प्रस्तावना: हिंदू पुराणांत वारंवार येणाऱ्या अप्सरांबद्दल माहिती गोळा करावी असे काही दिवसांपूर्वी डोक्यात आले परंतु ही माहिती आपल्या पुराणांत संकलित नसून सर्वत्र विखुरलेली आहे. ती एकत्र करणे हे माझ्या दृष्टीने कठीण कार्य होते कारण अमेरिकेत बसून महाजालाव्यतिरिक्त इतर कोणताही स्त्रोत उपलब्ध नसणे आणि संस्कृताच्या अत्यंत अल्प ज्ञानाचा उपयोग लेख लिहिण्यासाठी करणे हे महादिव्यच होते. मूळ लेख मराठी विकिपीडियासाठी लिहिला होता. तो अद्यापही अपूर्णावस्थेतच आहे, त्यात थोडेफार बदल केले गेले ते मी केलेले नसल्याने येथे दिलेले नाहीत. सगळे संदर्भ शोधणे, त्यांचा पाठपुरावा करणे हे मला एकटीला संगणकासमोर बसून शक्य नाही तरी जितके शक्य झाले ते पुढे मांडले आहे. मला अधिक माहितीची गरज आहे, हा लेख वाचून यासंबंधित अधिक माहिती असल्यास कृपया येथे प्रतिसादात लिहावी किंवा विकिपीडियावर चढवावी.

हिंदू पुराणांनुसार अप्सरा या स्वर्गाधिपती इंद्राच्या दरबाराला नृत्यगायनाने रिझवणार्‍या स्वर्गीय सुंदर्‍या होत्या असे सांगितले जाते. ऋग्वेदानुसार अप्सरा या गंधर्वांच्या पत्नी किंवा सहचारिणी असल्याचा उल्लेख मिळतो. नृत्य, संगीत, गायन अशा अनेक कलांत अप्सरा निपुण असल्याचे सांगितले जाते. मानवांच्या नीतीमत्ता व तत्त्वे अप्सरांना लागू नव्हत्या असे अनेक कथांतून दिसते. इतर कोणतेही मर्त्य राजे, देव-दानव किंवा ऋषी-मुनी स्वत:पेक्षा श्रेष्ठ होऊ नयेत आणि इंद्रपद बळकावू नयेत म्हणून या राजांना व ऋषी-मुनींना भुलवण्यासाठी, त्यांच्या उद्देशापासून दूर सारण्यासाठी देवराज इंद्र या अप्सरांना त्यांचा तपोभंग करण्याकामी वापरत असे असे पुराणांत दाखले मिळतात.

भागवत पुराणानुसार कश्यप ऋषींच्या बारा पत्नींपैकी मुनी ही पत्नी या अप्सरांची माता असल्याचे दाखले दिले जातात. काही कथांमध्ये स्वत: ब्रह्मदेवांने अप्सरांची निर्मिती केल्याचे वाचायला मिळते. याशिवाय, मेरू पर्वताच्या समुद्रमंथनाच्या कथेतून अप्सरा हे रत्न निघाल्याचा उल्लेखही सापडतो.

हिंदू पुराणकथा, वेद, महाकाव्ये व नाट्यशास्त्राच्या आधारे काही अप्सरांची नावे दिली आहेत -

अद्रिका, अल्मविशा, अंबिका, अन्वद्या, अनुचना, अरूणा, असिता, बुदबुदा, देवी, घृताची, गुणमुख्या, गुणवरा, काम्या, कर्णिका, केशिनी, क्षेमा, चित्रलेखा, लता, लक्ष्मणा, मनोरमा, मरिची, मेनका, मिश्रकेशी, मिश्रस्थला, पूर्वचित्ती, रक्षिता, रंभा, रितुशाला, सहजन्या, समिची, सौदामिनी, सौरभेदी, शरद्वती, शुचिका, सोमा, सुवाहू, सुगंधा, सुप्रिया, सुरजा, सुरसा, सुरता, सुलोचना, तिलोत्तमा, उमलोचा, उर्वशी, वपु, वर्गा, विद्युत्पर्णा आणि विश्वची. या खेरीजही इतर अनेक अप्सरांचा उल्लेख हिंदू पुराणांमध्ये दिसून येतो.

इंद्राच्या दरबारात २६ अप्सरा होत्या. त्यापैकी उर्वशी, मेनका, रंभा व तिलोत्तमा या नृत्य-संगीत कलांत विशेष पारंगत होत्या. या अप्सरांना आपल्या इच्छेप्रमाणे रूप धारण करण्याची विद्या अवगत असल्याचेही सांगितले जाते.

इंद्राच्या दरबारात स्थान न दिलेल्या काही अप्सरा वनदेवी, जलकन्यांच्या स्वरूपांत पुराण कथेत स्थान मिळवतात. उदा. रामायणातील किष्किंधा कांडात 'हेमा' नावाच्या वनातील अप्सरेचा संदर्भ सापडतो. रामायण, महाभारत, भागवत् पुराण, वेद या सर्वांत अप्सरांचे उल्लेख व अनेक कथा आढळतात. कालिदासाच्या विक्रमोर्वशीय या नाटकाची नायिका उर्वशी आहे.

भारताबाहेर आग्नेय आशियातील अनेक कथांमध्ये व विशेषत: आंग्कोर वाट मंदिराच्या कलाकुसरीत व कोरीव कामात या अप्सरा आढळतात. हिंदू पुराणकथांव्यतिरिक्त बौद्ध, ग्रीक, रोमन आणि नॉर्डिक पुराणांतही अप्सरांचा उल्लेख आढळतो. त्याकथांनुसारही मर्त्य मानवांना किंवा देवांना वश करण्याचे कार्य अप्सरा करत.

आंग्कोर वाट मंदिराच्या भिंतींवरील अप्सरा

रामायणातील अप्सरांचे संदर्भ

रामायणात बर्‍याच ठिकाणी अप्सरांचे उल्लेख आढळतात. त्यापैकी काही श्लोक खाली दिले आहेत.

हा श्लोक बालकांडात येतो. राम-लक्ष्मणांना विश्वामित्र सम्रुद्रमंथनाची कथा सांगत असताना समुद्र मंथनातून अप्सरा हे रत्न निघाल्याचे सांगतात. यानंतर येणार्‍या श्लोकांतून अप्सरांच्या सौंदर्याचे वर्णन येते. तसेच विश्वामित्रांच्या कथेनुसार अप्सरांना आपला प्रियकर म्हणून देव, दानव, मानव यासर्वांची निवड करण्याची मुभा होती. लग्नबंधनाच्या नीतिनियमांपासून त्या मुक्त होत्या या अर्थांचे श्लोकही बालकांडात येतात.

अयोध्याकांडातील या श्लोकांत भारद्वाज मुनीनी केलेल्या भरताच्या आदर सत्कारात घृताची, विश्वाची, मिश्रकेशी, अलम्बुसा, नागदंता, हेमा व हिमा या अप्सरांना पाचारण केल्याचा उल्लेख येतो. या सर्व नृत्य, गायन व वादन कलांत निपुण होत्या आणि त्यांनी भरत व अयोध्येच्या सेनेला रिझवण्यासाठी नृत्य-गायन केल्याचा उल्लेखही नंतरच्या श्लोकांतून येतो.

महाभारतातील अप्सरांचे संदर्भ

महाभारतात वनपर्वात अर्जुन व उर्वशीमधील संवाद येतो. उर्वशी ही कुरूवंशातील राजा पुरुरव्याची पत्नी असल्याने आणि अर्जुन हा पुरुरव्याचा वंशज असल्याने, कामातुर उर्वशीचा स्वीकार करण्यास अर्जुन नकार देतो. यावर उर्वशी सांगते, "अप्सरा या नीतिनियमांतून मुक्त असून आपल्या इच्छेप्रमाणे त्या पुरूष निवडतात. यामुळे मी जरी कुरूकुलातील तुझी पूर्वज असले तरी पुरूरव्याची मुले-नातवंडे जी कालांतराने येथे स्वर्गात आली त्या सर्वांनी माझ्याशी संग केला आहे, तेव्हा तू माझा स्वीकार कर."

अर्जुन या मागणीचा अव्हेर करतो आणि संतप्त होऊन उर्वशी त्याला शाप देते, जो पुढे बृहन्नडेच्या रुपाने खरा ठरतो.

याप्रमाणे अनुशासनपर्वात पंचचुडा या अप्सरेची व शांतीपर्वात घृताची या अप्सरेची कथा येते. घृताचीच्या कथेत अप्सरांना आपले रूप पालटण्याची विद्या अवगत असल्याचे दिसते.

इतर संस्कृतीतील अप्सरांचे संदर्भ

कंबोडियातील अप्सरा

कंबोडियाच्या संस्कृतीवर हिंदू आणि बौद्ध धर्माचा पगडा असल्याने हिंदू देव-देवता तसेच गंधर्व, अप्सरा यांना कंबोडियाच्या संस्कृतीत एक वेगळे स्थान मिळाले आहे.

आंग्कोर वाट अप्सरा : आंग्कोर वाटच्या मंदिराच्या भींतींवर अनेक अप्सरा नृत्य व वादन करताना कोरलेल्या आढळतात. मंदिरातील देव देवतांना प्रसन्न राखण्यासाठी अप्सरांचे कोरीव काम करण्यात आल्याचे सांगण्यात येते.

अप्सरा नृत्य: ख्मेर राज्यकाळापासून कंबोडियात अप्सरा नृत्य करण्याची प्रथा आहे. पूर्वी मंदिरात देवतांना प्रसन्न करण्याकरता हे अभिजात नृत्य केले जात असे. आज या नृत्याला कंबोडियाच्या पारंपरिक नृत्याचा दर्जा आहे. बरेचदा हे नृत्य, नृत्यनाट्य म्हणून सादर केले जाते. यक्ष, किन्नर, अप्सरा, गरूड, ऋषी अशा अनेक भूमिका या नृत्यातून फुलवल्या जातात.

राजकन्या भोपादेवी अप्सरा नृत्य करताना

रेशमी वस्त्रे, आभूषणे, नाजूक पदन्यास व नत्यमुद्रांद्वारे केल्या जाणार्‍या या नृत्यात आंग्कोर वाटच्या मंदिरातील भिंतींवर कोरलेल्या अप्सरांचे दर्शन होते.

थायलंडमध्येही असे नृत्य केले जाते परंतु त्याला अप्सरा नृत्य म्हणण्याचा प्रघात नाही.

चीनमधील मोगाओ गुहा

चीनमधील दुनहुआंग प्रांतात इ.स.पूर्व ४००व्या शतकातील बौद्ध भिक्षूंनी कोरलेल्या गुहा आहेत. हिंदू कलाकुसरीचा या गुहांवर मोठा प्रभाव दिसतो. यातील काही चित्रांत व लेण्यात अप्सरांचा समावेश आहे. या अप्सरा स्वर्गस्थ दाखविल्या असून त्या अवकाश विहार करतानाही दिसतात. काही ठिकाणी नृत्य, वादन करतानाही त्यांचे चित्रण केले आहे.

चीनमधून पुढे कोरियातही अप्सरांचा कलाकुसर व चित्रकलेत समावेश झालेला आढळतो.

जपानमधील अप्सरा

तेन्यो नावाच्या स्वर्गीय सुंदरी स्वर्गात बुद्ध व बोधिसत्त्वांसमवेत राहात असल्याचे संदर्भ मिळतात. तेन्योंचा उगम संस्कृतातील अप्सरांवरून झाल्याचे सांगितले जाते. पुढे बौद्ध धर्माच्या प्रसारासमवेत चीनमार्गे जपानात यांचा प्रसार झाल्याचे दिसते. पारंपरिक पंचरंगी किमोनो, उंची आभूषणे ल्यालेल्या या सुंदरींना जपानी चित्रकला, बौद्ध मंदिरातील कोरीवकामांत व इतर कलाकुसरींमध्ये एक आगळे स्थान आहे आणि त्यांच्या अनेक कथा जपानात सांगितल्या जातात.

इतर अनेक पौर्वात्य आणि आग्नेय आशियाई देशांत अप्सरांचा उल्लेख, कथा, चित्रणे आढळतात. आपली संस्कृती देशाबाहेर कशी विस्तारित गेली त्याचा हा एक लहानसा पुरावा येथे सादर केला आहे. विषयाची व्याप्ती यापेक्षा खचितच फार मोठी आहे.

1. या लेखाचे शुद्धलेखन तपासलेले नाही.
2. महाभारतातील किंवा इतर नाटके, ग्रंथ आणि पुराणांतील मूळ् श्लोक माहित असल्यास कृपया त्यांची माहिती द्यावी.