गंमतीशीर चर्चा.

1. ......इथे तुम्ही म्हणता, अल् बिरूनी हा अनेक विषयांचा विद्वान अभ्यासक म्हणून ओळखला जातो. परंतु त्याला धर्म अभ्यासक असे म्हटल्याचे कुठे दिसत नाही.........इथे तुम्ही म्हणाला आहात, स्वधर्मातील तत्त्वे आणि इतर धर्मातील तत्त्वे ह्यांचा अभ्यास स्वधर्माच्या पगड्याखाली केला गेला असेल तर अशा अभ्यासाचे इतर धर्माविषयीचे निष्कर्ष हे भाष्य तथा संदर्भाशिवाय विचारात घेतले जाऊ नयेत असे अभ्यासकांचे मत आहे.........

2. (बिरुनींच्या मते) परमेश्वर निर्गुण निराकार असेल तर अमुक अमुक हे असे आहे का? असे "मी" विचारले आहे. ते चुकिचे वाटल्यास त्याचे खंडन करायची तुम्हाला संधी होती/आहे.

3. ती संधी दडवून, मूळात बिरुनींना धर्म अभ्यास म्हणायचे का? त्यांच्या मताचा इथे संबंध आहे का? त्यांचे मत विचारात घेतले जावे का? असे अनेक प्रश्न तुम्ही उपस्थित केलेत. त्यावरुन चर्चेतील मूळ मुद्यात तुम्हाला रस नसून भलतेच फाटे फोडण्यासाठी तुम्ही लिहित आहात असा माझा समज होत आहे. आणि वर चर्चा निकालात असा निष्कर्ष लिहून तुम्ही त्याल पुष्टी देत आहात.

श्री. अल् बिरूनी नामक विद्वानाने अनेक विषयांचा अभ्यास केला ह्या अर्थाने त्याला अनेक विषयांचा विद्वान अभ्यासक म्हणून ओळखले जाते. त्याने धर्माचा अभ्यासही केला असेल, परंतु म्हणून त्यास 'धर्माभ्यासक' असे स्पष्ट रीतिने मान्यता मिळाल्याचे दिसत नाही. इतिहासात त्यास मुख्यत्त्वेकरून एक 'रसायनशास्त्रज्ञ' आणि एक 'इतिहासाभ्यासक' म्हणूनच स्थान दिले गेले आहे. धर्माभ्यासक म्हणून नव्हे. त्याने केलेल्या धर्माभ्यासास विशेष काही असे महत्त्व प्राप्त असते तर ज्या अभ्यासकांनी त्यास मुख्यत्त्वेकरून स्पष्टरीतिने एक 'रसायनशास्त्रज्ञ' आणि एक 'इतिहासाभ्यासक' म्हणून ओळखलेले आहे त्याच अभ्यासकांनी त्यास स्पष्टरीतिने 'धर्माभ्यासक' असेही म्हटलेच असते. परंतु प्रत्येक ठिकाणी अल् बिरूनीस स्पष्टपणे 'इस्लामीय धर्माचा अभ्यासक' असेच म्हटले आहे. आपणच पुरविलेल्या माहितीनुसार त्यास Islamic philosopher and theologian असे म्हटले आहे. ह्या शब्दांचे अर्थ 'इस्लामीय तत्त्ववेत्ता आणि श्रोत्रिय' असे होतात. (संदर्भ मी पूर्वी दिल्याप्रमाणे) धर्माभ्यासक ह्या शब्दांस जो व्यापक अर्थ प्राप्त आहे, तो ह्यापैकी कोणत्याही शब्दाने सूचित होत नाही.

बिरूनीने 'इस्लामीय धर्माचा आणि भारतीय धर्मांचा तौलनिकदृष्ट्या अभ्यास केला आहे' हे ध्यानात घेवून 'ते धर्म अभ्यासक नाहीत' असे मी सर्वसकटरीत्या अमान्य केलेले नाही - करणारही नाही. त्यांचा धर्माचा अभ्यास अवश्य आहे, परंतु तो व्यापकार्थाने नसून मुख्यत्त्वेकरून स्वधर्माभ्यास आहे हे मी पूर्वीच निदर्शनास आणून दिलेले आहे. अभ्यासकांच्या मताप्रमाणे अल् बिरूनीच्या धर्माभ्यासाचे स्वरूप हे 'तौलनिकदृष्ट्या समाजशास्त्र अभ्यासण्याचे' आहे. भारतात आल्यावर इस्लाममध्ये जो एकेश्वरवाद आहे, तो तसाच भारतातही आहे हे निरिक्षण मांडण्याकरिता म्हणून बिरूनीने समाजशास्त्राच्या दृष्टीकोनातून हिन्दुधर्मातील एकेश्वरवादाचा अभ्यास केला. त्याच्या अभ्यासाचे एकूण स्वरूप तौलनिकदृष्टीने आहे. त्याने हिन्दुधर्मावर अथवा त्यातील प्रथांवर स्वतंत्र विचार मांडलेला नाही.

इस्लामीय धर्माची लोके इतर धर्माचा अभ्यास करताना सहसा स्वतःच्या धर्मातील तत्त्वें हीच इतर धर्मांत कशी गेलेली आहेत ह्या स्वरूपाचा अभ्यास करित असतात. ह्यालाच तौलनिक अभ्यास असे म्हणत असून, समाजशास्त्रज्ञ हे असा तौलनिक अभ्यास नेहमीच करत असतात. अल् बिरूनी चा अभ्यास हा स्वतःच्या धर्मातील तत्त्वें हीच इतर धर्मांत कशी गेलेली आहेत ह्या प्रकारात मोडतो असेच म्हटले गेले आहे. साधारणत: अशा अभ्यासकांचे विचार त्यांच्या भाष्याशिवाय (पक्षी: संदर्भाशिवाय) ग्राह्य धरित नाहीत असेही म्हटले आहे. ह्याचे कारण असे की त्यांच्या विधानांमागील अर्थ त्याचा संदर्भ तपासल्याशिवाय लावल्या गेल्यास अर्थाचा अनर्थ होणार. अशी संदर्भशून्य विधाने ही अभ्यासासाठी ग्राह्य नसतात. आपण वर उद्धृत केलेले विधान हे असेच आहे.

परंतु त्यांची कोठलीच विधाने अभ्यासासाठी ग्राह्य नसतात असे मात्र नाही. म्हणजेच त्यांचे मत केवळ 'ते दुसर्‍या धर्मातील आहेत म्हणून विचारांत घेतले जाऊ नये' असे कुठेही म्हटलेले नाही. त्यांच्या विधानांमागील संदर्भ लक्षात घेवून त्यांची मते ही पृथक् स्वरूपात अभ्यासात ग्राह्य धरतां येतात.

येथे आपण आपल्या चर्चेमध्ये दिलेली मते ही आपली स्वत:ची आहेत असे म्हणतां, परंतु बिरूनीचा अभ्यासाचा संदर्भ आणि आपला अभ्यासाचा संदर्भ हा एकच आहे असे आपण कुठेही स्पष्ट करत नाही. आपल्या विधानामागील संदर्भविचार स्पष्ट होत नसल्यामुळे आपल्या मतांच्या संदर्भात आपण बिरूनीची संदर्भविहीन मते कां देत आहात हा प्रश्न पडतो. त्यावर कोणी काही विचारू जाता 'बिरूनीचे मत पटते की नाही' असे विचारून आपण आपल्या स्वतःच्या मतास काही मूल्य आणू पाहत आहात. बिरुनींची मते वापरून भले मोठ्या खुबीने ढालीसारखी आपण आपल्या स्वतःच्या मुद्द्यास सुरक्षित करू पाहत असाल, परंतु असे केल्याने आपल्या स्वतःच्या (स्वतंत्र?) मताचा बचाव कदापि होणार नाही.

मी पूर्वी एके ठिकाणी म्हटल्याप्रमाणे 'सांप्रतकाली लोक दुसर्‍याची मते किंवा विचार अभ्यासण्याकरिता प्रश्न विचारत नसून त्यांचा अभ्यास आहे अथवा नाही हे परीक्षिण्याकरिता प्रश्न विचारित असतात असे एक समाजशास्त्रीय निरिक्षण आहे.' माझ्या प्रश्नांमागील उद्देश आपला अभ्यास आहे काय, असल्यास तो काय आहे हे किंवा तत्सम विषय परीक्षिण्याकरिता नसून, आपले अमुक मत हे तसेच कां झाले हे अभ्यासण्याकरिता आहे. ह्याचे कारण असे की आपण आपल्याला पडलेला प्रश्नाची मांडणी वैयक्तिक स्वरूपाची केली असल्याने आपल्या मताविषयी विचाराभ्यास न करतां त्याची उत्तरे द्यावयास जाणे हे डोक्यास जखम असताना गुडघ्यास मलम चोळण्यासारखे आहे असे मला वैयक्तिकरीत्या वाटते.

बिरूनींच्या मताचे खंडन करणे हे मूळ चर्चेला अपेक्षित असेल असे कितीही विचार केला तरी वाटत नाही. आपल्या वैयक्तिक मतास स्वतंत्र मूल्य नाही काय असा प्रश्न मी वारंवार विचारूनही आपण त्याचे उत्तर देणे आत्तापर्यंत टाळलेले आहे. बिरूनीच्या मताचा आपण केवळ बचाव म्हणून उपयोग करीत आहात. सबब आपल्या मतास स्वतंत्र मूल्य नाही हेच पुन्हा एकदा निश्चित होते. अशा मतांना अभ्यासकांकडून काडीचेही महत्त्व दिले जात नाही. त्यामुळे आपल्या मताचे खंडन करणेदेखील आवश्यक राहात नाही.

आपण स्वतः मात्र आपल्या स्वतःच्याच मताचा बचाव करण्याच्या नादामध्ये बिरूनीबद्दल उपचर्चा घडवून आणून आपल्या स्वतःच्याच मतावर घोर अन्याय करीत आहात असे मात्र मला प्रामाणिकपणे वाटते. असे केल्यामुळे स्वतःच्याच मुद्यात आपणांस काडीमात्र रस नसून केवळ भलतेच फाटे फोडण्यासाठी (पक्षी : गंमत करण्यासाठी?) तुम्ही लिहित आहात असा काहीसा माझा समज होतो आहे.

चर्चा निकालात निघालेली आहे की नाही हे सुज्ञास सांगणे न लगे! इतर कोणी आपणांस बेगडी अथवा भंपक असे संबोधले असतील तर उपक्रमाच्या स्वास्थ्याविषयी तक्रार करू नये; गंमतीशीर चर्चा ह्या अशाच गंमतीशीर प्रकारे निकालात निघत असतात.

--
तमिळ्नाट्लेर्न्दु डैर्रक्टा मराट्टिदेडत्तुक्कु वंदु सेट्लान ओरु चिन्नमनिदनिन एळुत्तु यिदु!

हैयो हैयैयो!