अवतार, पुनर्जन्म हे कथा सांगण्यासाठी वापरलेली कलात्मक तंत्रं आहेत. ती वापरून सांगितलेल्या कथा इतक्या प्रभावी ठरल्या की त्यांनी जनमानसाचा पगडा घेऊन त्या समाजाच्या विश्वास-संकुलाचा भाग झाल्या.

जगातील मुख्य मायथॉलॉजींचा तुलनात्मक अभ्यास केल्यास त्यातील मानसशास्त्रीय पैलू समोर येतात. कँपबेल, बर्न यांची पुस्तके त्यावर आहेत. त्यांना फक्त कथा सांगण्यासाठी म्हणणे ओव्हरसिंप्लिफिकेशन होईल.
---
"भाई बनना है तेरेको?" -- भिकू म्हात्रे

फक्त विनोदी असते तर काही म्हणणे नव्हते. या भाकडकथा आहेत म्हणून यावर कुठल्याही दृष्टीकोनातून अर्थपूर्ण चर्चा होऊच शकत नाही असा दुराग्रही पवित्रा घेतला तर काय म्हणावे?

---
"भाई बनना है तेरेको?" -- भिकू म्हात्रे

का बुवा आपले सुदैव?

ठीक आहे माझे सुदैव म्हणतो. कारण कँपबेल, बर्न, दुर्गाबाई यांनी मायथॉलॉजीवर किंवा मायथॉलॉजीचा आधार घेऊन उत्कृष्ट पुस्तके लिहीली आणि ती वाचण्याची बुद्धी मला झाली म्हणून माझे सुदैव. :)

निदान मलातरी चांगले पुस्तक वाचल्यावर त्या लेखकाने त्या विषयावर लिहीले याचा आनंद होतो. पण सर्वांना तो होत असेल असे समजणे चूक आहे हे मान्य.
---
"भाई बनना है तेरेको?" -- भिकू म्हात्रे

ज्या वेळी धर्माची ग्लानी होते व अधर्माची वाढ होते त्यावेळी (ग्लानी नष्ट करण्यास व अधर्माची वाढ रोखण्यास) मी अवतार धारण करतो अशी भगवंताची प्रतिज्ञा आहे. विशिष्ट कार्याकरिता मृत्युलोकात झालेल्या देवतांच्या आगमनास अवतार म्हटले जाते. अवतार या शब्दाची व्युत्पत्तीच तशी आहे - अव उपसर्ग लाऊन तृ धातूपासून अवतार (वरून खाली येणे) शब्द झाला आहे. रूढीप्रमाणे या शब्दाला एक विशिष्ट अर्थ प्राप्त होऊन ’देवतांनी मानव लोकांत येणे’ असा त्याचा अर्थ रूढ झालेला आढळतो. देव अवतरतात ते स्व‍इच्छेने, विशिष्ट कारणासाठी. कर्म हे त्यांच्या अवतरण्याचे कारण नव्हे. गेल्या काही शतकातील काही संतचरित्रे पाहता (उदा. अक्कलकोटचे स्वामी महाराज, शिरडीचे साईबाबा) अनेकांनी त्यांना एकाच वेळी निरनिराळ्या ठीकाणी पाहिल्याचे नमूद केले आहे. आणि अशा संतांनी ’आम्ही एकाचवेळी अनेक ठिकाणी असू शकतो’ असेही जाहिर केले आहे. तेव्हां अवतरीत झालेले ’देव’ मूळ रूपातही असणे अस्वाभाविक वाटत नाही.
अवतार कल्पनेचे पुराणांतून अनेक उल्लेख मिळतात. वेदामध्ये या अवतारवादाचा केवळ बीज रूपाने उल्लेख आढळतो. ऋग्वेद १.५१.१३ येथे ’वृषणाश्वाची मेना नामक कन्या तूच झालास - अर्थात् मेना नामक कन्येचे रूप घेतले आहे - असा उल्लेख आढळतो. ऋ. ३.५३.८ व ६.४७.१८ इथे म्हटले आहे - हा उदार देव स्व‍इच्छेने अनेक निरनिराळी रूपे धारण करतो. ऋ. ८.१७.१३ मधे खुद्द इंद्रालाच संबोधून म्हटले आहे - शृंगवृषपुत्राच्या रूपाने पृथ्वीलोकी अवतीर्ण झालेल्या हे इंद्रा - वेदामध्ये बरेच ठिकाणी ’इंद्र’ हा शब्द मुख्य वृत्तीने परमात्मवाची आहे आणि अमुख्य वृत्तीने इंद्रदेवतेचा वाचक आहे. ही उदाहरणे ठोस/असंदिग्ध न वाटण्याची शक्यता आहेच. म्हणूनच त्यास ’बीजरूपाने’ म्हटले आहे. कारण ऋग्वेदाच्या ऋचांचा अर्थ अनेक विद्वानांनी अनेक प्रकारे केला आहे. (वरीलपैकी काही ऋचा व अर्थ santsahitya.com येथे पाहता येतील.)
’अहं’ वृत्तीमुळे शिवापासून विभक्त झालेला (’मी’ च्या उपाधीने स्वतःस वेगळेपण मानून घेतलेल्या) अंशास जीव म्हणतात. प्रत्येक जीवाला त्याच्या कर्माप्रमाणे अनेक जन्म प्राप्त होत असले तरी त्या जीवाच्या प्रत्येक जन्मास अवतार म्हणता येणार नाही. कारण जीवास जे जन्म प्राप्त होतात ते त्याच्या कर्माप्रमाणे होतात. परत जन्म घ्यायची जीवाची इच्छा नसली तरी संचित कर्मामुळे, वासनाक्षय न झाल्यामुळे त्याचा परत जन्म होणे अनिवार्य आहे.
[शिव (परमात्मा), जीव, कर्म, कर्मसंचय, कर्मक्षय या गोष्टी ज्यांना मान्य नाहीत, या सर्व theories म्हणजे एक थोतांड आहे असे वाटणार्‍यांनी हा प्रतिसाद कृपया दुर्लक्षित करावा ही विनंति ]
व्यासमुनींच्या नावे प्रचंड ग्रंथसंपदा आहे. पण स्वतः व्यासांचेच अनेक ठिकाणी उल्लेख आहेत की वेदांचे त्यांनी केवळ वर्गीकरण केले; एक कोटी श्लोकांच्या एकाच अवाढव्य पुराणाची विभागणी करून चार लक्ष श्लोकांची अठरा पुराणे रचली. महाभारत हा इतिहास त्यांनी वेळोवेळी आपल्या शिष्यांना सांगितला तो आधी जय मग भारत आणि पुढे महाभारत या नावाने संकलित झाला. त्यांचे स्वतःचे कर्तृत्व (लेखन) ब्रह्मसूत्रे व भागवतपुराण एवढेच असावे. एवढा सर्व व्याप करण्याचा एकच उद्देश होता - जे वैदिक तत्त्वज्ञान तेव्हांच्या पंडीतांनाही समजण्यास दुर्घट व्हायला लागले होते ते समाजातील सर्व थरांपर्यंत पोहोचवणे. कोणतेही तत्त्वज्ञान लोकांपुढे मांडावयाचे असल्यास ते तत्त्वज्ञान सिद्ध करण्यास प्रमाणांची आवश्यकता असते. व्यासांनी चार प्रमाणे मानली आहेत. श्रुतिः प्रत्यक्षं ऐतिह्यं अनुमानं चतुष्टय । प्रमाणेषु अनवस्थात् विकल्पा स विरज्यते ॥ (भागवत् ११.१९.१७) श्रुति, प्रत्यक्ष, इतिहास व अनुमान अशी चार प्रमाणे स्वीकारून त्यांनी आणखी म्हटले आहे की - नामूलं लिख्यते किंचिद् - वेद संहिता, उपनिषदे इ. श्रुति. निर्दोष अशा ज्ञानेंद्रियांनी जे ज्ञात होते ते प्रत्यक्ष. अनुमान/तर्क हे दोषरहित असले तर अशा अनुमानाने होणारे ज्ञान ग्राह्य असते व भ्रम नाहिसे होतात. प्राचीन इतिहासानुसार ठरल्या गेलेल्या गोष्टी याही त्यांनी प्रमाण मानल्यात. व्यासांनी स्वतःसाठी एक धोरण ठेऊन त्यांना ज्ञात झालेल्या गोष्टींचे लोकसंग्रहास्तव त्यांनी reporting/editing/presentation केले एवढेच, असे वाटते.
कितीतरी ऐतिहासिक गोष्टींत दीर्घ काळ व कानो-कानी वार्ता यामुळे होणारा फरक लक्षात घेता त्यांत अमुलाग्र बदल होण्याची शक्यता आहेच. एक classic उदाहरण पाहायचे तर शतपथ ब्राह्मण ग्रंथात ऋचाद्वारे इंद्राची स्तुति करताना त्यास उद्देशून अनेक प्रशंसनात्मक केलेल्या स्तुतीत त्यास ’अहल्येचा जार’ असे म्हटले आहे. वास्तविक ’अहल्या’ हा शब्दच ऋग्वेदात नाही. यावरून संहितेचा कितीतरी भाग लुप्त झाला आहे. असो. रामायणकथेनुसार इंद्रास त्यात भूषण वाटावे वा त्याला अशा स्तुतीने आनंद व्हावा असे काहीच नाही. पण शतपथ ब्राह्मण ग्रंथात आलेली ही कथा (ज्यात त्या दोघांमध्ये व्यभिचार घडलेल्याचा मागमूसही नाही) वाल्मीकीपर्यंत पोचेपर्यंत त्यात कितीतरी बदल झाला आहे. हीच कथा लिंगपुराण, स्कंदपुराण, गणेशपुराण, ब्रह्मपुराण यात थोड्याफार फरकाने आली आहे. प्रत्येक पुराणात गोष्टीचे तात्पर्य वेगळे आढळते. इतर पुराणांतूनच काय तर वाल्मीकि रामायणातही बालकांडात व उत्तरकांडात आलेल्या ’अहल्या’ कथांमध्ये फरक आहे. हे लक्षात घेता पुराणे, महाभारतातील कथांना कितपत महत्त्व द्यायचे, (to discount or research) हे प्रत्येकाच्या प्रकृतीवर अवलंबून आहे.
बरेच जणांना "’लक्ष्मणरेषा’ व ’सीतास्वयंवर’ या घटना वाल्मीकि रामायणातील" असे वाटत असेल पण या दोन्ही घटना वाल्मीकि रामायणात नाहीत. आपण ऐकतो त्या कथा इतर रामायणातील पण त्यांबद्दल बरेवाईट बोलायचे असल्यास धरतो वेठीला वाल्मीकीस. [वाल्मीकि रामायणाचे काम satsangdhara.net वर चालू आहे. सुमारे ५-६ महिन्यांनी संपूर्ण होईल)

हाच प्रश्न मी वर विचारला आहे.

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
श्री आरागॉर्न लिहितातः"याशिवाय शेक्सपिअर, कालिदास यांच्यापासून ते आत्ताच्या हेमिंग्वे किंवा डोस्टोव्हस्कीपर्यंत सगळे लेखक गाळात गेले की हो. कारण त्यांनी जे लिहीले ते खरे कुठे घडले? सगळ्या भाकडकथा! कशाला वाचता हॅम्लेट? :)"

....कोणत्या प्रकारची चर्चा निरर्थक(माझ्यामते) ते मी प्रत्येकवेळी सोदाहरण लिहिले आहे. साहित्यकृतीतील घटना, पात्रे, बहुतेकदा काल्पनिकच असतात. पण अवास्तव, असंभाव्य नसतात.तेव्हा त्या प्रसंगांवर, पात्रांवर अर्थपूर्ण चर्चा होऊ शकते. तसेच सर्व पात्रे, प्रसंग असंभाव्य असले(फँटसी) तरी वाङ्मयीन गुणदोषांविषयी रसग्रहणात्मक चर्चा होतेच.ते ठीकच आहे.

नाही, असे म्हणायचे नव्हते. हे लिहीण्याचे कारण एवढेच होते की धर्मानंद कोसंबी यांच्यामते गीता ही प्रक्षिप्त, गुप्तकाळात, बौद्ध धर्माच्या र्‍हासानंतर रचली गेली. म्हणून त्यामुळे असे म्हटले. गीतेतील १३ व्या अध्यायातील ब्रह्मसूत्रांच्या उल्लेखामुळे ते हे बौद्ध तत्वज्ञानावर आधारित आहे असे धर्मानंद कोसंबी म्हणतात. पण त्यामुळे सगळी गीता बौद्ध धर्मानंतरची ठरत नाही. शिवाय गीतेतील तत्वज्ञान हे केवळ बौद्ध तत्वज्ञानावर आधारित नव्हते असे मला वाटते कारण हे तत्वज्ञान बृहदारण्यक उपनिषदातही (४.४.६ आणि ४.४.७) आलेले आहे. उपनिषदांपैकी मला माहिती आहे त्याप्रमाणे बृहदारण्यक उपनिषद हे सर्वात जुने आहे. त्यात पुनर्जन्म का/कसा होतो ते सांगितले आहे. उपनिषदांचा काळ हा इस. पूर्वी ७-८ शतके आहे. यातही ह्या सर्व कल्पना आहेतच. (धर्मानंद कोसंबी त्यांचाही काळ बुद्धानंतरचा करतात - पण Upanisads A new translation by Patrick Olivell, Oxford University Press या पुस्तकात लेखक Patrick Olivell प्रस्तावनेत हा चुकीचा समज आहे असे म्हणतात - धर्मानंदांनी टिकास्त्र सोडताना कधीकधी पुरावे तेवढेसे प्रबळ दिलेले नाहीत असे मला वाटते. - उदा. बालादित्याच्या काळात गीता महाभारतात घुसडली गेली असे म्हणताना पुरावे म्हणून हाती काही लागत नाही). असो.

उपनिषदे - गीता - ज्ञानेश्वरी असा थेट संबंध लावता येतो. पण जैन, बौद्ध धर्मविचारांमध्ये अपरिग्रह, संन्यास इ. चा थेट व्यावहारिक वापर सुरू झाला. आपल्या दृष्टीने बौद्ध काळापासून पुढे माहिती असलेला इतिहास सुरू होतो. बौद्धांच्या काळात सर्वसंगपरित्याग, संघ सुरू झाले आणि त्याचा समाजावर सुरूवातीला चांगला परिणाम झाला. त्याआधीचा काळ (उपनिषदांचा काळ) हा मुख्यत्वे यज्ञांचा काळ होता. त्या यज्ञांना विरोध म्हणून बौद्ध धर्माचा, जैन धर्मांचे उदय झाले, आणि जैन श्रमण आणि बौद्ध भिक्षू हे सर्वसंगपरित्याग करून संघ करून राहू लागले. त्याला पुढे वेगळे वळण मिळून त्यांनी संपत्तीचा संचय करण्यास सुरूवात केली इ. इ. आणि बौद्ध धर्माचा र्‍हास झाला असा थोडक्यात इतिहास आहे. ) हे विस्कळित आहे, आणि भलतीकडे जाईल.

असो. एक नक्की की बुद्धाच्या काळात आत्म्यावरचा भर नाहीसा झाला, पण पुनर्जन्म मात्र बौद्ध (बौद्धांमधले सगळे पंथ) मानतात हे माहिती आहे.

गाय मारली त्याचा बदला वासरू मारून घ्यावा का?
उपक्रमचे किती वाचक ख्रिश्चन, मुस्लिम आहेत? त्या धर्मांवर जर येथे कोणाची श्रद्धाच नसेल तर प्रबोधन कोणाचे होईल?

पाश्चात्य देशांतील 'आमचे' बांधव ख्रिश्वन आणि मुस्लिम धर्मांवर(च) टीका करतात. भारतातही टीकाकार आहेत. कुरुंदकरांनी मुस्लिम जमावासमोर भाषण दिले होते.

स्लीपर आयडी जागे होण्याचे प्रमाण हल्ली वाढले आहे.

म्हणजे पुनर्जन्म का?