शरद

तात्या, एकदम सहमत. तरीही थोडासा मतभेद आहेच. माझ्या मते आपल्याला आवडते ते भक्ष्य आणि आवडत नाही ते
अभक्ष्य. मला अल्सरचा त्रास होता पण भेळ-भजी खाल्यानी बरेच वाटत असे !
समित्पाणी [भेळ-भजी-थालीपीठ आवडीने खाणारा]

मूळ चर्चेतील् वाक्य् असे आहे - त्यांनी १९३५ साली दिलेल्या व्याख्यानांमधे 'भक्ष्याभक्ष्य'चा ऊहापोह केला आहे.

आता ही एक शक्यता आहे की त्यांनी हे व्याख्यान अशा श्रोतसमुदायापुढे दिले असेल की जो जवळपास १००% शाकाहारी होता. मला जातीयवादात जायचे नाही परंतु त्यांचे व्याख्यान एखाद्या ब्राह्मण सभेने आयोजित केले असणे शक्य आहे. अशा वेळी जर समोरील श्रोतागण "शुद्ध् शाकाहारी" असेल तर त्यांच्यासाठी मांसाहार हा अभक्ष्य ठरतोच.

म्हणजेच तात्या म्हणतात ते खरे मानले (जे असण्याची शक्यता दिसते), तर त्या विवक्षित ठिकाणी अभक्ष्य ह्या शब्दाचा अर्थ मांसाहार असाच होतो. नाही का?

(अभक्ष्य भक्षण्यात अत्यानंद मानणारा) सुनील

Doing what you like is freedom. Liking what you do is happiness.

अभक्ष भक्षणा सोबत अपेय पान हे ओघाने आलेच. तात्या वाया गेला कारण तो अभक्ष भक्षण करतो, अपेय पान करतो. तात्याचे इतर गुण त्यामुळे लगेच लोप पावतात. एखादा गुरुजी अभक्ष भक्षण करुन अपेय पान करुन पुजा सांगायला आला आणि किती जरी 'शास्त्रोक्त' पुजा सांगितली तरी ते जनमानसात रुचणार नाही. रुढार्थाने अभक्ष भक्षण करणारा म्हणजे मांस मच्छी खाणारा, अपेय पान करणार म्हणजे दारु पिणारा असे मानले गेले आहे. याचा संबंध तुमचा सत्व रज तम या प्रवृत्तींशी जोडला गेला आहे.
प्रकाश घाटपांडे

मुद्दा क्रमांक एक.
ही चर्चा सुरू करण्यासाठी विसोबांनी जो संदर्भ वापरला आहे त्यात (त्या चर्चेपुरता) 'भक्ष्य-अभक्ष्य' या द्वंद्वाचा अर्थ शाकाहार-मांसाहार असा अभिप्रेत आहे. कारण चर्चाप्रस्तावकाने ज्या व्याख्यानाचा उल्लेख केला आहे ते व्याख्यान भारतरत्न महामहोपाध्याय पांडूरंग वामन काणे यांनी हिंदू धर्मशास्त्राचा अभ्यास करून त्यात मांसाहाराबद्दल काय म्हटले आहे? हाच मुद्दा मांडण्यासाठी दिलेले असावे असे वाटते.
अधिक माहिती पाहिली असता पां.वा. काणे यांनी धर्मशास्त्राचा विपर्यास केलेला आहे असे म्हणता येत नाही. 'जसे आहे तसे' या स्वरूपात मांडताना हिंदू धर्मशास्त्रात अगदी ब्राह्मणांनीही गोमांस खाण्याचे जे उल्लेख आहेत ते तसेच मांडले आहेत.परंतु काणे यांचे त्याबद्दल स्वतःचे काय मत होते ते स्पष्ट होत नाही. त्या व्याख्यानाबद्दल चर्चाप्रस्तावकाने आणखी माहिती द्यायला हवी होती.

मुद्दा क्रमांक दोन.
विसोबा खेचर ऊर्फ तात्या अभ्यंकर यांचा स्वतःचा शाकाहार-मांसाहार याबद्दलचा दृष्टीकोन मराठी आंतरजालावर सर्वशृत आहेच. त्यामुळे त्यांना मांसाहार 'अभक्ष्य' आहे हे मान्य नाही हे स्पष्ट आहे. ते अधिक स्पष्ट व्हावे आणि "'अभक्ष्य' शब्दाचा अर्थ व्यक्तीसापेक्ष असलाच पाहिजे" या त्यांच्या जुन्या मागणीचा पुनरुच्चार करण्याकरिता ही चर्चा त्यांनी प्रस्तावित केलेली आहे असे मला वाटते.
असे असेल तर मी चर्चा प्रस्तावकाशी जितके शक्य असेल तितके सहमत आहे.

अवांतरः
तात्या, अभक्ष्य अणि अभक्षहे दोन वेगेवेगळे शब्द असावेत असे वाटते.

मनुस्मृतीतल्या पाचव्या अध्यायात कायकाय खाऊ नये याबद्दल बरेच तपशील दिसले. बहुधा त्या सर्व वस्तूंना "अभक्ष्य" म्हणत असावेत. ते तपशील मी विसरलो आहे. ते तपशील काय आहेत त्याविषयी मला खूप कुतूहल नाही, आणि ते तपशील मी वापरत नाही, हे त्यावरून दिसलेच असेल.

तिथे म्हटल्याप्रमाणे विधिवत् बळी दिलेल्या प्राण्याचे मांस खाता येते, इतपत आठवते.

Padmakar Dadegaonkar
मला इतर मुद्द्यात् पडवयाचे नाही, पण एका सदस्याने म्हटल्याप्रमाणे अधिक माहिती देणे आवश्यक वाटते. काणे यांनी मुंबईच्या न्राह्मण सभेच्या दिवाणखान्यात शनिवार दिनांक २८-७ ते शनिवार दिनांक १५-१२-१९३४ या काळात धर्मशास्त्रपर जी व्यख्याने दिली ती पुढे 'धर्मशास्त्रविचार' या पुस्तकात प्रकाशित झाली. त्यातील 'भक्ष्याभक्ष्य-विचार' या प्रकरणात म.म. काणे यांनी म्हटले आहे.'या बाबतीत मला थोड वैयक्तिक खुलासा करावासा वाटतो. आपल्यामधे काही सन्मान्य देशभक्त पुढारी आहेत व त्यांचे म्हणणे पुष्कळ बाबतीत मलाही मान्य आहे. पण कित्येक बाब्तीत त्यांचे मत मान्य कराव्यास मी तयार नाही. त्या पुढार् यांचे म्हणणे असे की, आपण सांप्रत् मांसाहार सोडला ही गोष्ट इष्ट नाही. यामुळे आपण दुबळे झालो, यास्तव मांसाहारवर्जन आपण सोडल्यास म्हणजे पुनः मांसाहार करू लागल्यास आपल्यास अधिक चांगले दिवस येतील, आपली संघशक्ती वाढेल आनि आपण आपल्याला विरोध करणार् या मंडळींच्या संघशक्तीला तोंड देऊ शकू. पुढारी आम्हला सामान्यतः मान्य असले तरी सर्व बाबतीत त्यांचे आम्ही मानू असे नाही .निदान माझी तरी वृत्ती तसी मानण्याची नाही. " (पृष्ठ १७४)
वरील उतायावरून सर्व खुलासा होईल. भक्ष्य अभक्ष्य ठरविण्याचे प्रत्येकाल स्वातंत्र्य असावे या बद्दल वादच नाही. स्

मधुमेह किंवा इतर शारीरिक व्याधी असलेल्यांनी जसले खाऊ नये तसल्या अन्‍नाला अपथ्यकारक किंवा कुपथ्य म्हणतात. भक्ष्य किंवा अभक्ष्य नाही. प्राण्याला मारण्याच्या पद्धतीतसुद्धा धार्मिक मते आहेत. प्राचीन ब्राह्मणांच्या मते विधिवत बळी दिलेले भक्ष्य, तर मुसलमानांच्या मते हाल हाल करून मारलेल्या पशूचे मांस. शीखांच्या मते एका झटक्यात मारलेला पशू भक्ष्य. ज्यू लोकांचे क्रोशर मांस तर पाश्चात्यांचे प्राण्याला बधिर करून मारायची पद्धत. ब्राह्मण सोडून इतरांना श्रावणात किंवा गणपतीच्या दिवसात मांसाहार अभक्ष्य.

हल्लीच्या ब्राह्मणाचे बरे असते. कुठल्याही पद्धतीने मारलेल्या पशूचे मांस एरवी खाल्ले तर जेवढे पाप लागते तेवढेच श्रावणात खाल्ले की!-----वाचक्‍नवी

हलाल म्हणजे वैध हे वर आलेच आहे. हलाल करणे म्हणजे बळी देणे. मुसलमान शिकारी बंदुकीच्या गोळीने प्राणी पडला की घाईघाईने त्याच्या जवळ जाऊन त्याचा प्राण जायच्या आत त्याला चाकूने भोसकून त्याचे रक्त काढतात. म्हणजे प्राण्याचे मरण एका झटक्यात न होता, त्याला मरताना वेदना व्हाव्यात, म्हणजेच त्या मांसाला चव येते असे त्यांचे धर्मशास्त्र सांगते. धनंजय लिहितात ते 'रक्त्या' काय आहे? हा शब्द फार पूर्वी ऐकला होता, पण तेव्हाही त्याचा अर्थ समजला नव्हता.
हरम=रंगमहाल, रखेली, दासी, पत्‍नी(?).. हरमसरा=जनानख़ाना..हराम=निषिद्ध, दूषित, अनुचित, अनीतिमान..डुक्कर(नाम). हरामखोर=फुकटचे खाणारा.. हरामज़ादा=वर्णसंकरयुक्त, दुष्ट, पाजी.. हरामी=व्यभिचारातून जन्मलेला, दुष्ट, लबाड..हरम्ज़्दगी=लबाडी,दुष्टपणा, भांडखोरपणा. वगैरे. फार पूर्वी हराम म्हणजे वेश्या असे मी वाचले होते, त्यामुळे हरामज़ादा म्हणजे वेश्येपासून झालेली संतती अशी कल्पना होती. तसे नसावे असे आता वाटते आहे.--वाचक्‍नवी

तात्या,
'अभक्ष' म्हणजे जे 'भक्षिण्या'साठी योग्य नाही ते. खाऊ नये असे.
हा शब्द सर्वसाधारण स्थितीत सर्वांना लागू होणारा आहे. मधूमेहीला साखर, मुळव्याधग्रस्तास हिरव्या मिरच्या आदी विशिष्ट व्यक्तींस लागू होणार्‍या गोष्टी आहेत. त्यांनी त्या गोष्टी न खाणं हे त्यांच्या पथ्यात सांगितलेले असते. ते त्यांचे पथ्य असते. ते स्वत:साठी ते 'अभक्ष भक्षण' आहे असे म्हणू शकतात. पण त्याने नैतिकतेला बाधा येत नाही.
मुळात जेंव्हा 'अभक्ष' भक्षण म्हंटले जाते ते ब्राह्मणांनी मांसाचार करण्यावरून म्हंटले आहे. तेही अन्न आहे, विष नाही. पण ते खाल्याने ब्राह्मण धर्म बुडतो म्हणून ते नितीमत्तेविरुद्ध आहे असे ब्राह्मणांनी मानले आहे. एखाद्या मधूमेही ब्राह्मणाने साखरेचा चहा प्यायल्यास किंवा एखाद्या मुळव्याधी ब्राह्मणाने हिरव्या मिरच्या खाल्ल्यास, त्याने 'अभक्ष भक्षण' केले असे समाज (किंवा इतर ब्राह्मण्) म्हणत नाहीत पण मांसाहार केला तर ' तो अभक्ष्य भक्ष्यण करतो' 'त्याने धर्म बुडवला' 'त्याने नितीमत्ता सोडली' असे म्हंटले जाते.
म्हणजेच 'अभक्ष्य भक्षण' शब्दप्रयोगाची व्याप्ती विशिष्ट व्याधीग्रस्त व्यक्तींपुरती संकुचित नाही. जातीसाठी असू शकेल्.
शब्दशः अर्थ घेतल्यास, 'डुक्कर' खाणे हिन्दू, ख्रिश्चनांस अभक्ष्य भक्षण नाही पण मुसलमानास आहे.
कुत्रा, उंदीर, साप खाणे आपल्यासाठी अभक्ष भक्षण असले तरी कित्येक जमातीत ती मेजवानी आहे.
असो. 'अभक्ष भक्षण' आणि 'कुपथ्य' ह्या दोन वेगळ्या गोष्टी आहेत. चातुर्मासांत कांदा, लसूण आदी पदार्थही 'अभक्ष भक्षण' व्याखेत येतात्.