कहां मैखाने का दरवाजा, गालिब, और कहां वाइज
पर इतना जानते हैं, कल वो जाता था, कि हम निकले
(मदिरालय कुठे आणि धर्माचा प्रचार करणारा धर्मगुरु कुठे !(वासना कुठे आणि विरक्ती कुठे!) हां, पण काल आम्ही गुत्त्यातून बाहेर पडताना कुणीतरी आत शिरताना दिसला बुवा! बहुदा एखादा धर्मगुरुच असावा!)
धर्म, देव, पापपुण्य अशा कल्पनांची मनसोक्त टिंगल करणारा, आपले दुर्गुण, दोष निलाजरेपणाने जगासमोर मांडणारा, 'आधा मुसलमान हूं, शराब पीता हूं, सुवर नहीं खाता' अशी चालूगिरी करणारा, ऐयाश, उधळ्या, कफल्लक, उद्धट, गर्विष्ठ, व्यसनी , जुगारी शायर गालिब. समकालिन शायरांच्या कितीतरी वर्षे पुढे असणारा विलक्षण प्रतिभावान शायर, उर्दू आणि फारसीचा खराखुरा उस्ताद, दिलदार मित्र, जिंदादिल आशिक आणि अहंकार वाटावा इतका तीव्र स्वाभिमान असणारा मनस्वी कवी गालिब. एका गालिबमध्ये असे अनेक गालिब आहेत. 'अजब आजाद मर्द मिर्जा गालिब' हे वसंत पोतदार यांचे, 'मिर्जा गालिब' हे इंदुमती शेवडेंनी अनुवादित केलेले मालिक राम यांचे आणि नूर नबी अब्बासी यांनी संकलित केलेले 'दीवाने -ए - गालिब' हे - अशी गालिबविषयीची तीन पुस्तके माझ्या संग्रहात आहेत.
सर्वप्रथम मालिक राम यांच्या पुस्तकाविषयी. हे जुनाट पुस्तक म्हणजे गालिबचे एक उत्तम चरित्र म्हणायला हरकत नाही. गालिबच्या जीवनाविषयी आणि शायरीविषयी समग्र माहिती या छोटेखानी पुस्तकात मिळते. २७ डिसेंबर १७९७ रोजी आग्रा येथे जन्मलेला असदुल्ला बेग खान म्हणजेच गालिब. त्यामुळेच गालिब हे त्याचे उपनाम –तखल्लुस’ जरी असले तरी त्याच्या शायरीत असद असाही उल्लेख आढळतो. १८१२ साली गालिब दिल्लीत आला. तेंव्हापासून बहुतेक काळ गालिबचा मुक्काम दिल्लीतच राहिला. दिल्लीतच त्याची शायरी फुलली, बहरली. दिल्लीतच त्याला मान-सन्मान मिळाले, दिल्लीतच त्याची बदनामी झाली, दिल्लीतच त्याला तुरुंगवास सहन करावा लागला आणि दिल्लीतच १५ फेब्रुवारी १८६९ रोजी तो मरण पावला. (कौन जायें जौक दिल्ली की गलियां छोड कर हे आठवते!)
बालपणातच गालिबची प्रतिभा दिसू लागली होती. मीर तकी मीर यांनी बालगालिबची शायरी बघून याला योग्य उस्ताद मिळाला तर हा फार मोठा शायर होईल, नाहीतर बाकी हा भरताडच लिहीत राहील, असे म्हटले होते. समकालीन शायरांविषयीची मीरची तुच्छता ध्यानात घेता हे फार महत्वाचे आहे. याची उतराई म्हणून की काय, गालिबने म्हटले आहे,

रेख्ते के तुम्ही नहीं उस्ताद गालिब
कहते है अगले जमाने में कोई मीर भी था
(उर्दू शायरीचा तूच एक उस्ताद नाहीस, गालिब. तुझ्याआधी 'मीर' नावाचा कुणी एक होऊन गेला असे ऐकिवात आहे)
मालिक राम यांच्या पुस्तकाचे ढोबळ मानाने दोन भाग आहेत. पहिल्या भागात गालिबचे सविस्तर चरित्र आहे, तर दुसर्‍यात भागात गालिबची निवडक कला - त्याची शायरी आहे. गालिबची शायरी सामान्यांना कळायला अवघड तर आहेच, पण मालिक राम यांनी दिलेल्या तळटीपांमधून अवघड शब्दांचे अर्थ सहज कळून जातात. पण मालिक राम यांच्या या पुस्तकात पूर्ण गजला दिलेल्या नाहीत. गजलेतला प्रत्येक शेर हा स्वतंत्ररीत्या अर्थपूर्ण असतो, हे जरी खरे असले तरी स्वतंत्र असे शेर वाचताना ती मूळ गजल पूर्ण काय होती, याविषयीचे कुतुहल तसेच राहाते.
मालिक राम यांचे हे पुस्तक म्हणजे केवळ गालिबचे चरित्र नाही. यात तत्कालिन समाजात होत असलेली उलथापालथ, भाषा आणि तिच्या वापरातील बदल, कवी, लेखक यांचा एकमेकांवर पडलेला प्रभाव अशा ब़र्‍याच गोष्टींचा आढावा घेतलेला आढळतो. उर्दू भाषेच्या उगमाविषयी या पुस्तकात फार मनोरंजक माहिती आहे. उत्तर भारतात नवीन भाषेचा जन्म घेण्याची प्रक्रिया बरीच वर्षे सुरु होती. योगायोगाने त्या काळात मुसलमान लोक तेथे येऊन पोचले. त्यांनी आपल्याबरोबर फारशी ही आर्यन भाषावंशातील एक भाषा आणली. तिच्यामागे महान साहित्यीक परंपरा तर होतीच, शिवाय ती विजेत्यांची भाषा होती; त्यामुळे नव्याने जन्माला येत असलेल्या उर्दूवर या भाषेचा प्रभाव पडणे अगदी स्वाभाविक होते. पण नव्याने जन्माला आलेली उर्दू ही तिचा शब्दसंग्रह, वाक्यप्रचाराची पद्धत व व्याकरण याबाबत पूर्णपणे भारतीय होती. मुसलमानांचा वाटा फक्त लिपी, काही टक्के फारशी शब्द आणि काही इराणी कल्पना व वाक्प्रचार यापुरता मर्यादित होता. लष्करात बोलली जाणारी भाषा ती उर्दू असा उल्लेख मिर्जा गालिब या मालिकेतही होता.
उर्दूबाबत भारतीय समाजात असलेले गैरसमज पाहाता, हे माहिती असणे महत्वाचे आहे, असे मला वाटते.
गालिबचे वैवाहिक जीवन ही एक शोकांतिकाच होती. त्याची पत्नी उमराव ही कर्मकांडांत अडकलेली देववादी स्त्री होती. तिच्यापासून गालिबला सात मुले झाली, पण त्यातले एकही मूल जगले नाही. संसारात सुखाला पारखा झालेल्या गालिबने आपली शायरी, आपले मित्र आणि शराब यांचा सहारा घेतल्याचे दिसते. त्याच्या आयुष्यात इतरही काही प्रेमप्रकरणे झाली. त्यातल्या डोमनी (अर्थ: नाचगाणे करणारी मुलगी) या पात्राचा उल्लेख बर्‍याच ठिकाणी आहे.
इश्क मुझको नहीं, वहशत ही सही
मेरी वहशत तेरी शोहरत ही सही
हे गालिबने त्याच्या प्रेमपात्रासाठीच लिहिले होते, असे म्हणतात
गालिबचे आयुष्य ही एक विसंगतीचीच कहाणी म्हणावी लागेल. एकीकडे ऐयाश आणि विलासी जीवन जगणारा गालिब दुसरीकडे आयुष्यभर पैशाच्या चणचणीतच राहिला. त्याला सरकारकडून एक कसलेसे अर्धे पेन्शन वारसाहक्काने मिळाले होते. ते पूर्ण मिळावे म्हणून इंग्रज दरबारी खेटे घालणे आणि वेळीप्रसंगी इंग्रजी अधिकार्यांसचा लाळघोटेपणा करणे यात गालिबचे बरेच दिवस गेले. (गालिबच्या चरित्रकारांनी याला 'भिकारडे पेन्शन' असा समर्पक शब्द वापरला आहे!) पण या पेन्शनच्या कारणाने गालिबला बर्‍याच ठिकाणी फिरावे लागले. त्यातून त्याचे अनुभवविश्व अधिक समृद्ध झाल्याचे जाणवते. पेन्शनच्या कामासाठी दिल्ली ते कलकत्ता हा प्रवास गालिबच्या आयुष्यातली एक महत्वाची घटना आहे. त्या काळातला तो प्रवास आणि त्यातून गालिबचा ऐयाश मिजाज यामुळे गालिबला दिल्लीहून कलकत्त्याला पोचायला चांगले वर्षभर लागले असे दिसते. बनारस आणि कलकत्ता या शहरांच्या तर गालिब प्रेमातच पडला होता. कलकत्त्याबाबतीतले त्याचे काही शेर तर प्रसिद्धच आहेत:
कलकत्ते का जो जिक्र किया तूने हमनशीं
इक तीर मेरे सीने में मारा कि हाय हाय
(कलकत्त्याचा विषय कशाला काढलास तू? जणू माझ्या हृदयावर कुणीतरी बाणच मारावा तसं वाटलं मला!)
वह सब्ज: जारहा-ए-मुतर्र: कि है गजब
वह नाजनीं बुतान-ए-खुदाहारा कि हाय हाय
(तेथील हिरवीगार मैदानं आणि साक्षात माशूका भासणार्‍या नटखट, कोमलांगी रुपगर्विता - हाय हाय!)

वह मेव:हाए ताज:ओशिरी, कि वाह वाह
वह बाद:हाए नाबओ गवारा कि हाय हाय
(तिथले ताजे आणि गोड मेवे आणि तिथलं उंची आणि चविष्ट मद्य - हाय हाय!)
गालिबचा सगळ्यात प्रसिद्ध चेला म्हणजे अल्ताफ हुसेन – हाली. त्यांच्याविषयी गुलजार म्हणतात, ' हाली वक्त के साथ मिर्जा गालिब के सबसे मुमताज शागिर्द कहलाये. ये बात सुनकर गालिबका जमाना और नजदीक नजर आता है के वो इस दौर के एक बहोत बडे अदीद जनाब ख्वाजा अहमद अब्बास के नाना थे'
गालिबच्या शायरीचं एक वैशिष्ट्य म्हणजे स्वतःवर आणि स्वतःच्या परिस्थितीवर हसण्याची त्याची वृत्ती. आपण आख्ख्या दिल्लीत मशहूर आहोत, याचा त्याला सार्थ अभिमान होता, पण आपण का मशहूर आहोत, याची त्याला पुरेपूर जाणीवही असावी.
होगा कोई ऐसा के जो गालिब को ना जाने
शायर तो वो अच्छा है, के बदनाम बहुत है
हा शेर काय किंवा
रंज से खूगर हुवा इन्सां तो मिट जाता है रंज
मुश्किलें मुझ पर पडी इतनीं की आसां हो गयी
(दु:खाची एकदा का सवय झाली, की मग त्याचं काही वाटत नाही. आता माझंच बघा ना, माझ्यावर इतक्या अडचणी येऊन कोसळल्या की आता मला त्यांचं काहीच वाटत नाही!)
हा काय, गालिबच्या जीवनदृष्टीवर प्रकाश टाकून जातात.
आणि यावरचा कळस म्हणजे
हो चुकी गालिब बलायें सब तमाम
एक मर्गे-नागहानी और है
(आता सगळ्याच बला - आपत्ती - ओढवून झाल्या आहेत. अचानक येणारं मरण तेवढं बाकी आहे)

गालिबचे काही शेर तर 'कोटेबल कोटस' च झाले आहेत.
बसके दुश्वार है हर काम का आसां होना
आदमी को भी मयस्सर नहीं इन्सां होना'
हे लिहिणारा गालिब महान तत्वज्ज्ञ वाटू लागतो.
ये न थी हमारी किस्मत के विसाल -ए-यार होता, अगर और जीते रहते यही इंतजार होता' हा 'पार्टनर' मधील नायिकेच्या वहीत लिहिलेला शेर त्या वेळी भलताच रोमँटिक वाटला होता. आज त्याच गजलेतले 'के खुशी से मर न जाते, अगर एकबार होता' हे अधिक प्रभावी वाटते! 'कोई दिन गर जिंदगानी और है' इतकीच गालिबची प्रभावी गजल म्हणजे
आह को चाहिये इक उम्र असर होने तक
कौन जीता है तेरी जुल्फ के सर होने तक
हमनें माना की तगाफुल ना करोगे लेकिन
खाक हो जायेंगे हम तुमको खबर होने तक
( माझी कराह तुझ्यापर्यंत येऊन तुला ती कळेपर्यंत जमाना उलटून जाईल. तोपर्यंत कोण आलाय जिवंत राहायला! माझ्या आह कडे तू दुर्लक्ष करणार नाहीस, हे मला माहिती आहे. पण (आपल्यांत अंतरच इतकं आहे की) तुला (माझं दु:ख) कळेपर्यंत मी संपून गेलेलो असेन)
कोणत्याही गोष्टीचे लगेच उदात्तीकरण करणे हे समाजाच्या उथळपणाचे लक्षण आहे असे मला वाटते. उर्दू-फारशीचा कदाचित आजवरचा सर्वश्रेष्ठ शायर गालिब अशा उथळपणावर सतत वक्रोक्तिने बोलत राहिला. 'बाजीचा-ए-अतफाल' म्हणून खुज्या, किडक्या समाजाची अवहेलना करणारा गालिब आपल्यापुढे उभा राहातो तो एक सच्चा, जिंदादिल माणूस म्हणून. एक हाडामांसाचा, तुमच्याआमच्यासारखा माणूस. एक बेफिक्र शायर. 'हजारों ख्वाहिशें ऐसी की हर ख्वाहिश पे दम निकलें, निकलना खुल्दसे आदमका सुनते आये हैं लेकिन, बहोत बेआबरु होकर तेरे कूचेंसे हम निकले' म्हणणारा. आणि मग त्याने म्हटलेले
हुई मुद्दत के गालिब मर गया पर याद आता है
वो हर इक बात पर कहना के यूं होता, तो क्या होता
हे खरेच असावे असे वाटू लागते.

'मिर्झा गालिब' आणि 'अजब आजाद मर्द मिर्झा गालिब' ही पुस्तके वाचून गालिब आणि त्याची शायरी अगदी थोडीथोडी कळू लागली आहे, असे वाटते. 'दीवान-ए-गालिब' हे पुस्तक बाकी मी निवृत्तीनंतर वाचायचे, म्हणून घेऊन ठेवले आहे!

मिर्झा गालिब
मालिक राम, अनुवाद: इंदुमती शेवडे
नॆशनल बुक ट्रस्ट, १९६८
८९ पृष्ठे, किंमत २ रुपये ७५ पैसे

अजब आजाद मर्द मिर्झा गालिब
वसंत पोतदार, राजहंस प्रकाशन, १९९७
१३६ पृष्ठे, किंमत १२५ रुपये

दीवान -ए-गालिब
गालिब इन्टिट्यूट, २०००
२५६ पृष्ठे, किंमत ८० रुपये