या आधीच्या संकलनात उद्दिष्ट लिहीलेच आहे... अशा रत्नांचे/खड्यांचे उल्लेख वरील उल्लेखाप्रमाणे भारतीय साहित्यामध्ये आले असावे. म्हणून असे मनात आले की रत्न/खडे यांच्याविषयी असलेल्या रोचक माहितीचे थोडेफार संकलन करून मराठी विकीवर चढवावे. मला जमेल तशी येथे भर घालत राहीन, पण वाचकांनीही येथे प्रतिसादांमधून असलेली माहिती दिल्यास अधिक उत्तम होईल. धन्यवाद... आधीचा संदर्भः http://mr.upakram.org/node/2516

येथे सध्या मोती, पुष्कराज आणि राजावर्त (lapis lazuli) यावरून माहिती यावी असे वाटते आहे. मोत्यांविषयी खालील काही माहिती मी आधीच विकिवर टाकली आहे. पण काही सूचना/ चुका असल्यास सांगाव्या; तसेच भाषिक, ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक संदर्भ किंवा म्हणी, हे या संकलनातून मिळावे अशी अपेक्षा आहे.
------------------------------------------------------

इराकी "बसरा" मोत्यास पूर्वी भारतातील बाजारपेठेत खूप मागणी असे. हा मोती पिवळट आणि चमकदार असतो असे सांगितले जाते. अलिकडे व्हेनेझुएला येथील मोत्यांना चांगली मागणी आहे. व्हेनेझुएला येथील मार्गेरिटा बेट हे मोत्यांसाठी प्रसिद्ध आहे आणि हे मोती सप्टेंबर ते मे या महिन्यांमध्ये काढतात, मोत्यांच्या एका शिंपल्यात एकाहून अधिक मोती असू शकतात परंतु गोलाकार असा मोती एकाहून अधिक आढळत नाही असे काही जुन्या नोंदी वरून समजते. त्याचप्रमाणे चायनीज किंवा कल्चर्ड मोती यांनादेखील बाजारपेठेत भरपूर मागणी आहे. कल्चर्ड मोती तयार करण्याची पद्धत जपानमध्ये सुरू झाली असे सांगितले जाते. ह्या पद्धतीत काही विशिष्ट प्रकारच्या शिंपल्यामध्ये एक विशिष्ट प्रकारच्या जीवांचे तंतू टाकले जातात आणि यामुळे शिंपल्यातील प्राणी या तंतूंभोवती गोलाकार आवरण तयार करतो असे सांगितले जाते. या पद्धतीवर मानवी नियंत्रण करता असल्याने मोठ्या प्रमाणावर मोत्यांचे उत्पादन करता येते. कृत्रिम मोती हे काच, प्लास्टिक किंवा इतर द्रव्यांपासून बनवले जातात.

काही सांस्कृतिक/भाषिक संदर्भ: "असतील स्वाती तर पडतील मोती" ( अशी मराठी म्हण आहे. अर्थ साधारण असा की स्वाती नक्षत्र हे शुभ समजले जाते. या नक्षत्रावर पाऊस पडला की शिंपल्यात मोतीही तयार होतात/होतील असा काही अर्थ आहे. अवांतर - याउलट पडतील चित्रा तर भात खाईना कुत्रा अशी दुर्दैवी म्हण असल्याने लहानपणी मला माझ्या नावाचे अगदी वाईट वाटत असे :(
संदर्भः

http://query.nytimes.com/mem/archive-free/pdf?_r=1&res=9501E5DC1339EF3AB...
http://maharashtratimes.indiatimes.com/articleshowarchive.cms?msid=35406840
मोत्यांवरील एक इंग्रजी पुस्तक the book of the pearl by G. Kunz http://www.farlang.com/gemstones/kunz_book_of_the_pearl/page_001

----------------------------------
राजावर्त (lapis lazuli) -
अजंठ्यातील भित्तीचित्रांमध्ये वापरलेला निळा आणि हिरवा रंग या राजावर्ताच्या कुटापासून बनवलेला आहे असे समजते. हा दगड प्राचीन अफगाणिस्तानमध्ये मिळत असे आणि बडाखशान हा अफगाणिस्तानाचा उत्तरेकडील प्रांत या दगडांच्या खाणी म्हणून प्रसिद्ध होता. हा दगड काढण्यासाठी ज्या खाणी असत त्या खोल दर्‍यांमध्ये असल्याने केवळ उन्हाळ्यातील बर्फ वितळल्यानंतर ते नवीन बर्फ पडण्यापूर्वी अशा तीन महिन्यांत हा दगड काढावा लागे. याखेरीज हा खडा दागिन्यात वापरण्यासाठी तो मूळ दगडाच्या लादीपासूनआअणि इतर खनिजद्रव्यांपासून वेगळा करण्यासाठी श्रम घ्यावे लागत, असे काम जेथे होत असे अशापैकी शहर-ए- सोख्ता म्हणून अफगाणिस्तान आणि इराण यांच्या सीमेवरील एक शहर प्रसिद्ध आहे. पाकिस्तानातील मेहरगढ, जालिपूर आणि रेहमान डेहरी येथे राजावर्ताचे घडवलेले मणी, तसेच दागिन्यात न वापरता येण्याजोगे दगडही सापडले आहेत.
संदर्भः
http://asi.nic.in/images/wh_ajanta/pages/021.html
The Afghan connection: Indo-Afghan relations in the Pre-Buddhist Era P. V. Pathak
Ancient mesopotamian materials and industries: the archaeological evidence By Peter Roger Stuart Moorey