फोर्थ डायमेन्शन 36

विचार व कृती

सौरमालेच्या पलिकडील ग्रह-ताऱ्यांचा अभ्यास करत असताना आपल्या पृथ्वीसारखाच अजून एक ग्रह या विश्वामध्ये असून तेथेही सजीव वसती आहे हे संशोधकांच्या लक्षात आले. त्या ग्रहाचे ह्युमनस असे नाव ठेवण्यात आले. अत्याधुनिक अंतरिक्ष तंत्रज्ञानाचा वापर करून ह्युमनस व आपली पृथ्वी यांच्यावर राहणाऱ्याच्यां भेटीगाठी होऊ लागल्या. एकमेकांची भाषा अवगत झाली. संवाद वाढला. ह्युमनस ग्रहावरील माणसं हुबेहूब आपल्यासारखीच दिसत असली तरी आपल्यापेक्षा ते वेगळे आहेत हे हळूहळू आपल्या वैज्ञानिकांच्या लक्षात येवू लागले. ह्युमनसला भेट देणारे पृथ्वीवरील वैज्ञानिक याविषयी विचार करू लागले. ह्युमनसवरील तज्ञांशी चर्चा केली. ह्युमनसच्या तज्ञांच्या मते ह्युमनस ग्रहावरील माणसं प्रथम कृती करतात व त्यानंतर त्यासंबंधी विचार करतात. त्यांच्यातील विचार हा त्यांच्या शारीरिक कृतीचा परिणाम असतो. पृथ्वीवर मात्र प्रथम विचार व त्यानंतर कृती असा उफराटा कारभार आहे. पृथ्वीवरील तज्ञांना ह्युमनस ग्रहावरील माणसं कसे काय जगतात याचे आश्चर्य वाटू लागले. तशाच प्रकारे ह्युमनस ग्रहावरील तज्ञांनासुद्धा पृथ्वीवरील माणसं कसे काय जगतात याचे आश्चर्य वाटू लागले.
हे कसे शक्य आहे? उदाहरणार्थ, आपल्याला खायची इच्छा झाल्यास खाण्याचा विचार डोक्यात येतो. कदाचित या इच्छेलाच आपण विचार असे म्हणत असावेत. विचारानंतर खाण्याची प्रत्यक्ष कृती घडते. परंतु ह्यमनस ग्रहावरील माणसांचा मेंदू व शरीर एकाच क्षणी कृती करत असल्यामुळे त्यांचा भौतिक मेंदू व शरीर काहीही व केव्हाही खाण्यासाठी सदैव तयारीतच असतात. त्यामुळे कृतीपूर्व विचार किंवा विचारांती कृती असला प्रकार तेथे नाही.
कदाचित ह्युमनसवरील माणसांना हे शक्य असेल. परंतु पृथ्वीवासीयांना हे शक्य वाही. ह्युमनसच्या तज्ञांचा मात्र विचार प्रथम व नंतर कृती किंवा प्रथम कृती व नंतर विचार यांमुळे तसा काही फरक पडत नाही, असा अभिप्राय होता.

Source: Method and Results, T H Huxley (1848)

एका तत्वज्ञाच्या मते प्रत्यक्ष कृतीचा परिणाम म्हणजे विचार असे खरोखरच घडत असल्यास ते जगाच्या विनाशाची नांदी ठरेल. ह्युमनस ग्रहावरील माणसांच्या विचारामुळे (किंवा त्यांच्या मेंदूत होत असलेल्या काही स्थित्यंतरामुळे ) त्यांच्या प्रत्यक्ष कृतीवर अजिबात परिणाम होत नाही. त्यांचा मेंदू व शरीरातील इतर अवयव एखाद्या यंत्रासारखे स्वतंत्रपणे कार्य करत असावेत. एखाद्या कृतीमुळे आलेला अनुभव हा कदाचित त्या यंत्रणेचे उप-उत्पादन (बाय-प्रॉड़क्ट) असण्याची शक्यता आहे. व या बाय-प्रॉडक्टपासून त्या यंत्रणेला धक्का बसत नाही, कुठलाही धोका नाही व त्या यंत्रणेवर त्याचा परिणाम होत नाही. ह्युमनस ग्रहावरील माणसांच्या संबंधातील या प्रकारच्या तर्क पद्धतीत काही विसंगती असण्याची दाट शक्यता आहे. त्यांचे दैनंदिन व्यवहार कसे चालत असावेत याचा तर्कही आपण करू शकत नाही. पृथ्वीवरील तत्वज्ञांना प्रथम कृती व नंतर विचार हे कधीच स्वीकारार्ह वाटणार नाही.
आपण नेहमीच विचारांती कृती करत असतो व ती कृती योग्य असते अशी आपली ठाम समजूत असते. आपल्या मेंदूत विविध प्रकारचे असंख्य विचार येत असतात. अशा विचारांचा प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्षपणे आपल्या कृतीवर परिणाम होत नसल्यास हे सर्व जग भासमय आहे असे वाटू लागेल. विचार व कृती यांच्यात कुठलाही संबंध नसल्यास जगात प्रत्यक्ष काय घडत आहे व आपल्या मेंदूत काय होत आहे यांच्यात ताळमेळच नसेल. हात तोंडात घास घालत आहे, घास पोटात जात आहे, शरीरात पचन क्रिया चालू आहे इ.इ. जरी घडत असले तरी आपले पोट भरले आहे का, अजून खायला हवे का, खाणे केव्हा थांबवावे, काय खावे, किती खावे, काय खाऊ नये इत्यादींचा अजिबात विचार नसल्यास खाणे ही क्रियाच आभासमय वाटेल. खाणे वा न खाणे यात फरकच नसेल. उत्स्फूर्ततेतूनच प्रत्येक कृती घडत असल्यास त्याच्या अंतिम परिणामाची जवाबदारी पण शरीरालाच स्वीकारावी लागेल. काही दुष्परिणाम झाल्यास शरीरालाच त्या वेदना सहन कराव्या लागतील. विचार आहेत म्हणून जग आहे, योजना आहेत, जगातील व्यवहार आहेत, विचारातूनच भविष्याला गती मिळते. या विचारामधून साकारलेल्या कृतीचे परिणाम माणसाच्या अस्तित्वाला पूरक ठरतात. हा अनुभव त्याच्या गाठीशी असल्यामुळेच विचाराची कास सोडण्यास माणूस सहजासहजी तयार होणार नाही.
मुळातच विचारापासून कृतीला वेगळे करता येईल का? आपले विचार व आपण करत असलेले कार्य वा कृती यांच्यामध्ये एक अतूट नाते आहे. व ते प्रयत्न करूनही तुटता तुटत नाही. विचारातूनच कृती करण्यास प्रेरणा मिळते व जीवन व्यवहार चालतात. एखादी समस्या सोडविताना आपण पहिल्यांदा विचार करतो. वेगवेगळ्या पर्यायांचे विश्लेषण करतो. परिस्थितीनुसार त्यापैकी एकाची निवड करतो व त्याप्रमाणे प्रत्यक्ष कार्यवाही करण्याचा प्रयत्न करतो. ही साखळी तोडण्याचा प्रयत्न केल्यास आपल्याला जबरदस्त किंमत मोजावी लागेल. म्हणूनच वैयक्तिक जीवनातील अडचणीच्या प्रसंगांचा मागोवा घेतल्यास अडचणीचे मुख्य कारण अविचार वा विचारच न करणे हेच असण्याची शक्यता जास्त आहे.
आपल्याला होत असलेल्या जाणीवांचा अनुभव किंवा मनात उमटणारे विचार म्हणजे मेंदूतील लाखो-करोडो न्यूरॉन्सच्या चलनवलनाचे एक उप-उत्पादन (बाय प्रॉडक्ट) असे का समजू नये? पाणी उकळत असताना जशा प्रकारे आवाज येत असतो तशाच प्रकारे आपल्यात उमटणारे विचार हजारो-लाखो न्यूरॉन्सच्या स्थानांतरांची फलश्रृती असे का समजू नये? विचारामुळे न्यूरॉन्सचे चलनवलन असे न समजता न्यूरॉन्सच्या चलनवलनाची फलश्रृती म्हणजेच विचार यात गैर काय आहे?
जर हाच तर्क आणखी ताणल्यास पाण्याच्या तापमानातील वाढीमुळे पाणी उकळत नसून त्यावेळी होणाऱ्या आवाजामुळे पाणी उकळते असे म्हटल्यासारखे होईल. ज्याप्रकारे उकळण्यापासून आवाजाला वेगळे करता येत नाही तशाच प्रकारे न्यूरॉन्सपासून विचारांना वेगळे करता येत नाही. न्यूरॉन्सना उद्देपित करण्यासाठी ज्ञानेंद्रियांची मदत मिळत असली तरी एका विचारातून दुसरा विचार, दुसऱ्यातून तिसरा, चौथा... अशी विचारांची साखळी तयार होत असते. त्यानुसार न्युरॉन्स उद्देपित होत असतात. त्यांची गती कमी-जास्त होत राहते. शेवटी कृती आराखडा तयार होतो. व पुढील कारवाई चालू होते. मुळातच विचार आपल्याकडे येत असतात; आपण त्यांच्याकडे जात नाही.
परंतु विचाराऐवजी उत्स्फूर्ततेला किंवा भावनेलाच जास्त महत्व देत राहिल्यास त्यातून होणारी कृती हमखास हानिकारक ठरू शकते. ह्युमनस ग्रहावरील माणसांची जीवनपद्धती कशी विकसित झाली, उत्क्रांतीच्या कुठल्या टप्प्यावर बदल होत गेले, याच्यांशी आपले काहीही देणे घेणे नाही. एक मात्र खरे की ह्युमनस ग्रहावरील माणसासारखी आपल्या मेंदूची पण स्थिती झाल्यास ही पृथ्वी विनाशाच्या गर्तेत नक्कीच अडकून पडेल.
तरीसुद्धा विचारांती कृती किंवा कृतीनंतरच विचार यात काही फरक असू शकेल का?