येथे सुरुवातीलाच कबूल केले पाहिजे की ब्रिटनचे श्री. विन्स्टन चर्चिल हे माझे आवडते व्यक्तिमत्त्व नव्हे. व्यक्ती हुशार होती, दुसर्‍या महायुद्धाच्या काळात त्यांनी ब्रिटनचे धीराने नेतृत्व केले याबद्दल त्यांचे विशेष कौतूक वाटते. पण आंतर्राष्ट्रीय धोरणाच्या बाबतीत, किंवा मनुष्यजातीच्या उत्कषाबाबत त्यांचे जे काय विचार होते, ही त्यांची मते अनुकरणीय नव्हेत, अशी माझी धारणा आहे. त्यामुळे उपक्रमावर चर्चिलच्या एक-दोन उक्ती वाचल्या की त्यांच्या उलटच विचार माझ्या मनात बळावतात.
पैकी एक तर चर्चिल यांची उक्तीही नाही : "तुम्ही तरुणपणी उदारमतवादी (लिबरल) नसाल तर तुम्हाला काळीज नाही , तुम्ही वय वाढल्यावर स्थितिरक्षणवादी (कॉन्झर्व्हेटिव्ह) नसाल तर तुम्हाला डोके नाही." चर्चिल हे तरुण वयापासून (विशीत होते तेव्हापासून) हुजूर पक्षाचे जास्तीत जास्त कॉन्झर्व्हेटिव्ह सदस्य होते. त्यांनी असे कुठले वाक्य म्हटल्याचा काहीही पुरावा नाही - तितके तरी चर्चिल तर्कशुद्ध होते. हे वाक्य फ्रेंच राज्यक्रांतीच्या कोण्या विरोधकाने म्हटले आहे, बहुधा.

पण चर्चिलचे हे वाक्य वाचले, "A fanatic is one who can't change his mind and won't change the subject." आणि वाटले या माणसाला हे वाक्य म्हणण्याचा काय हक्क पोचतो? खाली चर्चिलच्या ज्या भाषणाचे भाषांतर दिले आहे, त्या प्रकारचा प्रखर प्रचार चर्चिल यांनी पुढील कित्येक वर्षे केला. ते ब्रिटनचे पंतप्रधान झाले, तेव्हाही त्यांच्या भारतद्वेषाबद्दल त्यांच्या मंत्रीमंडळातल्या लोकांनी आठवणी लिहून ठेवल्या आहेत.

त्यांनी ब्रिटनचे युद्धकाळात चांगले नेतृत्व केले, हे खरे. पण त्यांचे भारतविषयक धोरण ब्रिटनच्या तरी फायद्याचे होते का? हा विचार करण्याजोगा आहे. दुसर्‍या महायुद्धानंतरही त्यांचे पंतप्रधानपद कायम राहिले असते तर भारताला स्वातंत्र्य लगेच मिळू नये म्हणून त्यांची चतुर बुद्धी चालली असती असे त्यांच्या खालील भाषांतरित भाषणावरून कल्पना येते.

--
श्री. विन्स्टन चर्चिल यांनी १८ मार्च १९३१ रोजी लंडन येथील रॉयल ऍल्बर्ट हॉलमध्ये पुढील भाषण दिले. (दुवा)
--
हिंदुस्थानाला ब्राह्मणांच्या हातात टाकून सोडून जाणे म्हणजे क्रूर आणि दुष्ट निष्काळजीपणाचे कृत्य आहे. हा अपराध जो करेल त्याला कायम शरम वाटत राहील. हे ब्राह्मण पाश्चिमात्त्य उदारमतवादाची तत्त्वे तोंडातून पटापटा उच्चारतात, आणि तत्त्वज्ञानी, लोकशाही नेते असल्याचा आव आणतात. हेच ब्राह्मण त्यांच्या सहा करोड देशबांधवांना "अस्पृश्य" म्हणून स्वयंसिद्ध हक्क नकारतात. हजारो वर्षांच्या जुलुमाने त्यांनी यांना ही दु:खद स्थिती स्वीकारण्यास शिकवले आहे. या सहा करोड लोकांबरोबर ते अन्न खाणार नाहीत, पाणी पीणार नाहीत, त्यांना मनुष्य म्हणून वागवणार नाहीत. ते जवळ आले तरीही त्यांचा विटाळ होतो. आणि तत्क्षण ते फिरकी घेतात आणि जॉन स्टुअर्ट मिलशी तर्कशास्त्राच्या गप्पा मारायला लागतात, जाँ जाक रुसो बरोबर मानवाधिकारांचे युक्तिवाद करायला लागतात.

कुठलाही सामाजिक किंवा धार्मिक समूह अशा प्रकारच्या रीतिरिवाजांवर शिक्कामोर्तब करतो, त्यांच्यापैकी ६ करोड देशबांधवांना सदासर्वकाळसाठी गुलामगिरीत ठेवण्याचा दृढनिश्चय करतो, तर त्या समूहाने लोकशाहीचे दस्तऐवज मिळवण्याचा दावा आपण मानू शकणार नाही. त्यांना तिटकारा वाटणारे ते असहाय करोडो लोक त्यांच्या निरंकुश अधिपत्याखाली आपण देण्याचे तर सोडाच. या ब्राह्मण धर्मसत्तेच्या आणि प्रचंड हिंदू जनतेच्या शेजारी - यांच्यात पावन आणि नीच जाती आल्यात - यांच्या शेजारी शेजारी हिंदुस्तानात सात करोड मुसलमान राहातात. यांच्या वंशात शारिरिक जोम आणि ईर्ष्या आहे, आणि युद्ध करून दुसर्‍यांना जिंकण्यासाठी यांचा धर्म सहज वळू शकतो. हिंदू वाद विवाद करतो, तिथे मुसलमान तलवारीला धार लावतो. या दोन वंशांतल्या, श्रद्धा-समाजांतल्या लोकांमध्ये कित्येक गुणी, रुबाबदार लाघवी तरुण लोक आहेत, पण त्यांच्यांत एकमेकांत विवाह होत नाही. ही दरी पार करण्यासारखी नाही. आता तुम्ही फ्रान्स आणि जर्मनींच्या मधील वैमनस्य घेतले, त्यात कॅथोलिक-प्रोटेस्टंट यांच्यामधील वैमनस्य मिळवले, आणि त्याचा दहापट गुणाकार केला, असे समजा. तरी हिंदुस्तानाच्या शहरांत आणि मैदानी प्रदेशांत करोडोंच्या संख्येत मिसळून राहिलेल्या या दोन वंशांच्या मधील दुफळीच्या समान ते वैमनस्य होणार नाही. आजपावेतोवर ब्रिटनच्या शासनाने या दोन्ही वंशांवर आपला निष्पक्षपाती अनुनय करणारा राजदंड उभारला आहे. माँटॅग्यू-चेम्सफोर्ड सुधारणांनी स्थानिक सार्वभौमत्व आणि शासनाचा प्रश्न उपस्थित करण्यापूर्वी, हे लोक एकमेकांच्या शेजारी थोडेफार सहिष्णूपणे राहायला शिकले होते. पण टप्प्याटप्प्याने त्यांना असे वाटू लागले आहे की आपण एक तर हिंदुस्थान सोडून जाऊ, किंवा आपल्यला घालवून टाकले जाईल. तशी ही प्रचंड चुरस आणि हा द्वेष पुन्हा जिवंत होऊ लागला आहे. या गोष्टी दिवसेंदिवस अधिकाधिक तिखट होत चालल्या आहेत. आपल्याकडच्या भावनेच्या भरात वाहावत गेलेल्या लोकांची इच्छा आहे, त्याप्रमाणे आपण आपल्या जबाबदारीतून हात झटकून मोकळे झालो, आणि आपल्या सर्व अधिकाराचा त्याग केला, तर हिंदू-मुसलमानांमध्ये लगेच हिंस्र गृहयुद्ध सुरू होईल. हिंदुस्थानाची ओळख असलेला कोणीही याबाबत वाद घालणार नाही.

--
समारोप :
चर्चिल यांची निरीक्षणशक्ती उत्तम होती, आणि त्यांनी वर्तवलेला नरसंहार घडून आला, हे खरे आहे. पण भारताच्या स्वातंत्र्याबद्दल कुत्सित भावना ही मला माणुसकीच्या दृष्टीने खोलवर अनभिज्ञ वाटते. चर्चिल यांचे बोल जर मुत्सद्देगिरीबाबत असतील, युद्धातील डावपेचांबाबत असतील, तर ते "शिकवण" म्हणून मानण्यास मी तयार आहे. पण माणुसकी कशी असावी, देशांदेशांच्या मध्ये नैतिक आंतर्राष्ट्रीय संबंध काय असावेत, याबद्दल त्यांचे कुठले मत ऐकले तर त्याच्या नेमकी उलटी शिकवण घ्यायचा माझा मोह अनावर होतो. (मोह थोडासा आवरावा लागतो - भंपक ड्वायकॉग-बाजीमध्ये कदाचित त्यांनी योग्य नैतिक मूल्यही सांगितले असेल - उलट अर्थ घेण्यापूर्वी वाक्याचा विचार करावा लागतो, चर्चिलवेगळ्या कोणी म्हटले असते तर त्या उक्तीचा अर्थ पटला असता का?)