"झाड हिरव्याचे तांबडे होणे/करणे" आणि " वर्तुळाचा चौकोन होणे/करणे" या दोन इतक्या वेगळ्या संकल्पना आहेत की त्या दोघांचा "शक्ती असणे/करू शकणे"बद्दल निकष म्हणून वापर ठीक नाही. शाब्दिक गोंधळ आहे.

तत्त्वज्ञानातील हा गोंधळ प्राचीन आहे. "व्यक्तीचे अस्तित्व आणि जातीचे अस्तित्व यांत 'अस्तित्व'चा अर्थ एकच आहे का?" (इंग्रजीत - the problem of generals and particulars.) प्रश्नाचे समाधानकारक उत्तर अजूनही कोणाला मिळाले नाही, पण हा प्रश्न शाब्दिक गोंधळातून बाहेर आलेला आहे, असे वाटते.

येथे वेगवेगळ्या प्रकारच्या तार्किक वस्तूंचा गोंधळ दिसतो :
१. अमुक इतक्या संवेदनांचा स्रोत एकच आहे अशी निरीक्षक मानतो. अशा संवेदनांचा समुच्चय केलेली तार्किक वस्तू = विवक्षित वस्तू (संस्कृत तर्कशास्त्रात "व्यक्ति", इंग्रजी तर्कशास्त्रात particular)
२. वेगवेगळ्या विवक्षित वस्तूंमध्ये काही सामान्य आहे असा तर्क = सर्वसामान्य वस्तू (संस्कृत तर्कशास्त्रात "जाति", इंग्रजी तर्कशास्त्रात general)
३. केवळ तर्कांनी गुंफलेली विधाने (इंग्रजी तर्कशास्त्रात proposition)

"विवक्षित" अशा तार्किक वस्तूच्या बाबत कित्येक संवेदना अजून आपल्याला झाल्या नसतील - उदाहरणार्थ ते समोर मला एक "विवक्षित झाड" दिसते आहे. त्याच्या खोडाला टणकपणा/मऊपणा असा स्पर्शगुण असेल, तो मी अजून अनुभवलेला नाही. पानांना सळसळण्याचा/शांततेचा काही ध्वनी असेल, तो मी अजून अनुभवलेला नाही. फुलांना मंद/उग्र गंध असेल, फळाला तुरट/गोड काही चव असेल - हे सर्व गुण मी अनुभवलेले नाहीत. ते पुढे कधी अनुभवाला येतील तरी "ते विवक्षित झाड" हे अबाधित एकक राहाते. त्याच प्रमाणे आता होत असलेल्या संवेदना नंतर झाल्या नाहीत - वेगळ्या संवेदना झाल्या तरी चालते. झाडाचा रंग बदलला - पानगळीच्या सुरुवातीला झाडाची सगळी पाने लाल किंवा पिवळी झाली, तरी "ते विवक्षित झाड" हे अबाधित एकक राहाते. म्हणजे "ते विवक्षित झाड" या एककाचे रंग-गंध वगैरे हे आनुषंगिक गुण आहेत.

वरील उदाहरणात सर्वशक्तिमान देवाने हिरव्याला तांबडे केले की नाही हे कळत नाही. ज्या-ज्या विवक्षित वस्तूंचा एक आनुषंगिक गुण "हिरवा रंग" होता, त्यांच्यामध्ये "तांबडा गुण" असा फरक केला आहे. "हिरवेपणा" या रंग-जातीला (the general concept of green) "तांबडेपणा" या रंग-जातीत (the general concept of red) बदलले असल्यासारखे वरील कथेत वाटत नाही.

चौकोनीपणा आणि वर्तुळाकार हेसुद्धा कधीकधी आनुषंगिक गुण असू शकतात. उदाहरणार्थ - लहानपणी मी हट्ट करून पोळ्या लाटायला घेत असे. तेव्हा त्याच लाटीचा आकार कधी वर्तुळाकार, कधी त्रिकोणी, चौकोनी, गोव्याच्या नकाशासारखा वगैरे होत असे. "ती लाटी" हे एकक बदलत नसे, तर "आकार" हा आनुषंगिक गुण बदलत असे. जर "हिरव्याचे तांबडे" हे उदाहरण ठीक असेल, तर सर्वशक्तिमान देव "चौकोनी" हा आनुषंगिक गुण असलेल्या प्रत्येक विवक्षित वस्तूला "वर्तुळाकार" हा आनुषंगिक गुण देऊ शकतो.

शाब्दिक खेळ हा की चौ+कोन शब्दात ४-कोन-आहेत हे तार्किक विधानही बसले आहे. हे विधान विवक्षित वस्तूच्या आनुषंगिक गुणाबद्दल कधीकधी वापरले जाते (ती विवक्षित कणकेची लाटी चौकोनी होती, तीच लाटी आता गोल आहे). हे विधान कधीकधी सर्वसामान्य गुणाबद्दलही वापरले जाते. "चौकोन या आकार-संकल्पनेत चारच कोन असतात, अन्य संख्या कधीही नसते."

अशा प्रकारचा शाब्दिक खेळ रंग-नामांनी सुद्धा करता येतो. उदाहरणार्थ "तांबूस" हा रंग घ्या. यात "तांबड्या-सारखा-रंग" हे विधान बसले आहे. कधीकधी हा आनुषंगिक गुण असतो. (तव्यावरची ही विवक्षित पोळी थोड्या वेळापूर्वी छान तांबूस होती, तर आता करपून काळीठिक्कर झाली आहे.) तर कधीकधी सर्वसामान्य गुणाबद्दल उल्लेख असतो. "तांबूस" (तांबड्याशी साधर्म्य असलेला) या रंगाला "काळाठिक्कर" (तांबड्याशी मुळीच साधर्म्य नसलेला) रंग करणे म्हणजे तार्किक विसंगती आहे.

जातिबद्दल कोणाची शक्ती आहे/नाही या निकषाबद्दल काय म्हणावे? "जाति"चे अस्तित्व खरे नसते, ते केवळ मनाचे खेळ/सोयीस्कर संकल्पना असतात असा सिद्धांत काही तत्त्वप्रणाली सांगतात. (उदा : भारतातील पूर्वमीमांसक, आजकालच्या विज्ञानाची "इन्स्ट्रुमेंटलिस्ट"" तार्किक चौकट, वगैरे.) या तत्त्वज्ञानांच्या मते बघावे, तर सर्वसामान्य संकल्पना जर मनाचे मायावी खेळ आहेत, तर "सामान्याच्या व्याख्येत बदल करण्याची शक्ती कोणाला आहे की नाही?" हा प्रश्नच निरर्थक आहे. सर्वसामान्य संकल्पनांचे अस्तित्वच खरे, विवक्षित वस्तूंचे अस्तित्व म्हणजे दुय्यम प्रकारचे असे म्हणणारी तत्त्वज्ञाने आहेत (भारतातील वेदांत/उत्तरमीमांसा किंवा ग्रीकांचा प्लेटो, वगैरे), त्यांनासुद्धा हा प्रश्न तसा निरर्थक आहे. सर्वसामान्य संकल्पनांना तसेच विवक्षित वस्तूंनाही वस्तुनिष्ठ अस्तित्व असते असे काही तत्त्वज्ञाने म्हणतात. (उदाहरणार्थ : भारतातील नैयायिक, वेगवेगळ्या संस्कृतींमधील द्वैत-तत्त्वज्ञाने.) अशा तत्त्वाचा पुरस्कार केला तरच वरील प्रश्नाला काही अर्थ राहातो.

विवक्षित व्यक्ती आणि जाति यांच्यात इतका मोठा गोंधळ होतो आहे, याची कुणकुण हजारो वर्षांपासून आहे, तर रोजव्यवहारात आपल्याला जाणवत का नाही? त्याचे कारण की संदर्भानुसार "विवक्षित वस्तू" किंवा "सर्वसामान्य गुण" पैकी एकच अर्थ सहज कळून येतो.

आई जेव्हा म्हणाली - "अरेअरे! पोळी करपली आहे..." तेव्हा ती तव्यावरची विवक्षित पोळी आहे हे संदर्भाने स्पष्ट आहे. विवक्षित पोळी कच्ची/करपली असू शकते. बाबा जेव्हा म्हणाले "पोळी वाढ " तेव्हा ही-किंवा-ती-डब्यातली-कुठलीही-चालेल असा "सर्वसामान्य पोळी" संदर्भ स्पष्ट आहे. ही सर्वसामान्य पोळी "पोळलेलीच" असते, कच्ची किंवा करपलेली असूच शकत नाही. संदर्भानुसार विवक्षित/सर्वसामान्य हा भेद सुस्पष्ट असल्यामुळे "ही विवक्षित पोळी कच्ची आहे" आणि "पोळी पोळली असतेच, कच्ची नसतेच" यांच्यातला विरोधाभास असा काही राहातच नाही. "विवक्षित पोळी करपवण्याची माझी शक्ती आहे, सर्वसामान्य पोळी करपवण्याची माझी शक्ती नाही" वगैरे शब्दांमध्ये स्पष्ट सांगण्याची गरज कधी उद्भवतच नाही. कारण त्या-त्या संदर्भात गोंधळ कधीही होत नाही.

असो. "व्यक्ति-जाति" यांच्यात गोंधळ आणि "इन्फिनिट रिग्रेस/अनवस्थिती" यांच्याबद्दल गोंधळ हा ईश-अस्तित्वाच्या वादांच्या तार्किक तळाशी पुष्कळदा दिसतो. (वर थॉमस ऍक्वायनासचा उल्लेख आहे, त्याच्या अनेक वादांमध्ये आपल्याला हे दिसून येते.) तो घोटाळा सोडवला तरच चौथ्या मितीतील दृष्टीचा फायदा होईल. नाहीतर "येथे काहीतरी गुंतागुंत आहे, पुनर्विचार करावा लागेल" हे आधी माहीत असलेलेच पुन्हा सांगितले जाईल.

पाकिस्तानचा नकाशा तांबडा झाला. भारताच्या नकाशातील हिरव्या रंगाची जागा तांबड्याने घेतली.
हे फार म्हणजे फार आवडले बरं का...
आशा आहे कधी ना कधी तरी असा दिवस येईल.

बाकी लेख आणि त्यावरचा धनंजयाचा प्रतिसाद वाचून मी तर गारच झालो आहे.
म्यट्रीक्स नावाचा एक भयाण चित्रपट परत पाहात बसल्याचा आनंद मिळाला...

कसं काय सुचतं हो तुम्हाला इतकं भारी लॉजिकल लिहायला?

आपला
गुंडोपंत

धनंजयनी उत्कृष्ट प्रकारे संकल्पना आणि वस्तू यातला भेद व्यक्त केला आहेच.
माणसाला हिरव्या किंवा तांबड्या रंगाचा बोध हा त्या वस्तूकडून डोळ्यात शिरणार्‍या प्रकाशाच्या फ्रीक्वेन्सीवरून होतो. झाडाची पाने तांबडी होणे यासाठी त्या पानातील रंगद्रव्य बदलणे भाग आहे. तसे एकवेळ (सर्वशक्तिमान) परमेश्वराला शक्य असेल. पण चौकोनी वर्तुळ करणे म्हणजे व्याख्याच बदलणे.

काहीवेळा नानावटींची उदाहरणात्मक कथा आणि त्याखालचे विवेचन यांचा संबंध आहे स्पष्ट किंवा सयुक्तिक वाटत नाही.

अवांतरः गुंडोपंतांना हिरवा रंग नाहीसा झालेला आवडला की रंग तांबडा झालेला आवडला?

नितिन थत्ते
(आय कॅन ओवरकम "१० % पेक्षा जास्त रोमन अक्षरे" प्रॉब्लेम बाय रायटिंग धिस वे)

ज्ञानेश्वर महाराज जेव्हा अमृतानुभवात सोने व सोन्याचे अलंकार, पाणी व पाण्यावरील तरंग यांचे उदाहरण देतात तेव्हा
त्यांना श्री.धनंजय यांच्या विवेचनातले जात व विवक्षित यांच्या मधील नाते सांगावयाचे असते काय ?
शरद

छान !
मूळ विषय आणि त्यावरचे धनन्जय यान्चे विवचन हे अतिशय छान वाटले.

देव ही सन्कल्पना माणसानेच बनवली असुन त्याला काहिही करता येते(सर्वशक्तिमान) हे पण माणसाने ठरवले.
आणि आता स्वत:च ती व्याख्या कशी खोटी आहे हे सिद्ध करायाचा प्रयत्न करत आहे.