म.टा.तील लेखाचा दुवा दिल्याबद्दल धन्यवाद आणि लेखातील माहितीबद्दल धन्यवाद. संभ्रम आहे खराच.

विकिवरील चित्र हे १८ व्या शतकातील वाघनखांचे असून आपल्याला ब्रिटीश संग्रहालयाने पाठवलेल्या छायाचित्रापेक्षा या छायाचित्रात नखांच्या कडेने एक लहानसा खंजीर आहे असे दिसते. कदाचित तलवारींप्रमाणेच, वाघनखांचे वेगवेगळे प्रकार असावेत का? आणि उपलब्ध असणारी वाघनखे महाराजांचीच याचा ठोस पुरावा कसा मिळवायचा?

इतिहासात पुरावा शोधण, तो सापडण, त्याचे अन्वयार्थ लावण हे खरंच् किचकट काम आहे. भवानी तलवार, वाघनख, दादोजी कोंडदेव .......
असो! राजकिय भांडवल करायला मात्र इतिहास हे शस्त्र आहे.
प्रकाश घाटपांडे

वाघनखांचे अनेक् प्रकार असल्याचे मला स्वत्:ला या बातमीसाठी माहिती घेतानाच आढळले. यासंदर्भातील एक दुवा इथे मिळेल्. ही सुद्धा माहिती चांगली आहे. वाघनखे म्हणून् सांगितली जाणारी अनेक् शस्त्रे सध्या आहेत् परंतु ते शिवाजी महाराजांचीच असल्याचा कोणताही पुरावा नाही. बेडेकर यांचे तेच् म्हणणे आहे.

आपल्या सामाजिक जीवनातील अन्य सर्वच गोष्टींप्रमाणे इतिहासाचे राजकीय भांडवल केले जात् आहे, यात नवल ते काय? महाराष्ट्राला इतिहासाची जरा जास्तच आवड असल्याने (आठ्वा ते आचार्य् अत्रे यांचे सुप्रसिद्ध बोल: इतरांना केवळ भूगोल आहे, महाराष्ट्राला भूगोल आणि इतिहास् आहे!) राजकारणी त्यावरच जास्त् लक्ष केंद्रीत करणार्, हे ओघाने आलेच.

राहता राहिला आपण घ्यावयाच्या काळजीचा प्रश्न! याचसंदर्भात चर्चा चालू असताना माझा एक् सहकारी म्हणाला, "किल्ले केवळ नेता आले नाहीत म्हणून इंग्रजांनी इथे ठेवले." त्यावर मी म्हणालो, "त्यांनी नेले असते तर अधिक सुस्थितीत राहिले असते." यावर अधिक बोलायची गरज् आहे?

सभासद बखरीत प्रस्तावनेवसे वाचल्याचे वाटते की शिवाजीराजांनी कट्यार किंवा छोटी तलवार वापरली आणि खानाचे पोट आडवे चिरत नेले. वाघनखे वापरून असे करता येइल का याची मलाही शंका होती. पण खरोखर् राजांनी खानाला कसे मारले हे राजांना आणि खानालाच ठाऊक.

अभिजित...
ता. कर्‍हाड जि. सातारा.

इतिहास आणि ऐतिहासिक वास्तुंबाबत आपली आस्था दाखविणारी ही प्रातिनिधिक चित्र. पहिलं चित्र पुढारीतील दोन महिन्यांपूर्वीच्या बातमीचं. सिंहगडाच्या आधुनिकीकरणाच्या आराखड्यातून शिवरायांची सनदच वगळणारे सरकारी खाते, तसंच शनिवारवाड्याच्या उरल्या सुरल्या अवशेषांमध्ये निसर्गाच्या गरजा भागविणारा एक नागरिक. शनिवारवाड्यातील छायाचित्र तर परवाच घेतलेले आहे.

गडकिल्ल्यांच्या विकासासाठी आराखडा तयार झाला आहे, हे वाचून बरे वाटले. रोहिडगडावरील मंदिराच्या जीर्णोद्धारासाठी तेथील ग्रामस्थांनी स्वतःच श्रमदान केले होते, ही बाब येथे उल्लेखनीय. मात्र तेव्हाही त्यांना मदतीसाठी खूप कष्ट झाले होते. त्यासंबंधातील किमान दोन बातम्या तर मीच संपादित केलेल्या आठवतात.

युद्धामध्ये झालेल्या किल्ल्यांच्या दुरवस्थेबाबत सहमत. मात्र त्यानंतरही आपण त्याबाबत काहीच केलं नाही, याचं शल्य मोठं आहे. सासवड येथे मी सुमारे दीड महिन्यांपूर्वी गेलो असताना तेथील जुन्या राजवाड्याचा उपयोग मुतारीसाऱखा करताना लोक आढळत होते. याचं समर्थन होऊच शकत नाही.

सभासद बखरीत प्रस्तावनेवसे वाचल्याचे वाटते की शिवाजीराजांनी कट्यार किंवा छोटी तलवार वापरली आणि खानाचे पोट आडवे चिरत नेले. वाघनखे वापरून असे करता येइल का याची मलाही शंका होती. पण खरोखर् राजांनी खानाला कसे मारले हे राजांना आणि खानालाच ठाऊक.
बाकी याबाबतीत काहीच दुमत नाही. सध्यातरी हा संभ्रम दूर होण्यासारखा असल्याचे वाटत नाही.

सासवड येथे मी सुमारे दीड महिन्यांपूर्वी गेलो असताना तेथील जुन्या राजवाड्याचा उपयोग मुतारीसाऱखा करताना लोक आढळत होते. याचं समर्थन होऊच शकत नाही.

यात आपली संवेदनशीलता दडलेली असल्याने अशी वस्तुस्थिती का झाली ? याचा आढावा घेतला तर तो आपल्याला कदाचित पटणार् नाही व ते समर्थन वाटेल. पण बाकी ऐतिहासिक् वास्तु जतन करण्याच्या जागृतीतील आपले योगदान आवडले व पटले.खर तर या जतनात देखील रेव्हिन्यु दडलेला आहे. पर्यटन विभागाला ते समजेल तेव्हा ना!
प्रकाश घाटपांडे

शिवाजीने अफझलखानास कसे मारिले यासंबंधी विविध मते आहेत. सभासद विचवा(वाकडी कट्यार) आणि वाघनख म्हणतो. खाफीखान विचवा म्हणतो. पोवाड्यात वाघनखांचा उल्लेख आहे. परमानंदांच्या शिवभारतात ' शिवः कृपाणिकाग्रेण कुक्षावेव तम् अस्पृश्ययत्'(अध्यय् २१ श्लोक ३९) म्हणजे शिवाजीने खानास तलवारीने मारिले असे म्हटले आहे. शिवभारत हा समकालीन ग्रंथ असल्यानेतो प्रमाण मानणे इष्ट ठरेल.

-संदर्भ : कृष्णाजी अनंत सभासद विरचित शिव-छत्रपतींचे चरित्रा {सभासद बखर} संपादकः र. वि. हेरवाडकर. व्हिनस प्रकाशन पुणे.

अभिजित...
ता. कर्‍हाड जि. सातारा.

आपणा सर्वांच्या प्रतिसादाबद्दल धन्यवाद. अभिजित, शेवटचा जो मुद्दा आहे, तोच आता मी ग्राह्य मानला आहे. 'शिवभारत' हा ग्रंथ शिवाजी महाराजांच्या समकालीनच नव्हे तर त्यांच्या आज्ञेवरून लिहिला असल्याचे इतिहासतज्ज्ञांचे मत आहे. त्यामुळे तोच प्रमाण मानून तसा इतिहास लिहावा, एवढीच अपेक्षा. म्हणजे ऐतिहासिक पुरुषांच्या नावाने होणार्‍या भावनिक राजकारणास आळा बसेल.