(हा लोकमित्रसाठी "बुंदीपाडू" लेखाचे उदाहरण म्हणून देत आहे.)

या आठवड्यात खनिज तेलाचा पिंपाची किंमत ११० डॉलर (४३४५ रुपये) झाली. जगातल्या बाजारपेठांना धक्का बसला. कित्येक ठिकाणी शेअर निर्देशांक घसरले. (हे सर्व तपशील ताज्या बातम्यांतून घालायचे.) पण आपण क्षणभर आपल्यापुरता विचार करूया - हे तर फक्त साधारण २७ रुपये लिटर झाले. की मला पेट्रोलची किंमत ५५ रुपये लिटर का पडली? या पेट्रोलची किंमत ठरते तरी कशी?

त्याचे कारण की खनिज तेल जसेच्या तसे आपल्याला वापरता येत नाही. तेलाच्या विहिरीपासून आपल्या घराजवळील पंपात पोचता पोचता त्याची किंमत वाढत जाते. किंमत वाढण्याचा एक मोठा टप्पा म्हणजे तेलाचे शुद्धिकरण. खनिज तेल हे प्रत्येक तेलविहिरीतून वेगवेगळ्या तर्‍हेचे निघते. कुठे ते पाण्यासारखे द्रव असते, तर कुठे ते डांबरासारखे गडद आणि दाट असते. ते कुठल्याही यंत्रात, वाहनात वापरण्यासाठी योग्य नसते. खनिज मिश्रणातले घटक वेगवेगळे करावे लागतात. एक प्रक्रिया आहे घटकांचे डिस्टिलेशन (म्हणजे आसवन). त्यातून एकीकडे उरते ते डांबर. बाकी मिश्र घटकांचा वायू वेगवेगळ्या तापमानांवर द्रव होतो- नॅप्था, पेट्रोल, केरोसीन, डीझेल, वंगणतेल (लुब्रिकेटिंग तेल), "जड" तेल, असे घटक वेगवेगळे होतात. डिस्टिलेशनने घटक वेगळे करायला इंधन वापरावे लागते, त्यासाठी खर्च येतो. पण डिस्टिलेशनने मूळ खनिजात असतात त्याच प्रमाणात घटक मिळतात. ज्या प्रमाणात समाजाला गरज असते, त्या प्रमाणात मिळत नाहीत. परंतु रासायनिक प्रक्रियेने घटक "फोडून-जोडून" एका घटकापासून दुसरा घटक तयार करता येतो. याला क्रॅकिंग म्हणतात. यालाही इंधन लागते, ही प्रक्रिया खर्चिक असते. क्रॅकिंगपासून मिळालेले घटक आणि डिस्टिलेशनपासून मिळालेल्या घटकांचे आता मिश्रण करावे लागते, म्हणजे वेगवेगळ्या वाहनांना आणि यंत्रांना उपयोगी इंधने तयार होतात. पेट्रोलमध्ये कुठले घटक किती प्रमाणात मिसळायचे त्याचे तंत्र साधे नव्हे. वेगवेगळ्या देशांत मौसमाप्रमाणे हवामान बदलते, तसे मिळवायच्या घटकांचे प्रमाण कमी-जास्त करावे लागते. कुठल्याही एका घटकाचा तुटवडा भासला तर तो खास क्रॅकिंगने बनवावा लागतो, आणि किंमत वाढू शकते. अशा प्रकारे शुद्धिकरणाने खनिज तेलापासून आपल्या नेहमीच्या वापरातील इंधने बनतात. या प्रक्रियेत जो खर्च होतो तोही पेट्रोलच्या किमतीत मिळतो.

यानंतर पेट्रोलची वाहातुक करण्याचा, जाहिरात करायचा, पुरवठ्याचा खर्च येतो. शेवटचा जोडला जाणारा खर्च म्हणजे सरकारी करभार - टॅक्स, किंवा खर्च कमी करणारी सवलत किंवा सबसिडी. करभाराचे आणि सवलतीचे प्रमाण सरकार ठरवते. जागतिक किंमत मात्र बाजारपेठेतली मागणी आणि पुरवठा तत्त्वे ठरवतात. जेव्हा खनिज तेलाचा तुटवडा असतो तेव्हा त्याच्या किमतीचा पेट्रोलच्या किमतीवर सर्वात मोठा परिणाम होतो. पण अधिक खनिज तेलाचा पुरवठा झाला तरी त्याचे लगेच शुद्धीकरण करायला रिफायनरीची क्षमता कित्येकदा नसते. अशाच परिस्थितीत जर इंधनाची मागणी वाढली तर खनिज तेल उपलब्ध असून उपयोग नाही. इंधनाची मागणी वेगवेगळ्या कारणांनी वाढू शकते. भारत, चीन यांच्यासारखे देश विकसित होत आहेत तशी मागणी वाढत आहे. हे अपेक्षितच आहे. पण अनपेक्षितपणे कुठे कडाक्याची थंडी पडली तर तिथे इंधनाचा वापर वाढतो. खनिजतेलाची, इंधनाची बाजारपेठ जागतिक आहे त्याचा परिणाम असा - अनपेक्षित मागणी एका ठिकाणी निर्माण झाली तरी जगभर किमती वाढू शकतात. किमतीच्या या सगळ्या वेगवेगळ्या घटकांचे अमेरिकेत ऊर्जा मंत्रालयाने दिलेले एक उदाहरण बघू. अमेरिकेत २००५मधले किमतीतले सरासरी वाटे असे होते - खनिज तेल: ५३%, शुद्धिकरण: १९%, वाहातूक, पुरवठा, मार्केटिंग: ९%, कर: १९%. पण हे आकडे दिवसा-दिवसाला बदलत असतात.

पेट्रोल, डिझेलच्या किमती खनिजतेलापेक्षा दामदुपट आहेत ते आपल्याला दिसते. पण तेल-उत्पादक देश, शुद्धिकरण कारखाने, दळणवळण, कर-सवलती या सर्वांचा हिशोब लावला की किमतीचे कोडे हळूहळू कळू लागते. कोडे कळू लागले म्हणून ५५ रुपये लिटर काही सुसह्य होत नाही! तरी जागतिक स्तरावर कशाकशामुळे किमती ठरतात ते कळले की आपल्याला आणि समाजाला भविष्यातील किमतींबद्दल सजग राहाता येते. नियोजन करता येते.

(लाल रंगातले परिच्छेद आयत्या वेळी बदलायचे. अशा रीतीने ही लेख "ताजा" होईल, पण मुख्य भाग सवडीने आधी लिहिता येईल. बातमीचे दुसरे उदाहरण: भारताच्या अंदाजपत्रकाची चर्चा चालू असेल, पेट्रोलच्या भावाबद्दल समजा मोठा गहजब झाला असेल. तिसरे: कॅलिफोर्निया मधले शुद्धीकरण कारखाने दुरुस्तीसाठी बंद पडले असतील. चवथे: रशियाने युक्रेनचा खनिजतेलाचा पुरवठा बंद केला म्हणून तिथल्या किमती वाढल्या.)