फोर्थ डायमेन्शन - 15
पर्यावरणाचे रक्षणकर्ते
पर्यावरणाची चर्चा करत असताना काही हितसंबंधियांची उलट-सुलट मतं ऐकल्यानंतर परिस्थिती खरोखरच हाताबाहेर गेली आहे का असा प्रश्न नेहमीच पडतो. पर्यावरणप्रेमींना मात्र भविष्यकाळ अंधारमय असेच वाटत आले आहे. विज्ञानानी हवामान बदलासंबंधी, प्रदूषण पातळीविषयी टाहो फोडून दिलेला गंभीर इशारा बहिऱ्या कानावर आदळत आहे. वातावरणातील दूषित वायूंचे प्रमाण वाढतच चालले आहे. करोडोंच्या संख्येत असलेला हा मनुष्यप्राणी पृथ्वी जणू स्वत:ची मालमत्ता असल्यासारखा वागत आहे. नैसर्गिक संपत्तीची लूटमार करत आहे. नष्ट होत चाललेल्या ऊर्जास्रोतासाठी अवकाश, जलस्रोत, प्राणीजगत, व जंगल-वनस्पतींशी टक्कर देत आहे. आधुनिक (चंगळवादी!) जीवनशैलीच या पृथ्वीवर जीवन जगण्यास आव्हान देत आहे. आपल्याला याविषयी मदत करायची तीव्र इच्छा आहे. परंतु या आव्हानाचा आवाकाच एवढा मोठा आहे की हे एकट्या दुकट्याचे काम नाही अशी मनोमन खात्री झाली आहे. आपण सर्व निश:क्त, हताश, निर्वीर्य व निर्बल झालेलो आहोत.
या परिस्थितीवर मात करणे शक्य नाही का? शक्य आहे. पर्यावरण समस्यांना निधड्या छातीने सामोरे जाणारे या जगाच्या पाठीवर अजूनही शिल्लक आहेत. त्यांचा आदर्श आपल्याला सारखा खुणावत असतो. ब्राझिलमधील वर्षारण्यासाठी झगडणारी मारिना सिल्वा, जर्मनीमध्ये सौर ऊर्जेविषयी व्यावहारिक पातळीवर प्रयोग करणारा जोकिम लूथर, कॅलिफोर्निया राज्यालाच हरितमय करण्याचे स्वप्न उराशी बाळगलेला प्रसिध्द हॉलिवुड नट व त्या राज्याचा गव्हर्नर, अर्नाल्ड श्वार्झनेग्गर, शहरी चिमण्यांना जगविण्यासाठी जिवाचे रान करत असलेला महंमद दिलावर, पंजाबमधील नदीच्या प्रदूषणासंबंधी अभियान चालवणारा बलबीरसिंग सिचेवाल, पर्यावरण रक्षणासाठी करोडो डॉलर्सची देणगी देणारा जॉन डोयर.... असे एक नव्हे अनेक जणांची नावे आपल्यासमोर येतात.
त्यांच्या कार्याइतकीच ही माणसंसुध्दा महत्वाची आहेत. कदाचित हवामान बदलामुळे बिघडत चाललेल्या परिस्थितीवर त्यांचे नियंत्रण नसेलही. किंवा वाढत्या प्रदूषणामुळे अनेक प्राणीवंश नामशेष होण्याच्या मार्गावर असताना ते थांबवणे त्यांना शक्य झाले नसेलही. परंतु त्यांनी हाती घेतलेला वसा व त्यांच्या कार्याची प्रेरणा परिस्थितीवर - अगदी थोडया प्रमाणात का होईना - मात करणे शक्य आहे याची जाणीव आपल्याला सदैव करून देत असते. या अंधारमय जगात पणतीचा क्षीण दिवा घेऊन फिरणारे ती विझू नये म्हणून जिवाची बाजी लावणारे पर्यावरण रक्षणकर्ते आपल्याला दीपस्तंभासारखे आहेत. मनावर घेतल्यास माणूस काय काय करू शकतो याचे ते जिवंत उदाहरणं आहेत. त्यांच्यापुढे कुठलेही आव्हान कठिण नाही. कुठल्याही युध्दाचे पराजयात पर्यावसान होऊ देणारे ते नाहीत. फक्त आपण लढत राहिले पाहिजे, शेवटपर्यंत लढले पाहिजे. म्हणूनच अशा काही प्रेरणादायी व्यक्तींचा परिचय करून घेतल्यास आपल्यालाही याविषयी हालचाल करण्यास स्फूर्ती मिळेल. जीन फ्राँकाय व जीन चार्ल्स डी कॉ यांची व्हेलिब कंपनी या स्फूर्तीस्रोतामधील एक स्रोत आहे. इतराबद्दलची माहिती क्रमश: करून दिले जाईल.
जीन फ्राँकाय व जीन चार्ल्स डी कॉ यांची व्हेलिब कंपनी
फ्रान्सची राजधानी, पॅरिस शहराला अलिकडे भेट देणाऱ्यांना सुखद आश्चर्याचा धक्का बसेल. कारण शहरातील रस्त्यांच्या एका बाजूला सायकलींचा सुळसुळाट दिसेल. सायकल वापरणारे तरुण-तरुणी दिसतील. यासाठी जीन फ्राँकाय व जीन चार्ल्स डी कॉ या बंधूद्वयाना धन्यवाद दिले पाहिजेत. या दोघानी मिळून व्हेलिब या नावाची, सायकली भाडयाने देणारी कंपनी काढली. नाममात्र वार्षिक फी भरून सायकली भाडयाने घेण्याची सोय त्यांनी केली. व आपला प्रवास संपला की जवळच्याच या कंपनीच्या सायकल स्टँडवर सायकल सोडून देण्याची सुविधा असत्यामुळे पर्यावरणप्रेमीमध्ये ही कंपनी लोकप्रिय होत आहे. जुलै 2007 साली सुरू झालेल्या या उपक्रमाला चांगलाच प्रतिसाद मिळत असून तीन कोटीहून जास्त सायकलीचे भाडेकरू त्यांना आतापर्यंत मिळाले आहेत. मुळातच त्यांची जाहिरात कंपनी होती. सायकली भाडयाने देण्याच्या या पूरक उद्योगामुळे त्यांच्या उत्पन्नाचा आकडा 300 कोटी डॉलर्सच्या पुढे गेला आहे.
सायकलीच्या भाडेकरूंना कंपनीतर्फे एक क्रेडिट कार्ड दिले जाते. या क्रेडिट कार्डच्या आधारे संगणक प्रणालीमधून ऑफीसमध्ये बसल्या बसल्या सर्व माहिती गोळा केली जाते. सायकली कुठे आहेत याचा मागोवा घेणे शक्य झाले आहे. सायकल कुठून घेतली, कुणी घेतली, कुठे सोडली, कुणी वापरली, किती वेळ वापरली, इत्यादी सर्व तपशील संगणक क्रेडीट कार्डद्वारे मिळण्याची सुविधा या संगणक प्रणालीमध्ये आहे. शिवाय शहरभर पसरलेल्या सायकल स्टँडचा वापर जाहिरातीसाठी केल्यामुळे त्यातूनही बऱ्यापैकी उत्पन्न मिळू शकते. सुमारे दोन लाख ग्राहक वर्षभराची वर्गणी भरून सदस्य झालेले आहेत.
फ्रान्सच्या राजधानीत सायकलीलाच सार्वजनिक वाहन म्हणून शिक्का मोर्तब होण्याची शक्यता निर्माण झाली आहे. सायकलीपासून पर्यावरणाला धोका नाही, प्रदूषण नाही, आवाज नाही, व ऊर्जेसाठी धरतीला ओरबडणे नाही. युरोपमधील आणखी 49 शहरात व्हेलिबचा विस्तार करण्याची त्यांची योजना आहे. शिकॅगोपासून सिंगापूरपर्यंतच्या अनेक महानगरपालिका या उद्योग प्ररूपाचा अभ्यास करत आहेत. या बंधूंच्या मते ही एक लहान कृतीच आहे. यात आमच्या पदरचे काही नसून योग्य वेळ आल्यामुळे लोकांच्या वर्तनात फरक पडत आहे.
सायकलीच्या लोकप्रियतेला केवळ जीन फ्राँकाय व जीन चार्ल्स डी कॉ यांचा औद्योगिक प्रारूप ही एकच गोष्ट कारणीभूत नसून पॅरिसचे महापौर बट्राँड डेलोनी यांचाही यात फार मोठा वाटा आहे. या महापौराने शहर वाहतुकीतील अडथळा दूर करणे व वाहतूक प्रदूषण नियंत्रित करणे यावरच संपूर्ण लक्ष केंद्रित केले आहे. व्हेलिबच्या सायकलीच्या उपक्रमासाठी पॅरिस शहरभर प्रत्येक 300 मीटर्सवर सुमारे 1400 सायकल स्टँडची व्यवस्था या महापौराच्या पुढाकारामुळे शक्य झाले. 371 किमी लांबीची सायकलीसाठी स्वतंत्र रस्ते बांधणे ही गोष्ट वाटते तितकी सोपी नाही. परंतु या जिद्दी महापौराने ती करून दाखवली.
जागतिक बँकेकडून कर्ज मिळावे म्हणून कागदोपत्री सायकलीचे रस्ते पण त्याचा वापर मात्र स्कूटर व बाइकसाठी अशी सत्यस्थिती असलेल्या आपल्या देशातील महापौर व इतर नेत्यांनी यातून शिकण्यासारखे खूप काही आहे. आठवडयातून एकदा व तेही 50 मीटर्स सायकल चालवून (व सोबत येत असलेली आलिशान महागडी कार!) वृत्तपत्रातील रकाने भरून स्तुतीसुमने उधळून घेणारे आपल्या येथील महापौर व इतर प्रशासकीय अधिकाऱ्यांनी यापासून प्रेरणा घेतल्यास वाहतूक प्रदूषणाच्या प्रमाणात निदान वाढ तरी होणार नाही हे मात्र नक्की!