'विषय सर्वथा नावडो' ही ओळ का, असा प्रश्न तेव्हा पडायचा.

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
श्री. मुक्तसुनीत यांनी "तदितर खग भेणे...." हा श्लोक अगदी व्याकरणशुद्ध आणि निर्दोष लिहिला आहे.
मात्र रचना वामन पंडिताची नव्हे. हा श्लोक रघुनाथ पंडित यांच्या नलोपाख्यान (अथवा नलदमयंती) या काव्यातील आहे.यातील खग म्हणजे कलहंस.

विद्यासमन्वितही दुष्ट परित्यजावा|
त्यासी बुधे न सहवास कधी करावा||
ज्याच्या असे विमलही मणी उत्तमांगी |
तो सर्प काय न डसे खल अंतरंगी ||

व्याकरणशुद्ध सुभाषित आहे की नाहि माहित नाहि मात्र आवडते खरे..

कायदा पाळा गतीचा, काळ मागे लागला
थांबला तो संपला,
धावत्याला शक्ती येई आणि रस्ता सापडे
भ्रांत तुम्हा का पडे?

याशिवाय अनंत फंदींचे काहि फटके (काहि कालबाह्य असले तरी बाकीचे) सुभाषितात गणता यावेत

ऋषिकेश
------------------
कधी कधी तुम्ही काय बोलताय हे तुम्हालाहि कळत नाहि, इतके तुम्ही हुशार आहात का?

मराठीतील बहुतांश सुभाषिते, अगदी प्रयत्ने वाळूचे कण रगडिता तेलही गळे...सह भर्तृहरीच्या शतकत्रयीतून (नीतीशतक, शृंगारशतक व वैराग्यशतक) आलेली आहेत. त्याशिवाय बहुतेक संत व पंतकवींचे काव्यही सुभाषितांत मोडता येईल. त्यातीलच काहींनी म्हणीचे स्वरूपही घेतले. उदा. मरे एक त्याचा दुजा शोक वाहे.... किंवा दिसामाजि काही तरी लिहावे।प्रसंगी अखंडीत वाचित जावे।।गुणश्रेष्ठ उपास्य त्याचे करावे।बरे बोलणे सत्य जीवीं धरावे।।
1952-54 साली पवनार आश्रमाने मराठीतील निवडक कवींच्या वेच्यांचा नवनीत नावाचा संग्रह काढला होता. आता खूप वर्षे झाल्याने त्या पुस्तकाचा प्रकाशन काल आठवत नाही.* मात्र 'नवनीत'ची ती दुसरी आवृत्ती होती. अशाच प्रकारचा एक संग्रह 19व्या शतकाच्या शेवटी निघाला होता. (1890?) त्यातील बहुतांश वेचे संत कवींच्या रचनांतील होते. दुसऱ्या 'नवनीत'मध्ये अगदी शेवटचे कवी हे केशवकुमार किंवा परशुरामपंत तात्या गोडबोले अशा कवींचे होते. त्या संग्रहातील काही वेचे तेव्हा उतरून घेतले होते. ते असेः
सत्पात्राचा त्रास मनी। उपजे प्रभूचे मनातूनी।।
ज्या पुरुषास न पुसे कोणी। आधी त्यास भजावे।।

होता जोवरि अंबरी तपत चंडांशु तेजे निशे।
झाला निष्प्रभ तारकाधिपतिही, बोला कशाला दुजे।।
राहुच्या वदनी अजी गवसता तो भानु दैवे पहा।
कैसे क्षुद्रही काजवे चमकती त्याच्यापुढे हे पहा।।

आघंतीचे क्षण सोडुनिया अशेष जीवनि या देख।
परिस्थितीचा रंग काढिंता क्षणयुग्मचि उरते एक।।

उसीरा न चालिजे मार्गु।उणीयासी न कीजे सांगु।।
उपशांति न कीजे रागु। स्त्री बाळकाचा।।

वक्ता अतिपाडें अनुवादे।आणि श्रोतयाच्या मनी व्यग्रता नांदे।।
तरी कवित्व रसराज मंदे। जैसा जळेविण अंकुरू।।

जळ तुंबता तडागी फोडावा लागतो जसा पाट।
शोकक्षोभी रोदन हृदयस्थैर्या नसे दुजी वाट।।

साध्याही विषयांत आशय कधी मोठा आढळे।
नित्याच्या अवलोकनें जन परि होती पहा आंधळे।।

* या संग्रहातील वेचे वाचल्यानंतर, सुमारे दीड दोन शतके महाराष्ट्रातील कवी मराठीची थोरवी गाऊन लोकांमध्ये स्वभाषेबद्दल अभिमान निर्मात करत होते, एवढं लक्षात येतं. त्यामुळे तो संग्रह विशेषत्वाने लक्षात राहिला.

परशुराम(तात्या) बल्लाळ गोडबोले(जन्म १७७९, मृत्यू ३-९-१८७४) यांनी ’महाराष्ट्र भाषेतील कवितांचे वेचे’ नवनीत या नावाने संकलित करून १८५४ मध्ये प्रथम प्रकाशित केले. त्याची १८ वी आणि बहुधा शेवटची आवृत्ती १९५७ मध्ये प्रकाशित झाली होती.
’नवनीत भाग २ रा’ हा ग्रंथही त्यांनी लिहिला होता, पण तो पहाण्यात आला नाही. आता मिळतो की नाही ते माहीत नाही. डीडींकडे असल्यास त्यांतील दुर्मीळ कविता त्यांनी उपक्रमावर द्याव्यात.
डीडींचे शेवटचे वाक्य--थोडी सुधारणा करून :
सुमारे दीड दोन शतके महाराष्ट्रातील कवी मराठीची थोरवी गाऊन लोकांमध्ये स्वभाषेबद्दल अभिमान निर्माण करत होते, एवढे या संग्रहातील वेचे वाचल्यानंतर लक्षात आले. त्यामुळे तो संग्रह विशेषत्वाने लक्षात राहिला.
»
--वाचक्‍नवी

मराठी अर्थासह असलेली सुभाषिते ही इथे उपलब्ध आहेत.
प्रकाश घाटपांडे

'नवनीत'ची (१९५७) एकच प्रत मी १३-१४ वर्षांपूर्वी पाहिली होती. मात्र त्याचे संपादन परशुरमपंत तात्या गोडबोले यांनी केले नव्हते, एवढे निश्चित. वर सांगितल्याप्रमाणे त्यावेळी आवडतील (व समजतील) तेवढे वेचे मी उतरून घेतले होते. असे काही वेचे आहेत माझ्या संग्रही.

माझ्या या धाग्यात महत्वपूर्ण माहिती पुरवल्याबद्दल सर्व प्रतिसादकांचे आभार