पहिलं, सहावं, सातवं आणि आठवं चित्र आंतरजालावरून साभार...

तात्या.

न लगे मुक्ति आणि संपदा, मिसळसंग देई सदा!

उपक्रमाच्या दिवा़ळी अंकात हा लेख पाठवायची माझी मनापासून इच्छा होती. परंतु दिवाळी अंकाच्या संपादक मंडळावर कोण मंडळी आहेत, या प्रश्नाचं उत्तर मला उपक्रमाकडून मिळालं नाही. सबब, इच्छा असूनही उपक्रमाच्या दिवाळी अंकात मला हा लेख देता आला नाही! म्हणून तो मी येथे देत आहे. उपक्रमाच्या दिवाळी अंकात हा लेख प्रसिद्ध करता आला असता तर मला अधिक आनंद वाटला असता.. असो.

मराठी संकेतस्थळे म्हंटलं की हे सगळ चालायचंच! लोकशाहीप्रणीत स्थळ काढतो सगळे पारदर्शक ठेवतो म्हणणार्‍यांना तरी ते कुठं जमलय? तेव्हा तुमच्या ह्या माहितीपूर्ण लेखाला सदर प्रस्तावना अनावश्यक वाटली.

लेख चांगला उतरला आहे. तुम्हालाही दिवाळीच्या शुभेच्छा!

तानपुरा खूप उतरला किंवा चढला असल्यास ज्या स्वरात तो लावायचा असेल (उदा काळी ४/५, १/२, पांढरी ४ इत्यादी,) त्या स्वरात लावण्याकरता या खुंट्यांचा वापर केला जातो..

हे ४/५, १/२ काळी-पांढरी वगैरे फारसे कळले नाही. थोडे विस्ताराने यायला हवे होते.

तानपुर्‍याला कोणता भोपळा लागतो? लाल का? मग तो सपाट नसतो, त्याला शिरा असतात त्या तासून घेतल्या जातात की सपाट भोपळाच येतो.

अवांतरः

उपक्रमाच्या दिवा़ळी अंकात हा लेख पाठवायची माझी मनापासून इच्छा होती. परंतु दिवाळी अंकाच्या संपादक मंडळावर कोण मंडळी आहेत, या प्रश्नाचं उत्तर मला उपक्रमाकडून मिळालं नाही. सबब, इच्छा असूनही उपक्रमाच्या दिवाळी अंकात मला हा लेख देता आला नाही! म्हणून तो मी येथे देत आहे. उपक्रमाच्या दिवाळी अंकात हा लेख प्रसिद्ध करता आला असता तर मला अधिक आनंद वाटला असता.. असो.

संपादन मंडळावर मंडळी आहेत हे कशावरून? हे संपूर्ण संकेतस्थळ केवळ एकानेच अस्तित्वात आणलं असा माझा समज होता तर काही चांगले लेख एकत्र गुंफणारा अंक ते स्वतःच तयार करू शकतात असे वाटत नाही का? :-) त्यामुळे हे अनावश्यक वाटले. त्यापेक्षा असा चांगला लेख विश्वासाने सुपूर्त केला असता तर बरे वाटले असते. असो.

येथील विषयांतर टाळण्याकरता नम्र निवेदनाविषयीची उत्तरे संबंधित सभासदांना यापुढे खरडवहीतून अथवा व्य नि द्वारे दिली जातील..

असो,

आपला,
(शिस्तशीर) तात्या.

न लगे मुक्ति आणि संपदा, मिसळसंग देई सदा!

तानपुर्‍याची ओळख करून देणारा लेख आवडला.

एक शंका :
मंद्र सप्तकातला निषाद म्हणजे मध्य सप्तकातल्या षड्जाच्या लगेच खालचा सुर ना?

सा.(चौथी तार) -- म./प./-/नि.(पहिली तार) सा,सा (जोड)
असा मंद्र सप्तकातून मध्य सप्तकापर्यंत जाणारा सुरानुक्रम बरोबर आहे ना?

असे असल्यास समजले. नाहीतर तानपुर्‍यात निषाद लावण्याबद्दल मला जरा अज्ञानमूलक कोडे पडले आहे.

लेख खूप आवडला. खरेच खूप माहितीपूर्ण आहे.

यूट्यूब वरच्या तुमच्या बाकीच्या चित्रफितीही यानिमित्ताने पाहिल्या. छान आहेत!

तात्या स्वत एक संकेतस्थळाचे प्रवर्तक आहेत. इतका माहितीपूर्ण लेख आपला / परका असा भेदभाव न करता त्यांनी मोठ्या आणि खुल्या मनाने उपक्रमवर टाकला याबद्दल मला त्यांचे कौतुकच करावेसे वाटते.

असाच मोठेपणा आपल्यातील मतमतांतर ठेवत / राखत सर्वांनीच दाखवला तर मराठीचे पाऊल पुढेच पडेल यात काय शंका?

माहितीपूर्ण होता.
पण चित्रे थोडी अजून स्पष्ट हवी होती.

-सौरभ.

सर्व प्रतिसादींचे मन:पूर्वक आभार...

काही उत्तरे देण्याचा हा एक प्रयत्न -

हे ४/५, १/२ काळी-पांढरी वगैरे फारसे कळले नाही. थोडे विस्ताराने यायला हवे होते.

यांना पट्ट्या किंव स्केल असे म्हटले जाते. स्त्रियांची सर्वसाधारणपणे काळी ४/५ ही पट्टी असते तर पुरुषांची काळी १ किंवा २ ही पट्टी असते. पूर्वीचे काही गवई जसे सवाईगंधर्व, रामभाऊ मराठे, अब्दुलकरीमखासाहेब यांची पट्टी पांढरी ४ असे..

तानपुर्‍याला कोणता भोपळा लागतो? लाल का? मग तो सपाट नसतो, त्याला शिरा असतात त्या तासून घेतल्या जातात की सपाट भोपळाच येतो.
भारताबाहेरचे भोपळे वापरले जातात का? भारताबाहेर सुद्धा भोपळे मिळतात पण तिथे का नाही बनत?

वरील प्रश्नांची उत्तरे मला माहीत नाहीत. तानपुर्‍याच्या भोपळ्यांच्या बाबतीत जी माहिती मला मिरजेच्या कारागिरांकडून मिळाली आहे तेवढीच फक्त मी लिहिली आहे.

एक शंका :
मंद्र सप्तकातला निषाद म्हणजे मध्य सप्तकातल्या षड्जाच्या लगेच खालचा सुर ना?

हो.. याला षड्जाच्या खाली 'अर्धा स्वर' असेही म्हणता येईल..

सा.(चौथी तार) -- म./प./-/नि.(पहिली तार) सा,सा (जोड)
असा मंद्र सप्तकातून मध्य सप्तकापर्यंत जाणारा सुरानुक्रम बरोबर आहे ना?

पहिली तार मंद्र शुद्ध मध्यम/पंचम/शुद्ध निषाद, दुसरी व तिसरी (जोड) मध्य सा, व चौथी खर्ज सा.

यूट्यूब वरच्या तुमच्या बाकीच्या चित्रफितीही यानिमित्ताने पाहिल्या. छान आहेत!

अनेक आभार...

बाय द वे, तंबोरा, सतार आणि तत्सम वाद्यांमध्ये काय फरक असतो?

ही सर्व 'तंतूवाद्य' या प्रकारात मोडणारी वाद्य असली तरी इतर तंतूवाद्य आणि तंबोरा यात खूप फरक आहे. तंबोरा हे केवळ गायक/वादकाला आधार स्वर पुरवणारे वाद्य आहे. त्यावर एखाद्या रागाची अथवा गाण्याची अभिव्यक्ति करता येत नाही. परंतु सतार, सरोद, व्हायोलीन ही स्वतंत्र अभिव्यक्ति करणारी वाद्ये आहेत. यावर स्वतंत्र वादन करता येते. तांत्रिक दृष्ट्याही सतार, सरोद इत्यादी वाद्ये तंबोर्‍यापेक्षा वेगळी आहेत. या वाद्यांचे तारा, तराफे यात पुष्कळ फरक आहे इतकंच सांगू इच्छितो. विस्तृत माहिती माझ्यापाशी नाही.

पाश्चात्यांना भोपळा उपलब्ध असताना त्यांनी गिटार का बनवले असावे?

मुळात गिटार आणि तंबोरा ह्या वाद्यांच्या वादनातच सतार, सरोदप्रमाणे बराच फरक आहे. गिटार या वाद्यातही एखादी ट्यून तिच्या अंगभूत लयीसकट जशी वाजवता येते तसे तंबोर्‍यात करता येत नाही.

पण चित्रे थोडी अजून स्पष्ट हवी होती.

काही चित्रे आंतरजालावरून साभार घेतली आहेत आणि तानपुर्‍याची चित्रे मी माझ्या भ्रमणध्वनीचा वापर करून घेतली आहेत. माझ्या भ्रमणद्वनीद्वारे काढण्यात आलेल्या प्रकाशचित्रांना तांत्रिक मर्यादा असल्यामुळे ही चित्रे आपल्याला अस्पष्ट वाटली असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही..

असो, यथाशक्ति उत्तरे देण्याचा प्रयत्न केला आहे. व्यक्तिगत रोख असलेले प्रश्न टाळले आहेत..

सर्वांचे पुन्हा एकदा आभार...

तात्या.

न लगे मुक्ति आणि संपदा, मिसळसंग देई सदा!

न लगे मुक्ति आणि संपदा, मिसळसंग देई सदा!

तानपुर्‍याची ओळख करून देणारा लेख आवडला.

तात्या स्वत एक संकेतस्थळाचे प्रवर्तक आहेत. इतका माहितीपूर्ण लेख आपला / परका असा भेदभाव न करता त्यांनी मोठ्या आणि खुल्या मनाने उपक्रमवर टाकला याबद्दल मला त्यांचे कौतुकच करावेसे वाटते.

असाच मोठेपणा आपल्यातील मतमतांतर ठेवत / राखत सर्वांनीच दाखवला तर मराठीचे पाऊल पुढेच पडेल यात काय शंका?

द्वारकानाथ यांच्या मताशी सहमत आहे.

-दिलीप बिरुटे
(तात्याच्या लेखनाचा फॅन )

या लेखावरून तंबोर्‍याबद्दल थोडक्यात पण चांगली माहिती मिळाली.
तानपुरा लावताना (ट्यून करताना) सर्वप्रथम या खुंट्यांचा वापर केला जातो. तानपुरा खूप उतरला किंवा चढला असल्यास ज्या स्वरात तो लावायचा असेल (उदा काळी ४/५, १/२, पांढरी ४ इत्यादी,) त्या स्वरात लावण्याकरता या खुंट्यांचा वापर केला जातो..
असे लिहिले आहे, याबद्दल एक शंका आहे. बहुतेक गायकांना आपापल्या आवाजाचे वेगळे तंबोरे आणतांना पहातो. खुंट्या पिळून पट्टी बदलता येतात काय? त्याला मर्यादा असाव्यात.

छान