श्रद्धेमुळे मानसिक आधार मिळतो, हीसुद्धा मनाची करुन घेतलेली समजूत आहे. श्रद्धेलाही विवेकाचे अधिष्ठान हवे अन्यथा तिचे रुपांतर प्रारंभी अंधश्रद्धेत आणि नंतर अतिरेकवादात होऊ शकते. एखाद्याला त्याच्या आईबद्दल आदर, प्रेम, विश्वास वाटतो, ही श्रद्धा. पण तीच आई पत्नीचा जाच करत असल्यास तिला तिच्या चुकीची जाणीव करु न देणे अथवा आईच्या वर्तनाचे विश्लेषण न करणे, ही अंधश्रद्धा आणि जगात केवळ आईच सर्वश्रेष्ठ, असे मानणे हा अतिरेकवाद्.

मानवी समूहाकडून तर्कनिष्ठता, विवेक याची अपेक्षा करायची नाही तर मग कुणाकडून्? कारण निसर्गाने मानवालाच कृतींमागील विश्लेषणाची विशेष बुद्धिमत्ता दिली आहे. इतर प्राणी 'आहार्, निद्रा, भय, मैथुन' यापलिकडे विचार करत नाहीत. प्राण्यांमधील बुद्धिमत्ता आणि कल्पकता किंवा वात्सल्य व प्रतिकारक्षमता (हल्ला करणे) या गोष्टी या मूलभूत गरजांशीच संबंधित आहेत.

मनुष्य प्राणी या सर्वांहून अधिक उत्क्रांत आहे. संवेदनांच्या रुपाने तो लहानपणापासून घेत गेलेला अनुभव त्याच्या मेंदूच्या स्मृतिकोषांत साठवला जातो आणि त्या संदर्भ चौकटीतच तो सध्याच्या अथवा भविष्यातील कृतींबाबत निर्णय घेतो. प्रश्न असा आहे, की अनुभवांतून सत्याची जाणीव झाल्यानंतरही त्याने चुकीच्या समजुतींना कवटाळून बसावे का?

सोप्या शब्दांत सांगायचे झाल्यास लहानपणी आपण परी, राक्षस, देव, भुते, जादू, चमत्कार या अद्भुत विश्वात रमतो. मोठे झाल्यावर यातील काही खरे नसते आणि आपल्या कृतीच परिणाम घडवतात (तूच आहेस तुझ्या जीवनाचा शिल्पकार) हे उमगूनही 'तेच जुने विश्व खरे' (कारण ते सुखद अनुभूती देते) असे मानण्यात कसला आलाय् शहाणपणा? हे तर विवेकावर जाणूनबुजून घातलेले पांघरुण आहे. बायबलमधील नैतिक तत्त्वांवर श्रद्धा असणे इतपत ठीक, पण बायबलमध्ये म्हटले आहे, की पृथ्वी गोल नसून् चौकोनी आहे, म्हणून त्या समजुतीला कवटाळून बसणे, ही मात्र अंधश्रद्धाच.

एखाद्याच्या श्रद्धेचा इतरांना त्रास होईल न होईल पण अंधश्रद्धेचा आणि अतिरेकवादाचा कायम त्रासच होतो. असो. कुणाही माणसाने विवेकी अन् तर्कनिष्ठ असलेच पाहिजे. तरच विषमता, शोषण, हिंसाचार याला पायबंद बसतो.

मी आताच वैयक्तिक अनुभवावर लिहिले आणि नंतर ही चर्चा उघडली. उपक्रमावर एखाद्याची श्रद्धा मांडून ती अंधश्रद्धाच आहे असे दाखवायचे फॅड आलेले आहे.

आपली कोर्टातील गीतेवरची शपथ

एखादी देवभोळी व्यक्ती जर देवाला घाबरून सत्य सांगणार असेल तर त्यात न्यायालय श्रद्धाळू कसे ठरते?

नाताळच्या सुट्टीत अमेरिकन फिजिकल सोसायटीपासून क्यालटेकपर्यंत सर्व संस्था बंद असतात.

नाताळ/दिवाळी हे धार्मिक सण उरले नसून सामाजिक सण आहेत, उदा. लोकांना भेटणे, भेटींची देवाणघेवाण, दाखवेगिरी, उधळपट्टी, चंगळ, इ.
रविवारसुद्धा काही 'होली'दिवस राहिला नाही.

झेंडा म्हणजे काय? रंगीबेरंगी एक कापडाचा तुकडा. मग त्याला राष्ट्राध्यक्षांपासून सगळे जण वंदन का करतात?

सहमत.

राष्ट्रपती, पंतप्रधान आणि दगडू माळी ही सर्व माणसेच आहेत. मग त्यांना देण्यात येणार्‍या वागणूकीत इतका फरक का?

huhwhat? याचा श्रद्धेशी काय संबंध?

राष्ट्रपती, पंतप्रधान आणि सर्व मंत्री शपथ घेतात. शपथ म्हणजे काय?

हा मुद्दा गीतेवर हात ठेवण्याविषयीच्या मुद्यासारखाच आहे.

या सगळ्याशी संघर्ष करत असताना एखाद्याला श्रद्धेमुळे मानसिक आधार मिळत असेल तर त्यात काय वाईट?

१ अपंगांसाठी एखादा डबा राखीव ठेवू, अख्ख्या लोकलभर अरेरावी/त्रास नको. दुबळेपणासाठी स्पेशल वागणूक ही भीक आहे हे विसरू नये. 'श्रद्धा जाणार नाही' असे म्हणणार्‍या बहुतेकांना आनंदाच्या उकळ्या फुटत असतात असे डॉकिन्सचे निरीक्षण आहे.
२ श्रद्धेचा गैरफायदा घेणार्‍यांमुळे (लादेन, तोगडिया) आम्हाला त्रास होतो.
३ सामान्य माणूसही या आधाराशिवाय सुखी होऊ शकतो असे 'आमचे लोक' म्हणतात, मला खात्री नाही (माझ्या मते 'आमच्यात' आणि 'त्यांच्यात' काहीतरी ठोस फरक असणार; जनुकीय, आनुवंशिक, संस्कारित अशा सार्‍यांचे मिश्रण असणार. फरक पूर्णपणे रिव्हर्सिबल नाही असेही वाटते.).

श्रद्धेवर हल्ली इथे आणि इतरत्र बरेच लेख वाचायला मिळतात. या सर्व लेखांमध्ये कुणाचे तरी वैयक्तिक अनुभव आणि त्या अनुभवांचे स्पष्टीकरण असते. हे अनेकवेळा वाचल्यानंतर राज ठाकरे जसे हमालांवर मराठी बोलण्याची सक्ती करतात पण अंबानींबद्दल मौन बाळगतात तसे काहीसे वाटले.

अशीच काही वाक्ये थोड्या वेगळ्याप्रकारे मांडल्याचे आठवते का? जसे,

अंनिस फक्त हिंदू धर्मावरच टिका करते. मुस्लीम-ख्रिश्चनांचा प्रश्न आला की बोलती बंद.

इतके दिवस असे कोणी म्हटले की मी त्याचा विरोध करत असे की सुरुवात आपल्या घरापासून करावी. अंनिसचे कार्यकर्ते जर जन्माने हिंदू असतील आणि मुख्यत्वे हिंदू संस्कृतीतच वावरले असतील तर त्यांनी गैर ते काय केले? परंतु, या विरोधाला आणखीही एक मुद्दा आहे की "मऊ लागेल तिथेच कोपराने खणायचे असते" हा.

उपक्रमावर सातत्याने यनावाला कंपनीचे येणारे लेख हा त्यातलाच प्रकार कारण उपक्रमावर नाडीग्रंथ, ज्योतिषशास्त्र यांना डोक्यावर घेऊन नाचणारे फारसे कोणी नाही. एखादा शशीओक किंवा गुंडोपंत असला तरी बरेचसे सदस्य त्यांच्या विचारसरणीकडे (सर्वच विचारसरणी नाही. गुंडोपंतांनी व्यायामावर आणि इतर विषयांवर रोचक लेख लिहिलेले आहेत.) दुर्लक्ष करतात. असे लेख उपक्रमावर अनुल्लेखाने मारले जातात. बर्‍याचशा सदस्यांना श्रद्धा आणि अंधश्रद्धा यातील ढोबळ फरक तरी समजतो आणि अशांना झोडपणे सोपे असते. यनावालांचा "कम्फर्ट झोन" उपक्रम आहे. त्यांनी इथे लेख टाकले की बहुसंख्य सदस्य "होय बा!" असेच म्हणतात. त्याने फार मोठा फरक पडत नाही कारण उपक्रमी यनांचे लेख वाचून देवासमोर हात जोडायचे थांबलेले नाहीत, गणपती घरात आणायचे थांबलेले नाहीत किंवा शास्त्रोक्त लग्ने करायचे आणि पत्रिका दाखवायचे राहिलेले नाहीत. म्हणजेच, शेवटी लोक त्यांना जे करायचे असते तेच करतात.

अर्थात, म्हणून प्रबोधन करू नये असे नाही. ते अवश्य करावे. हेच लेख त्यांनी मिसळपाव (तेथील प्रशासन बदलले आहे) आणि मनोगतावर लिहावेत. प्रबोधन तेथेही करावे. राशीफळे, राशीनुसार स्वभाव, नामजप, संतमहिमा वगैरे लेख तेथे अधिक प्रमाणांत येतात. तेथे अशा प्रबोधक लेखांना अधिक वाव आहे. उपक्रमावर काय होते ना की अशा लोकांना वाव मिळत नाही आणि त्याचे पर्यवसन गरज नसताना कीस काढत बसण्यात होतो.

प्रकाश घाटपांड्यांचे मला याबाबत कौतुक वाटते. ते आपले लेख बिनदिक्कत सर्वत्र टाकतात.

उपक्रमावर दत्तगुरुंचा तसाही कोणी नामजप करत नाही. डॉकिन्स साहेबांचा होतो हे मात्र खरे. ;-)

या बाबतीत कोण कोणावर कसली सक्ती करत आहे?
हे लक्षात आले नाही. उदाहरणे द्याल काय?

आजवर कुठली अंधश्रद्ध किंवा सुश्रद्ध संस्था (खून-वगैरे, किंवा अन्य गुन्हे होत नसतील तर) बळजबरीने बंद झाली आहे? कुठला कौटुंबिक विधी बळजबरीने बंद झाला आहे?

- - -

उच्चभ्रू लोक त्यांच्या श्रद्धांवर किंवा अंधश्रद्धांवर अमुकतमुक खर्च करतात त्याबद्दल जोवर बोलत नाही, तोवर निम्नभ्रूंनीही श्रद्धांवर किंवा अंधश्रद्धांवर खर्च केला तर कोणी बोलू नये, असा काहीसा तर्क सांगितला जातो आहे.

श्रीमंतांना परवडत असेल तर पैसा जाळायला कोण रोखणार आहे? आणि "श्रीमंतांना पैसा जाळायला कोणी रोखत नाही, म्हणून आपणासारख्या बिगरश्रीमंतांना तरी का म्हणून तोट्याबद्दल इशारा द्यावा?" असा चर्चाप्रस्तावकाचा वाद अतिशय विचित्र आहे.

बिगरश्रीमंतांना पैसा जाळणे श्रीमंतांइतक्या प्रमाणात परवडत नाही, ही बाब इतकी गूढ असू नये. तरी श्रीमंतांच्या (अंध)श्रद्धांच्या फायद्या-तोट्यांबद्दल लोकशिक्षण आणि बिगरश्रीमंतांच्या (अंध)श्रद्धांच्या फायद्या-तोट्यांबद्दल लोकशिक्षण यांची बरोबरीची तुलना चर्चाप्रस्तावक करत आहेत. पहिल्या बाबतीत उदासीन असून दुसर्‍या बाबतीत क्रियाशील असणार्‍यांना नैतिक दोष देत आहेत. ("सक्ती आणि मौन" हे शब्द निंदाव्यंजक असावेत, आणि नैतिक दोष दाखवणारे असावेत, असे मला वाटते.)

- - -
(सहमतीचा मुद्दा :) जर "मानसिक आधार" हा फायदा असेल तर श्रद्धा पाळावी. मात्र प्रत्येक श्रद्धेबाबत "आधार आहे का? आधाराची किंमत किती?" वगैरे विचार करून श्रद्धेची खरेदी करावी.

यासाठी असामान्य तर्कशक्तीची गरज नाही. देवळाबाहेर जे हार-तुरे, नारळ-कुंकूचे ताट, वगैरे वस्तू मिळतात, त्यांचे बाजारभाव वेगवेगळे असतात. वेगवेगळ्या किमतींपैकी आपल्या खिशाला काय परवडते, त्याचा विचार करण्यात लोकांना श्रद्धाघात वाटत नाही. असे करण्यास बहुसंख्य लोक समर्थ असतात, हेच उघड दिसते.

तोच फायद्यातोट्याचा विचार अधिक काळजीपूर्वक करण्यास सांगितला जात आहे. "कोंबडी बळी द्यावी की बकरू" असा विचार करताना संभाव्य फायदे (धनलाभ, पुत्रलाभ, वगैरे), आणि जनावर-गावजेवणाचा खर्च यांचा ताळमेळ लावताना काय विचार करावा : पुत्रलाभाचा संभाव्य फायदा किती? याचे चांगले ज्ञान असले, तर गावजेवणाच्या खर्चाबद्दल अंदाज सुधारतो.

श्रीमंतांनी त्यांच्या फायद्यातोट्याचा विचार करावा. बिगरश्रीमंतांनी त्यांच्या फायद्यातोट्याचा. सर्वांच्या हिशोबाचे गणित वेगवेगळे असेल तर त्याबद्दल आश्चर्य का वाटावे? आणि बिगरश्रीमंतांना फायद्यातोट्याचा हिशोब सांगताना कोणी श्रीमंतांसाठीसुद्धा गणित सांगितले नाही, त्याबद्दल इतका विषाद का वाटावा?

सर्वसामान्य माणसे रोजचे आयुष्य जगण्यासाठीच युद्ध करत असतात. भ्रष्टाचार, गुन्हेगारी, सोई-सुविधांच्या नावाने बोंब
या सगळ्याशी संघर्ष करत असताना एखाद्याला श्रद्धेमुळे मानसिक आधार मिळत असेल तर त्यात काय वाईट?
सर्वांकडून बर्ट्रांड रसेलच्या तर्कनिष्टतेची अपेक्षा करणे कितपत बरोबर आहे?

श्रद्धेचा का कसलाही आधार मिळाला तरी खूप हरकत नसावी. पण जिकडे आधार न मिळता खोटी भीति दाखवली जाते त्याचे काय?

म्हणजे अमुक मंत्र /विधी करा म्हणा तुमचे भले होईल ह्याला आधार म्हणाल तर.
अमुक केले नाहीत तर तुमचा कार्यभाग सिद्धीस जाणार नाही/नरकात जाल. पूजेचा प्रसाद खाल्ला नाही तर राज्य-संपत्ती जाईल. अशा गोष्टींना तुमचा आक्षेप राहील का?
आता अमुक मंत्र आणि विधींची यादी आणि त्यासाठी लागणारा खर्च व वेळ आपल्याला पुरत नसेल आधार मिळेल का टांचणी?

कित्येक श्रद्धांच्या प्रसारास दुसर्‍या तेवढ्याच श्रद्धापूर्ण गोष्टींची भीति दाखवली जाते. 'भूत प्रेत समंधादी रोग व्याधी समस्त ही नासती तूटती चिंता' यात भीती देऊन मग आधार दिला आहे तो ग्राह्य आहे का?

अंबानीने कुठल्या श्रद्धा बाळगल्या आणि त्यामुळे त्याचे अमुक पैशाचे नुकसान झाले. हमालाने श्रद्धा बाळगल्याने त्याचे तमुक पैशाचे नुकसान झाले. या दोन्हींना तुम्ही राष्ट्राध्यक्ष व माळी सारखे एकासारखे मानणार का?

हे प्रीचिंग टु कन्वर्टेड नसावे अशी अपेक्षा.

प्रमोद