तीन्ही बाबतीत कमानींचे वर्णन देणारा हा स्थापत्य-लेख आवडला.

लहानपणी या. पेरेलमॅनच्या पुस्तकात कमानीला प्रचंड वजन पेलण्याचे सामर्थ्य का असते, याविषयी वाचले होते. इथे सचित्र बघत आहे.

अजिंठ्यामध्ये सहलीत आमच्या मार्गदर्शकाने सांगितले होते, ती एक गोष्ट आठवली. एका खडकात कोरलेल्या या गुंफांची कित्येक "स्थापत्य" वाटणारी अंगे शुद्ध शिल्पसौंदर्यासाठीच होती. त्या काळात उत्तर भारतात (मगधात) बौद्ध विहार लाकडी होते. लाकडी इमारतींच्या आतमधले खांबही छताचे वजन तोलून धरणारे होते, छताला वासे-तुळया होत्या. एकसंध शिळेत कोरलेल्या गुंफेला या सर्वांची काहीच अभियांत्रिकी गरज नाही. तरी गुंफा खोदणार्‍यांनी आत खांब कोरले, छताच्या दगडात तुळया कोरल्या.

चित्रा यांच्या लेखात सांगितल्यावर त्या तपशिलांची आठवण आली. बहुधा लाकडी विहारांच्या इमारतींत कमानी वजन पेलणार्‍या बनत. इथे मात्र केवळ सौंदर्यासाठी कोरीव कमानी बनवलेल्या आहेत. ही लेखातली माहिती अगदी पटते.

कार्बोल्ड कमानींबद्दल वाचून गंमत वाटली. किती सुपीक डोकी त्या अभियांत्रिकी गवंड्यांची!

पण एक स्ट्रक्चरल फॉर्म म्हणून कमानींचा वापर् विजयकमान म्हणून या दोन्ही साम्राज्यांना (रोमन आणि ब्रिटिश) करावासा वाटलेला पाहून गंमत वाटते.

मला वाटते विजय कमानीच्या खालून राजा वाजतगाजत गावात आगमन करतो. ज्या कामासाठी सामान्यांनी तोरण बांधावे त्यासाठी (बहुधा त्याच शुभविचाराने) राजाने कमान बांधावी, असे असेल.

कुठल्याशा जातीच्या विवाहात कारल्याच्या मांडवाच्या कमानीतून पतिपत्नी जातात, नाही का?

लेख आवडला.. नेहमी प्रमाणे माहितीपूर्ण

भारतातील हिंदू देवळांच्या बांधकामांची पद्धत ही ठराविक आखून दिलेली असल्याने कमानी फारश्या प्रचलित झाल्या नाहीत तरी देखील काही कमी महत्त्वाच्या बांधकामात मात्र कमानींचा कॉर्बेल्ड पद्धतीचा वापर आढळतो.

हे वाचून कर्नाटाकात मडीकेरी येथे पुढे दिलेले मंदीर आहे त्याची आठवण झाली. याचे नाव "राजा की गद्दी"(राजाज् टोंब) असे आहे. लांबुन पाहता मशीदीसारख्या दिसणार्‍या ह्या वास्तु प्रत्यक्षात मंदीरे आहेत. त्यातहि रचना अशी की खिडक्यांतून पाहिल्यावर देवाच्या मुर्तीचे दर्शन होतं नाहि त्यामुळे इतक्या जवळ जाऊनहि मशीद असल्यासारखे वाटते. जोपर्यंत मुळ प्रवेशद्वारातून आत जात नाहि हे शिवमंदीर आहे हे कळत नाहि.. या रचनेमुळे परकीय मुसलमान सैन्याने त्या वास्तु पाडल्यानाहित असे सांगितले जाते.

मात्र जर नीट लक्ष दिले तर कळसावर चांद-तार्‍याऐवजी असलेला ध्वज आणि मिनारांवरचा नंदी तसेच खिडक्यांच्या कमानीवरची चित्रे हे मंदीर असल्याची साक्ष देतात. या मंदीराची बरीच छायाचित्रे काढली आहेत त्याबद्दल शंका आहेत पण अवांतर होईल त्यामुळे वेगळा व्यनी पाठवतो / सरळ एक चर्चाप्रस्ताव टाकतो.

ऋषिकेश
------------------
आयुष्य हे चुलीवरल्या कढईतले कांदेपोऽहे

लेख, अतिशय आवडला. मोहेंजोदरोतल्या सोप्या कमानीचे वर्णन रंजक आहे. गेल्या फेरीत, गोवळकोंड्याच्या किल्ल्याला भेट द्यायचा योग आला होता. तिथल्या न्यायनिवाड्याच्या खोलीतील कमानी आणि छतावरील त्रिकोणी उंच-सखल भागांचा ध्वनी वाहून नेण्यासाठी केलेला कल्पक वापर प्रेक्षणीय आहे.

पॅरिसमधली विजयकमान (या कमानीच्या मूळ आराखड्याची कल्पना आणि त्यात झालेले बदलही वाचण्याजोगे.) आणि सेंट लुईसची गेटवे आर्च, या दोन कमानी आधुनिक काळातल्या कमानींचे उदाहरण म्हणता येईल.

अवांतर -
१. कमानदार भुवया हे सौंदर्याचे लक्षण असते या वाक्यावरून 'सुकांत चंद्रानना पातली भ्रूधनु सरसावुनि' हे पद आठवले.
२. खडकांची झीज होऊन तयार झालेली कमान हे अर्थातच या लेखाच्या कक्षेबाहेरचे आहे. पण युटाहमधल्या या डेलिकेट आर्चचा फोटो द्यायचा मोह आवरत नाही.

नंदन
मराठी साहित्यविषयक अनुदिनी

खूप छान लेख आहे. त्यात उपस्थित केलेल्या प्रश्नांबद्दल कांही तर्क मांडतो.
१.कमानदार भुवई सिमेट्रिकल असल्यामुळे आकर्षक वाटत असावी. वेडेवाकडेपणा सहसा सुंदर गणला जात नाही.
२. मोठ्या आकाराचे चिरे भारतात उपलब्ध होत असल्यामुळे त्यांचा उपयोग तुळयांसाठी करणे शक्य होते. लहान लहान दगड विटांमधूनच निर्मिती करायची असेल तर लोड बेअरिंगसाठी कमान वापरणे आवश्यक असत असावे.

कमानींच्या प्रकारांपैकी कॉर्बेल्ड प्रकारची कमान म्हणजे काय ते छान समजले. पण लॅन्सिट, ओजी, सेग्मेन्टल, ट्रेफ़ॉइल, ट्यूडर, पॅरॅबोलिक, शोल्डर्ड किंवा घोड्याच्या नालासारखी आकृती असणार्‍या कमानींची छायाचित्रे जर इथे टाकता आली तर बहार होईल.
गुजराथ आणि मध्य प्रदेशातील अनेक गावांत रस्त्याच्या मध्येच सुरेख कमानी असतात. आपल्याकडे गावाच्या वेशीजवळ आणि किल्ल्यांच्या प्रवेशद्वाराजवळ अशी कमान असते. मला वाटते मुसलमान राजवटीत कमानी असलेली बांधकामे बांधण्याची पद्धत फोफावली असावी.--वाचक्‍नवी

आवडीचा विषय आहे, लेख अतिशय आवडला. अत्युत्तम आहे. तूर्तास एवढेच.

भारतात मुसलमानी राजवटीपूर्वी कमानींचा सढळ वापर होत असे किंवा नाही याबद्दल विशेष माहिती नाही परंतु कोनाड्यांची नक्षी किंवा इमारतींवरील कोनाडे सहज दिसून येतात.

वर प्रतिसादात आल्याप्रमाणे आधुनिक काळातील कमान म्हणून सेंट लुईसच्या आर्चचे नाव घेता येईल. कमानीच्या आतून प्रवास करता येऊन तिच्या माथ्यावर पोहोचता येणार्‍या कमानीतील ही सर्वात सुप्रसिद्ध कमान असावी. (अशा आधुनिक कमानी आणखीही असाव्यात. इतरत्र नाही तरी थीम पार्क्स मध्ये असतीलच.)

अशा रोमन बांधकामाच्या (की ग्रीक??) आधुनिक कमानी अमेरिकेतील घरादारांवरही हमखास दिसतात. ही खास आमच्या मालकीची कमान. ;-)

कमानी बरोबरच देशविदेशच्या प्रसिद्ध वास्तुमधील अजुन काही बारकावे टिपणारी लेखमाला होउन जाउ दे.

माहितीपूर्ण लेख सध्या वरवर चाळला ! ( वरीजनल वाचल्यावर प्रतिसाद लिहितो..ही केवळ पोच )

-दिलीप बिरुटे
( बीझी )

प्रियाली, सहज आणि बिरूटेसर प्रतिसादांबद्दल आभारी आहे.

लेख आवडला. आर्चेस च्या इतर प्रकारांबद्दल जाणून घ्यायला आवडेल. (असे हे प्रकार असतात ही महिती देखिल त्याला नवी आहे.)

कमानीवर केवळ एकाच प्रकारची (कॉम्प्रेसिव) बले कार्य करत असल्याने मर्यादा असणार्‍या संसाधनांपासूनही त्या बनवता येत ही त्यांची खासियत त्यांच्या वापराला व पर्यायाने लोकप्रियतेला कारण ठरली असावी. नवनव्या बांधकाम साहित्यांच्या (विशेषतः रिएन्फोर्स्ड् कॉन्क्रीट) उपलब्धतेमुळे आकर्षक असला तरीही, एकूणात खर्चिक असणारा हा वापर, उत्तरोत्तर कमी होत गेला असावा.

अवांरत : १. कमानीत टेन्साईल (तणावजन्य?) बले (व बेन्डिंग मोमेन्टस्) नसतात हे माहीत आहे, पण 'कमानीच्या शीर्षभागी (अपेक्स) वजन दिल्यास शिअर स्ट्रेसेस अनंत होऊन कमान कोसळते व हेच टाळण्यासाठी कमानीच्या टोकावर एक सुळका पुरवला जातो' असा भन्नाट पण न पटण्यासारखा दावा ऐकण्यात आला आहे. याचे समर्थन किंवा खंडन करणारी माहिती हाती लागल्यास आनंद होईल.
२. कमानदार भुवयांच्या सौंदर्यरहस्याचा भेद करण्याचा प्रयास करण्याचे योजत आहे. इतर प्रत्येक आकर्षण समजामागे शास्त्रीय कारणे असल्याचे वाचून आहे

लेख आवडला. पण अवांतर माहिती देण्याइतके ज्ञान माझ्याकडे नाही.

मंचर गावच्या कमानीचे छायाचित्र

थोडीशी मोठी पण अशीच कमान नारायणगांवमध्ये जुन्नर रस्त्यावर आहे आणि एक जुन्नर गावातही आहे.

गावची वेस हे कमानीचे उत्कृष्ट उदाहरण बहुसंख्य गावात सापडते. वेशीच्या उल्लेखाशिवाय लोकसंस्कृतीचा मागोवाच घेता येणार नाही. उदा. "वेशीला टांगणे," " गावची वेस ओलांडु देणार नाही " "नवरा आला वेशीपाशी" मिरवणुकींची सुरवात बर्‍याच ठिकाणी वेशीपासुन होते.
घरातील कोनाडे हे दुसरे उदाहरण कमानीचे च आहे. स्थापत्यकलेतील उपयुक्तता व सौंदर्य यांचा समन्वय कमानीत होतो.
प्रकाश घाटपांडे

Darvajaa

हे लोहगडावरची कमान. अशा कित्येक कमानी अनेक किल्ल्यांवर आहेत. रायगडावरचा नगारखाना, मुख्य दरवाजा, पुरंदर, शिवनेरी, सिंहगड, रोहिडा वगैरे वगैरे

चित्र न दिसल्यास इथे क्लिक करा.

अभिजित यादव
ता. कर्‍हाड जि. सातारा

सर्वांनी कमानाकृतींच्या वापरावरून दिलेली माहिती आवडली.
धन्यवाद!

आवडला. माहितीपूर्ण आहे. चित्रांमुळे (लेखिकेचे नाव नाही) अधीक आवडला.

--- उपक्रमी
(मराठी संकेतस्थळांवरील सर्व सदस्य तमाशाप्रेमी असतात. काही उघडपणे तमाशा बघतात/करतात, तर काही चोरून, एवढाच फरक!)

सुंदर लेख. आवडला.
माझे आधीचे शहर बोलोन्या कमानींसाठी प्रसिद्ध आहे. याचा आणखी एक फायदा म्हणजे पावसापासून संरक्षण मिळत असे. :)
अवांतर : जॉन ग्रिशहॅमने द ब्रोकर या कादंबरीत बोलोन्याचे सुरेख वर्णन केले आहे आणि ते तंतोतंत जुळते.

----
परदेशी वूडी ऍलनपेक्षा देशी करण जोहर कधीही श्रेष्ठ असतो.

आमच्या स्टेशनावर पण अशाच कमानी आहेत.

- हमाल
सारी दुनिया का बोझ हम उठते है

चित्रा, लेख आवडला. अतिशय माहितीपूर्ण आहे. प्रतिसादात उल्लेख केलेल्या कमानींवर जरूर लिहावेस. वाचायला आवडेल.

ऋषिकेश, वरील वाक्य मला अतिशयोक्तीच वाटते आहे. पण आकार वैविध्य मात्र खूपच आहे.

लेख आणि प्रतिसाद माहितीपूर्ण आहेत. कमानींविषयी आणखी वाचायला आवडेल.

तसेच माडिकेरी (ऋषिकेश) आणि "कमानदार भुवयांच्या सौंदर्यरहस्याचा भेद" (तो .) याविषयीही :)