एकंदरीत पेशव्यांच्या स्त्रियांचा विचार करता बर्‍याच अल्पायुषी असल्याचेच दिसेल. (अल्पायुषी म्हणजे ५० च्या आत वारलेल्या) बहुधा, गोपिकाबाई अपवाद असाव्या. परंतु त्यांचा मृत्यूही बघता बालविवाह, जीवघेणी बाळंतपणे याचबरोबर व्रतवैकल्ये, रूढी परंपरांच्या जाळ्यांत अडकून केलेली प्रकृतीची हेळसांड हे कारण देखील दिसते.

एकापेक्षा अधिक लग्ने (बहुपत्नी), पहिली पत्नी नांदत असता दुसरीशी लग्न झाल्याची उदाहरणे पेशव्यांच्या घराण्यात आहेत काळ? वरील यादी पाहून हा प्रश्न पडला. पहिल्या बाजीरावाला आणि मस्तानीला तूर्तास बाजूला ठेवू.

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
पेशवाईच्या काळात आणि तदनंतर एक शतकभर ब्राह्मण समाजातील स्त्रियांचे( स्त्रिया कसल्या मुलीच त्या. लग्न झाले म्हणून स्त्रिया म्हणायचे ) गरोदरपणात आणि बाळंतपणात अतोनात हाल झाले. कित्येक जणींचे त्यात मरण ओढवले. त्याचे कारण म्हणजे लैंगिक विषयासंबंधीच्या चुकीच्या धार्मिक समजुती.(संमतीवयाच्या कायद्याला केव्हढा विरोध झाला !)त्यामुळे नवव्या/दहाव्या वर्षी लग्न. मग न्हाण आले की गर्भाधान. नवर्‍याचे अत्याचार. कोवळ्या वयात बाळंतपण, अपार हाल . प्रसंगी मरण.
कॅथेरिन मेयो या अमेरिकन इतिहासकार बाईने हिंदू स्त्रियांचे हे हाल प्रत्यक्ष पाहिले. त्याचे वर्णन "मदर इंडिया" या तिच्या वादग्रस्त पुस्तकात(१९२७) आहे.

दुसर्‍या बाजीरावाची राजवट हा मराठी इतिहासातील सर्वाधिक डागाळलेला काळ होता. या पेशव्याला रावबाजी म्हणत, पण त्याचे जीवन म्हणजे चैनबाजी आणि इश्कबाजी. शृंगारिक लावणी हा प्रकार याच्याच प्रोत्साहनाने वाढीस लागला, असे वाचनात आले होते. प्रमोदजींनी बाजीरावाच्या लग्नाच्या बायकांचा तपशील नोंदवला असला तरी त्याच्या आयुष्यात आलेल्या स्त्रिया (दासी, नाटकशाळा, कलावंतिणी) प्रत्यक्षात संख्येने खूप अधिक होत्या. लोकहितवादींनी (गोपाळ हरी देशमुख) आपल्या लेखामधून बाजीरावाचे विलासी आयुष्य आणि त्याच्या रंगेलपणावरही स्पष्टपणे लिहिले होते. बाजीराव त्यावेळेस बिठूरला (ब्रह्मावर्त) येथे ब्रिटिशांच्या पेन्शनीवर मजेत दिवस काढत होता. कुणीतरी त्याला या लेखनातील तपशील सांगितला होता, पण बाजीराव एकतर वृद्ध झाला होता आणि तो कधी या आरोपांचा प्रतिवाद करण्याच्याही भानगडीत पडला नाही. बिठूरच्या वास्तव्यातही त्याच्या जुन्या विलासी सवयी बहुधा कायम असाव्यात कारण खर्च पुरत नाही म्हणून हा शेवटचा पेशवा ब्रिटिशांच्या मागे पत्र लिहून सतत तगादा लावत असे.

सन १८०० पासून मराठा दरबारचे बहुतेक सरदार बाजीरावपासून दुरावले होतेच, पण जनतेलाही हालापेष्टांतून जीवन जगावे लागत असल्याने त्याच्या राजवटीबद्दल मुळीच प्रेम नव्हते. एकटा बापू गोखले स्वामीनिष्ठ राहून बाजीरावसाठी भाबडेपणाने लढत होता. खडकीच्या लढाईत तो हरल्यानंतर बाजीरावसाहेब पळून गेले आणि नंतर त्यांनी मराठी राज्याचे उदक ब्रिटिशांच्या हातावर सोडले. १८१८ ला पेशवाई संपली. शनिवार वाड्यावर युनियन जॅक लागला, परंतु त्यानंतरची १० वर्षे पुण्याची अवस्था काय होती, हे तत्कालीन वर्णनावरून कळून येते. तालेवार आणि खानदानी लोकांनी पुणे सोडणे पसंत केले होते. पुण्यात कुणाचा पायपोस कुणाच्या पायात नव्हता. शेरभर धान्यासाठी घरातले सोन्याचे डाग मातीमोल भावाने विकण्याची वेळ आली होती. जुन्या वाड्यांच्या जागी मोकळ्या बखळी शिल्लक राहिल्या होत्या. तिथेही घुशींचे राज्य.

छत्रपती संभाजीराजे यांचे औरंगजेबाने केलेले हाल, पानिपतावर मराठ्यांचा झालेला दारुण पराभव आणि शेवटच्या बाजीरावाचा धुडगुस याची वर्णने सर्वसामान्य वाचकांना कधीच अलिप्तपणे वाचवत नाहीत.

याच्यावरून आठवले, 'पुण्याचे पेशवे' या अ. रा. कुलकर्णी लि़खित पुस्तकात असा उल्ले़ख आहे, की दुसर्‍या बाजीरावाला वयाच्या बाराव्या वर्षी गुप्तरोग झाला होता. याच पुस्तकात रघुनाथरावांच्या इष्कबाजीचे दा़खले आहेत. आपल्या नाटकशाळा रघुनाथराव लढायांच्या मोहिमांवर नेत असे, असाही त्यात उल्लेख आहे.

बाल वयात मुलीचे लग्न करण्याची प्रथा पेशवाईत व ब्राम्हण समाजातच सुरू झाली नाही याचा अप्रत्यक्ष पुरावा शिवाजी महाराजांच्या चरित्रावरूनही पडताळता येतो. त्यांच्या आयुष्यातल्या काही महत्वाच्या घटनांची सनावळी या प्रमाणे आहे.

शिवाजी महाराजांचा जन्म- इ.स.1630

सईबाई निंबाळकर यांच्याशी विवाह- 1640

संभाजी महाराजांचा जन्म- 1657

सईबाईंचा मृत्यू- 1659
चन्द्रशेखर

दुसर्‍या बाजीरावावर लिहिणे देखिल हे वाटते तेवढे सोपे नाही असे प्रतिसादांवरून दिसते. त्यातही हेतुपुरस्सरतेचा वाद दिसतो.

मला असे वाटते की अल्पवयीन पण वयात आलेल्या (आजच्या पेक्षा) मुला मुलींचे विवाह हे त्याकाळाची गरज असावे. जेव्हा आयुर्मर्यादा कमी असते तेव्हा लवकर विवाह-संसार-संततीच्या मागे समाज लागू शकतो. माझ्या वाचनातील अरब देशात ही पद्धत पैगंबरांच्या काळी होती. (अगदी ६ वर्ष्याच्या मुलीचे लग्न लावण्याचा उल्लेख आहे.) इतर समाजात होती की नव्हती याबद्दल नीटशी माहिती नाही पण १३-१४ वयात लग्ने लागत असतील असा माझा कयास आहे. पुरातन काळच्या वाङ्मयात वयाचा नीट उल्लेख नसतो. वयात न आलेल्या मुलींची लग्ने हे कौमार्याचा संशय नको म्हणून आले असावे. थोडेसे गुगलून हा दुवा मिळाला. http://marriage.about.com/cs/teenmarriage/a/teenmarriage.htm

दुसर्‍या बाजीरावाच्या वेगवेगळ्या बायका या बाळंतपणात गेल्याचा उल्लेख मी वाचला नाही आणि लिहिला पण नाही. अर्थात बाळंतपणात बायकांचा मृत्यु दर हा कमी होता असे माझे म्हणणे नाही. प्रियाली यांनी गोपिकाबाईंचा उल्लेख केला आहे. त्याबरोबर किती पेशवे ५० पर्यंत जगले? किती विशीत गेले (माधवराव, नारायणराव आणि सवाई माधवराव). असे बघितले तर त्यांची आयुर्मर्यादा खूप मिळत नाही. (कोणी तक्ता बनवेल का?)

पुरुषांचा बाहेरख्यालीपणा हा या लेखाचा उद्देश नव्हता. मला असे वाटते की हा त्याकाळच्या राजे-रजवड्यांसाठी (आणि इतरांसाठीही) एक सामान्य प्रकार होता. य. न. केळकरांनी लिहीलेला छत्रपती व पेशवे यांचे अनौरस वंशज हा निबंध वाचल्यावर कोणा एकावर अंगुलीनिर्देश करणे फार चुकीचे आहे हे जाणवेल. या निबंधावर वेळ मिळेल तसा लिहिण्याचा बेत आहे.

दुसर्‍या बाजीरावाच्या इतिहासाबरोबर विवाहाची सांगड घालायला हवी होती का? दुसरा बाजीराव जवळपास नाना फडणविसांच्या मृत्युपर्यंत (१८००) राजकारणात जवळपास नव्हता. होळकर शिंद्यांच्या वर्चस्वा खाली वा इंग्रजांच्या (१८०२ पासून) वर्चस्वाखाली त्याने काही दिवस काढले. १८१८ पासून १८५१ पर्यंत तर त्याने ब्रह्मावर्तास विजनवासात दिवस काढले. १८०० ते १८१८ या काळात राजकारणात महत्वाची भूमिका त्याने अंशतः बजावली असावी. या काळात त्याचे ११ पैकी ३ विवाह झाले.

प्रमोद

माहिती चांगली आहे. प्रेमकाव्यही वाचनीय. तंतकवींपेक्षा पंतकवींची छाप दिसते.

खरे तर इतिहासाबाबत ' लेट बायगॉन्स बी बायगॉन्स' (पुरलेली मढी उकरु नका) हा सल्ला मानणे व्यवहार्य असते. ज्यांनी थोर पराक्रम गाजवले, राज्यविस्तार केला, मुत्सद्दीपणा दाखवला ते लोक आणि ज्यांनी फंदफितुरी केली, रंगढंग केले, सर्वसामान्यांचे शिव्याशाप घेतले तेही लोक काळाच्या पडद्याआड गेले आहेत. समजा रावबाजी हा नादान नसून अत्यंत बुद्धिमान होता, कामुक नसून सदाचारी होता आणि पळपुटा नसून शूर व दूरदृष्टीचा होता, असे सिद्ध केलेच तरी त्यामुळे काय फरक पडणार आहे? घडायचा तो इतिहास घडून गेलाच आहे. दुर्दैव म्हणजे स्वप्नरंजन आणि विभूतिपूजा यातून बाहेर पडायला आजही मराठी मन तयार होत नाही. दुसरे म्हणजे इतिहासातील ढळढळीत सत्ये वस्तुनिष्ठ आणि अलिप्त पद्धतीने स्वीकारण्याची आपली तयारी नसते. जेते इतिहास लिहितात आणि पराभूतांवर अन्याय करतात, हे गृहितक त्रिकालाबाधित सत्य मानून त्याच्या प्रकाशात आपण प्रश्नांची उत्तरे शोधू पाहतो. काळाचे संदर्भ बदलले तरी युक्तिवाद तोच राहतो. पांडवांच्या कैवार्‍यांनी कर्ण, दुर्योधन यांना बदनाम केले, ब्राह्मणांनी खोटा इतिहास लिहून संभाजी महाराजांना बदनाम केले, इंग्रजांनी दुसर्‍या बाजीरावाला बदनाम केले ही निरनिराळी गाणी आपण एकाच चालीत म्हणू लागतो.
इतिहास म्हणजेच इति+ह+आस (हे असं असं घडलं होतं) म्हणूनच इतिहासकार प्रत्यक्ष पुराव्याच्या आधारे नोंद करून गप्प बसतात, पण ऐतिहासिक कादंबरीकार मात्र थोडे अधिक कल्पनास्वातंत्र्य घेतात आणि ललित शैलीने एखाद्या व्यक्तीरेखेची सहानुभूतीपूर्ण प्रतिमा रेखाटतात. शिवाजी सावंत यांची 'मृत्यूंजय' कादंबरी वाचून कर्णाचा दानशूरपणा, त्याची मित्रनिष्ठा, त्याच्यावर झालेला अन्याय हे वर्णन वाचून वाचक भारावून जातात, पण याच कर्णाबद्दल महाभारतात असलेल्या अधिकृत नोंदी लक्षात घेत नाहीत. दुर्योधनाबाबतही तेच घडते. हा कायम दुराचारी, गर्विष्ठ, पांडवांना पाण्यात पाहाणारा रंगवला गेला आहे, पण तो प्रजेला सुखी ठेवणारा उत्तम प्रशासक होता, हे लक्षात घेतले जात नाही. पांडव वनात असताना आपल्या पश्चात प्रजेची स्थिती काय आहे, हे पाहण्यासाठी त्यांनी पाठवलेला हेर जेव्हा 'दुर्योधनाच्या राज्यात प्रजा सुखी समाधानी आहे' असे सांगतो तेव्हा द्रौपदी मत्सराने दातओठ खाते. ते श्लोक तसेच आहेत. जेत्यांनी बदललेले नाहीत. संभाजी महाराजांबाबत समकालीन पुरावे सापडत नाहीत तेव्हा मुघल, इंग्रज, पोर्तुगिज यांच्या दफ्तरी असलेल्या पत्रव्यवहारांचा आधार घ्यावा लागतो. (कारण त्यात फेरफार झाला असण्याची शक्यता कमीच). ना. सं. इनामदार यांच्या 'मंत्रावेगळा' सारख्या कादंबर्‍या वाचून रावबाजींबाबत सहानुभूती वाटली तरी समकालीनांचे लेखनही दुय्यम ठरवून चालत नाही.
पेशवाईतील रंगढंगाला रघुनाथरावांच्या काळातच सुरवात झाली होती. पण राघोबादादा हलक्या कानाचा होता, इंग्रजांशी संधान बांधून होता हे सांगताना त्याने पानिपतच्या युद्धाचा सूड उगवला होता आणि अटकेपर्यंत समशेर गाजवली होती, हेही इतिहासाने नमूद केले आहे. नाना फडणवीसांनी तर स्वतःच्या प्रबळ कामवासनेची कबूली स्वतःच लिहिलेल्या पत्रात दिली आहे. पण म्हणून नाना तेवढाच नव्हता. तो जिवंत होता तोवर इंग्रजांना मराठ्यांच्या दौलतीत पाय घालणे शक्य झाले नव्हते म्हणूनच नानाचा मृत्यू झाल्यावर 'मराठेशाहीतील शहाणपण लयाला गेले' अशी नोंद इंग्रज इतिहासकारांनी केली आहे.
विषयांतराबाबत क्षमस्व. मला म्हणायचे आहे, की दुसर्‍या बाजीरावाचे रंगढंग क्षणभर बाजूला ठेवले तरी वर दिलेल्या उदाहरणांप्रमाणे त्याने असे कोणते कर्तृत्व गाजवले आहे, की ज्याची इतिहासाने ठसठशीत नोंद केली आहे. या बाजीरावसाहेबांनी कोणत्याही मोहिमेत मर्दुमकी गाजवल्याचे वाचनात नाही. सातारकर छत्रपती, होळकर, शिंदे, पंतप्रतिनिधी हे त्याच्यापासून कधीच दुरावले होते, पण पेशव्यांचे पूर्वंपार निष्ठावान असलेले पटवर्धनांसारखे सरदार आणि जाणते कारभारीही त्याच्यापासून चार हात लांब राहणे पसंत करत होते. १८१८ ला बाजीरावाची ब्रह्मावर्तला रवानगी झाल्यावर कुणीही इंग्रजांविरुद्ध उठाव केला नाही. रावबाजीने विलासाखातर तसेच सरदारांना मोहिमखर्च देण्यासाठी सावकारांकडून भरमसाट कर्जे काढली होती. स्वतः पेन्शन घेऊन स्वारी ब्रह्मावर्ताला रवाना झाली आणि इकडे पुण्यातील साठ-सत्तर सावकार आयुष्यातून उठले. जनतेचे हाल तर विचारायलाच नकोत.
जाता जाता : रंगेलपणाबाबत एकट्या बाजीरावाला दोष देऊन चालणार नाही. इंग्रजांनी भारतातल्या राजे-महाराजांना पराभूत करून स्वतःच्या संस्थानांमध्ये गप्प बसवले त्यानंतर बहुतांश राजांनी घातलेला धुडगुस जनतेने चांगलाच अनुभवला. गायकवाडांसारखे प्रजाहितदक्ष राजे होते त्याच गुजरातमध्ये एक नबाब कुत्रा-कुत्रीची लग्न लावण्यात मग्न होते. इंदूरला होळकरांना गादीवरून जावे लागले, तो कट इंग्रजांनी रचलेला नव्हता. या संस्थानिकांच्या कामक्रीडा, विलास, वैभवाचे प्रदर्शन आणि विक्षिप्तपणा व मूर्खपणाच्या किश्श्यांवर मागे एक पुस्तक वाचनात आले होते. नाव आठवल्यास सांगतो.

(मी वाचक आहे, विद्वान नाही, याची मला जाणीव आहे आणि कुणाला खोडून काढणे, हाही माझा हेतू नाही. ही केवळ चर्चा असल्याने कुणीही काही व्यक्तीगत घेऊ नये, ही विनंती )

योगप्रभूंचा प्रतिसाद अत्यंत संयत आहे.

>>इंग्रजांशी संधान बांधून होता हे सांगताना त्याने पानिपतच्या युद्धाचा सूड उगवला होता आणि अटकेपर्यंत समशेर गाजवली होती, हेही इतिहासाने नमूद केले आहे.

अनेकदा माझ्या मनात विचार येतो, पानिपतच्या युद्धानंतर नानासाहेब पेशव्यांच्या मृत्यूनंतर राघोबाला पेशवा न करता माधवरावांना पेशवे करणे यातच पेशवाईच्या नाशाची बीजे आहेत का?
१७६१ मध्ये माधवराव १६ वर्षे वयाचे होते आणि राघोबांनी अटकेपार झेंडे रोवण्याचा पराक्रम केला होता हे लक्षात घेता त्यावेळी राघोबालाच पेशवा करणे (पेशवा भट घराण्यातलाच हवा असा आग्रहच होता तर) योग्य होते. माधवराव नंतर उत्तम पेशवे ठरले ही हाईंडसाईट म्हणून ठीक असली तरी त्यावेळी राघोबाला डावलून १६ वर्षांच्या अननुभवी माधवरावांना पेशवा करणे अयोग्य म्हणता येईल. त्यातून राघोबा दुखावला जाऊन त्याने पेशव्यांविरुद्ध आणि मराठे सरदारांविरुद्ध कारस्थाने केली असे वाटते. राघोबाला पेशवा केला असता तर कदाचित इतिहास वेगळा झाला असता.

अर्थात या पुन्हा जर तर च्या गोष्टी आहेत.

नितिन थत्ते
(आय ओवरकम "१० % पेक्षा जास्त रोमन अक्षरे" प्रॉब्लेम बाय रायटिंग धिस वे)

अनेकदा माझ्या मनात विचार येतो, पानिपतच्या युद्धानंतर नानासाहेब पेशव्यांच्या मृत्यूनंतर राघोबाला पेशवा न करता माधवरावांना पेशवे करणे यातच पेशवाईच्या नाशाची बीजे आहेत का?

हे त्र्यं. शं शेजवलकरांचे पुस्तक वाचले तर बर्‍याच गोष्टींचा उलगडा होतो. रघुनाथराव पराक्रमी होता यात शंकाच नाही. रघुनाथराव आणि मल्हारराव होळकर यांनी १७५८ मध्ये अटकेपार झेंडे लावल्यावर रघुनाथरावाची कीर्ती भारतभर इतकेच काय इराणपर्यंत पसरली होती. इ. स. १७५९ मध्ये सदाशिवभाऊने गोविंदपंत बुंदेल्यांना लिहिलेल्या पत्रात पुढच्या वर्षात रघुनाथराव उत्तरेत येतील असे लिहिले होते. दरम्यान अब्दालीपासून दिल्लीचे रक्षण करण्याची जबाबदारी दत्ताजी शिंद्याने एकट्याने शिरावर घेतली , जानेवारी १७६० मध्ये अब्दालीने दिल्लीजवळ अनेक ठिकाणी एकदम यमुना ओलांडण्याचा उपक्रम केल्याने दत्ताजीला अब्दालीला आवरणे शक्य झाले नाही आणि त्यात एका तोफेचा गोळा लागून त्याचा मृत्यू झाला.

९ मार्च १७६० मध्ये नानासाहेब पेशवा नगरजवळ रंगपंचमी खेळत असताना दत्ताजीच्या मृत्यूची बातमी आली. त्रिवर्ग पेशवे म्हणजे नानासाहेब, भाऊ आणि विश्वासराव (बहुधा गोपिकाबाईपण) यांनी चर्चा करून मोहिमेवर भाऊची रवानगी करण्याचे ठरवले. भाऊला कारकुनीबरोबरच युद्धशास्त्रही कळते असा समज होता. पण प्रत्यक्ष युद्धाचा अनुभव एका छोट्या लढाईपुरताच मर्यादित होता. रघुनाथरावाने मोहिमेवर जाण्यासाठी १ कोट रूपये मागितले आणि त्यासाठी तो अडून बसला असेही एकेठिकाणी वाचले आहे. कदाचित् आपल्याशिवाय पेशव्याला पर्याय नाही हे राघोबाला माहिती असल्याने तो अडून बसला असावा.

मला असे वाटते की रघुनाथरावा ऐवजी भाऊला पानिपतावर पाठवणे हीच चूक झाली. पण राघोबाला न पाठवता भाऊला पाठवण्यात गोपिकाबाईचा असा विचार असावा, समजा राघोबाला पाठवले तर तो युद्ध जिंकून ये ईल पण नानासाहेबानंतर पेशवेपदावर दावा सांगेल, मग विश्वासरावाची संधी जाईल. त्यापेक्षा भाऊ बरा. जिंकला तरी विश्वासरावाच्या पेशवेपदाला धोका नाही. बहुधा नानासाहेबाची तब्येत त्याकाळी बरीच खालावली होती त्यामुळे त्याच्या मृत्यूची चाहूल गोपिकाबाईला असावी.

पुढे पानिपत झाले. भाऊऐवजी राघोबाला पाठवले असते तर अब्दाली समोर आलाच नसता. दुसरे म्हणजे साठ हजार फौजेबरोबर चाळीस ते पन्नास हजार बायका आणि बाजारबुणगे त्याने नेले नसते. आणि पानिपतचा निकाल नक्कीच वेगळा लागला असता.

त्यानंतर दोन अडीच महिन्यात नानासाहेबाचा मृत्यू झाला. रघुनाथराव पानिपतावर न गेल्याबद्दल सार्वत्रिक नाराजी असल्याने माधवराव पेशवा झाला. माधवरावाने प्रेमाने राघोबाला आटोक्यात ठेवले होते. माधवरावाच्या मृत्यूनंतर मात्र किंचित् वेडसर नारायणरावाऐवजी रघुनाथरावाला पेशवा करायला हरकत नव्हती. नारायणरावाच्या खुनामुळे आधीच अप्रिय असलेला रघुनाथराव आणखीनच अप्रिय झाला. जन्मल्या जन्मल्याच सवाई माधवराव पेशवा झाला तरी सर्व सूत्रे नाना फडणीस आणि महादजी शिंदे यांच्या हाती होती. हे दोघे पानिपतावरून कसाबसा जीव वाचवून आल्याने त्यांचा रघुनाथरावावर विशेष राग*. त्यामुळे पुढे हे दोघे त्याच्या मागे सूडकर्‍यासारखे लागले. सुमारे दहा वर्षे जीव वाचवण्यासाठी सतत दगदग, धावपळ , रानोमाळ भटकंती यामुळे रघुनाथरावाचा १७८३ मध्ये मृत्यू झाला.

नाना, महादजी, राघोबा यांचे हर्षामर्ष पानिपतामुळे निर्माण झाले असे विधान शेजवलकरांनी केले ते पटण्यासारखे आहे.

* पेशव्याच्या दरबारामध्ये पेशवा - शिंदे आणि रघुनाथराव - होळकर अश्या दोन फळ्या होत्या. पैकी दत्ताजी शिंदे पेशव्याच्या कर्जाची चिंता करत असे आणि नियमितपणे पेशव्याला वसूल पाठवत असे. मल्हाररावाने पेशव्याला वसूल दिला नाही. पानिपतचे युद्ध हे दत्ताजीच्या खुनाचा सूड असल्याने त्यात सर्व शिंदे लढले तर होळकर लढाईला तोंड फुटताच पळाले. बुराडीच्या लढाईच्या वेळीसुद्धा नानासाहेब पेशव्याने दत्ताजीच्या मदतीला मल्हाररावाने जावे असा रास्त सल्ला दिला होता, तो मल्हाररावाने मानला नाही आणि दत्ताजीलाही "मी एकटाच सगळे बघतो" हा अति - आत्मविश्वास नडला.

विनायक