इ. स. १६२०-१६७५ अमेरिकेतील सामाजिक परिस्थिती:

सोळाव्या शतकात आलेल्या इंग्लंड, फ्रान्स आणि स्पेनमधील लोकांविषयी मागच्या भागात वाचले. यापैकी पिलग्रिमांना अमेरिकेच्या उत्तरपूर्वेकडच्या मॅसॅचुसेटस मधे आल्यानंतर कडक हिवाळ्यामुळे काय त्रास सहन करावे लागले त्याचे वर्णन करता येणार नाही. एकीकडे साम्राज्याची आकांक्षा, परत जायचे नाही असे ठरवूनच आलेल्या ह्या लोकांनी हळूहळू आपले बस्तान अमेरिकेत बसवायला सुरूवात केली. सुरूवातीला त्यांनी इथल्या स्थानिक लोकांशी काहीशा नाराजीने का होईना जुळवून घेतले. स्थानिक लोकांकडच्या धान्याची त्यांना गरज होतीच. स्क्वांटा आणि मसॉएट, या नावाच्या दोन स्थानिक वांपानोग जमातीच्या व्यक्तींनी त्यांना या कठीण काळात मदत केली असे म्हणतात. स्थानिक लोकांनी व्हर्जिनियातील वसाहत जेम्सटाउन वर केले तसे हल्ले मॅसॅचुसेटसमध्ये आलेल्या पिलग्रिम लोकांवर कधीच झाले नाहीत. यापैकी स्क्वांटा हा स्थानिक माणूस इंग्लिशही बोलू शके असे म्हटले जाते. परंतु येऊन काही वर्षे झाल्यानंतर पिलग्रिमांचा नेता कॅप्टन माईल्स स्टँडिश याने त्यांच्या वसाहतीवर नेटिवांचा हल्ला होणार आहे असे समजून स्वतःच हल्ला चढवला आणि त्यात काही स्थानिक लोकांना ठार मारले. परंतु नंतर मात्र या हल्ल्याचा परिणाम म्हणून स्थानिक लोक चिडले. तरी जवळजवळ १६६२-६३ सालापर्यंत ह्या दोन्ही जमाती थोड्याफार तणावाखाली पण सामोपचाराने राहत होत्या. यातही पिलग्रिमांचे स्थानिक लोकांना ख्रिश्चन करून घेण्याचे प्रयत्न चालूच होते. सुरूवातीला धान्यवस्तूंसाठी पिलग्रिमांनी स्थानिक लोकांबरोबर व्यापार केला. त्यानंतर मात्र हळूहळू त्यांची ती गरज संपत आली. आता व्यापार अधिकांशी जमिनीचा सुरू झाला. त्यातच धर्मांतर केलेले स्थानिक युवक स्थानिकांपैकी इतरांचे धर्मांतर करू लागले. (उदा. जॉन सॅसमन हा स्थानिक युवक एका पिलग्रिम कुटुंबाने दत्तक घेऊन वाढवला होता. नंतर हार्वर्डमध्ये शिकलेल्या या तरूणाने पिलग्रिमांना या उठावाची माहिती दिली असे सांगितले जाते यामुळे संशय बळावलेल्या स्थानिकांनी त्याला मारून टाकले) त्यामुळे तणाव अर्थातच वाढू लागले. या तणावांमुळे अस्वस्थ असलेल्या (जुन्या राजांच्या मृत्युनंतर नेतृत्त्व मिळालेल्या) किंग फिलिप या नावाने ओळखल्या जाणार्‍या वांपानोग जमातीच्या नेत्याने लढा दिला. परंतु यात स्थानिक वांपानोग जमातीचाच विनाश मनुष्यहानीच्या स्वरूपात अधिक झाला. ६०० पिलग्रिम तर ३००० वांपानोग लोक यात मारले गेले आणि पिलग्रिम वस्तीला बळकटी आली. अनेक स्थानिक लोकांना पकडून गुलाम म्हणून बाहेरदेशी विकण्यात आले. १६७७ पर्यंत वसाहतकारांनी आपल्या वसाहतींना चांगलीच बळकटी आणली. त्यानंतर परत आपापली गावे वसवली.

वसाहतकालीन (कलोनियल) घरे - इंग्लिश परंपरा इ.स. १६२०-१७०० :
कुठच्याही घरासाठी बांधकाम साहित्य लागते. जितका समाज अतिप्रगत तितके बांधकाम साहित्याचे विविध प्रकार बघायला मिळतात. अमेरिकेचे वैशिष्ट्य मला जाणवले ते असे की सध्याची अमेरिकन घरे आणि पूर्वीची अमेरिकन घरे यात काळाप्रमाणे नक्कीच फरक होत गेला आहे - पण तो विशेषतः घरांच्या आकारात, त्यात असलेल्या खोल्यांच्या प्रमाणात आणि घर गरम किंवा थंड ठेवण्याच्या प्रकारांमध्ये. पण एक गोष्ट अजूनही तशीच आहे आणि ती म्हणजे बांधकामात लाकडाचा असलेला प्रचंड वापर. लाकूड तयार करण्याच्या आणि जोडण्याच्या कला जशा विकसित होत गेल्या तसतशी बांधकामात सफाई दिसू लागली. पण आतली संरचना तत्त्वतः तशीच असते. लाकडाची आडवी आणि उभी जोडून संरचना (फ्रेम) आणि त्यावर उतरते छप्पर करण्यासाठी लाकडी त्रिकोणी संरचना (ट्रस). उन्हा-पावसापासून संरक्षण करण्यासाठी घराला मग पांघरूण घालायचे - भिंती आणि छप्पराचे.

या घरासाठी वापरण्याचे लाकूड सुरूवातीला वसाहतकार स्वतःच कापत. इंग्लंडमध्ये ब्रिटिशांनी जंगलांची दोन प्रकारात विभागणी केली होती - एक म्हणजे "वूडस" आणि दुसरे म्हणजे "फॉरेस्ट".

Oak Woods - Tx.us

वूडस म्हणजे जेथे लाकूड मुबलक प्रमाणात मिळत असे. फॉरेस्टस ह्या अधिकांशी राखीव जागा असत जेथे वेडीवाकडी लाकूडतोड किंवा प्राण्यांची शिकार चालत नसे. साधारणपणे हीच पद्धत वसाहतकारांनी उचलली. सुरूवातीला मासेमारी करण्याच्या विचाराने आलेल्या लोकांना प्रचंड जंगले पाहून उद्योगाचे हे नवीन साधन मिळाले असावे. घरबांधणी आणि व्यापार जसा वाढू लागला तशी लाकूडकामाची पद्धत सुधारली. लाकडांची त्यांच्या प्रतीप्रमाणे वर्गवारी केली जाई. यात ओक आणि पाईन हे घरांच्या बांधणीसाठी वापरले जाई. पणा इतरही अनेक प्रकारचे वृक्ष त्यांना नवीन जगातील जंगलांमध्ये दिसले. त्यामुळे वेगवेगळ्या जातींच्या उपयोगितेप्रमाणे लाकडे वेगवेगळ्या आकाराची कापली जात. जड इमारती लाकडाला "टिंबर" आणि बाकीच्या सर्व लाकडाच्या प्रतीला "लंबर" असे नाव होते. टिंबर म्हणजे आठ इंचांहून मोठे कापलेले लाकूड. त्याखालचे लाकूड वेगवेगळ्या नावांनी प्रचलित होते - जसे प्लांक, बोर्ड, डील इत्यादी. ते घराच्या वेगवेगळ्या भागांसाठी वापरले जाई. लाकूड सामान्यतः ओक किंवा पाईन या झाडांचे असे. हळूहळू लाकूडतोडीचा व्यवसाय वाढत गेला. यातील बरेचसे लाकूड इंग्लंड, वेस्ट इंडिज येथे निर्यात केले जात असे. १९ व्या शतकाच्या सुरूवातीस घरकामाला लागणार्‍या लाकडाची किंमत होती फुटाला ५ सेंट! आणि जहाजबांधणीसाठी लागणारे चेस्टनट लाकूड ४ डॉलर प्रति टन! सुरूवातीला लाकूडतोडीवर प्रतिबंध नव्हता, पण जंगले जशी कापली जाऊ लागली तशी हळूहळू ही बंधने आणली गेली. जर बंधने पाळली नाहीत तर पाडलेल्या वृक्षामागे काही एक दंडही असे. नंतरच्या काळात वसाहतकारांनी स्थानिक लोकांकडून लाकडे विकत घेण्यावरही बंधने आणली गेली.

नव्या वसाहतीत प्रत्येक कुटुंबाला बेतशीर जागा दिली गेली. आणि त्यात सर्वांनी मिळून घरे बांधली. असे लाकूडकाम प्रत्येकाला शक्य नसे. लाकूड कापायला नदीच्या पाण्याच्या उर्जेने चालणार्‍या यंत्रांचा वापर सुरू होण्याआधी लाकूडकाम म्हणजे एक कसरतच असे. लाकूड कापण्यासाठी प्रथम एक मोठा खड्डा (चर) खणायचा. एकाने त्याच्या वरील बाजूला जमिनीवर उभे रहायचे. दुसर्‍याने त्यात आतल्या बाजूला. मग एक उभी पातळ पात्याची करवत असे, ती वरच्याने लाकडातून घालायची, आणि खालच्या माणसाने करवत योग्य दिशेने जाते आहे ना ते पहायचे आणि कापायला मदत करायची. अशा प्रकारे लाकडे वापरण्यासाठी तयार होण्यासाठी खूपच वेळ लागत असे. पण आलेल्या वसाहतकारांनी अशा पद्धतीने आपली घरे बांधली. त्याकाळात चिमणी सुद्धा मुख्यत्वे लाकडांपासून बांधली जाई आणि त्यावर मग मातीचे आवरण. परंतु अशा प्रकारे बांधलेली चिमणी गवती छपराला आग लावायला कारणीभूत होते असे समजल्यापासून त्यांनी लाकडी पट्ट्यांपासून बनलेली ज्वलनापासून अधिक सुरक्षित अशी छते बनवायला सुरूवात केली. सुरूवातीला आल्यानंतर पाण्यात पडल्यावर पोहता येते अशा प्रकारे वसाहतकार नवीन गोष्टी करायला शिकत गेले.

नवीन जगात आल्यानंतर सुरूवातीला त्यांनी स्थानिक लोकांच्या मदतीने विगवॉमही बांधले. पण वर्ष - दोन वर्षांत त्यांच्या मूळ घरांसारख्या रचना बांधायला सुरूवात केली. म्हणजे हॉल आणि पार्लर अशा पद्धतीच्या. सुरूवातीला आलेले लोक मधोमध शेगडी, चिमणी, जिने असलेली रचना करीत. जिने अगदी अरूंद, म्हणजे एका वेळी एकच माणूस जाईल असे असत. आपल्याकडच्या जुन्या वाड्यांतील दगडी जिन्यांसारखे. या जिन्याखालीच जागा करून त्यात वस्तू/कपडे ठेवण्यासाठी कपाट (क्लोजेट) असे. वर गेल्यावर बरोबर वरच्या बाजूला दोन झोपायच्या खोल्या. अर्थात त्यावेळी खोल्यांचा वापर सर्व कामांसाठी होत असे, प्रत्येक कामासाठी वेगळी खोली अशी चैन करण्याची सोय नव्हती. मध्ये बॉस्टनमध्ये अमेरिकेच्या स्वातंत्र्यलढ्यातील पॉल रीवीअरच्या घराचीही रचना बघण्याची संधी मिळाली. रचना अशीच, म्हणजे हॉल आणि पार्लर अशी, फक्त जिना हॉलच्या एका बाजूला. वर दाखवलेल्या चित्राप्रमाणे मधोमध नाही. तत्कालिन श्रीमंताचे समजले जाणारे हे घर सध्याच्या अमेरिकन घरांच्या तुलनेत फारच लहान आहे. पण ते एकेकाळी तीन मजले उंच होते.

Paul Revere House - Boston MA - view from backyard

घर बांधताना आधी चर खणून त्यात कडेने लाकडाची चौकट बसवली जाई (सिल बीम). यावर टोकांना लाकडी खांब (पोस्ट) उभे केले जात. घराची उंची कमी असे, म्हणजे साधारणपणे ६ -६ १/४ फूट एवढीच. जर घर दुमजली असले तर खांब हव्या त्या उंचीचे कापले जात. हे खांब सर्वाधिक बळकट असावे लागत. त्यावर मजबूत लाकडी तुळया ( गर्ट) असत. या पद्धतीच्या लाकूडकामाला "पोस्ट अँड गर्ट" बांधणी म्हटले जाते. लहान आकाराच्या घरांसाठी याचा उपयोग असे. यात टोकाच्या खांबांखेरीज फक्त जेथे दरवाजे किंवा खिडक्या असतील तेथे त्या तेवढ्या मोकळ्या भागाला आधार देण्यासाठी खांब घातले जात. नंतर घरांचे आकार वाढल्यानंतर खांब टोकांशिवाय घराच्या परिमितीवर काही काही अंतराने घातले जाऊ लागले. खांब घालून झाले की मग त्यावर मजले उभे करायचे. खोल्यांच्या मध्यभागी असलेल्या ज्या तुळईवर इतर तुळया आधार घेत त्याला समर गर्ट म्हटले जाई. ही तुळई एका कबुतराच्या पंखासारख्या खाचेत (शोल्डर्ड दव्हटेल जॉइंट) बसवली जाई जेणेकरून ती हलणार नाही.

timberlast.com

वरच्या बाजूला त्या तुळईला खाचा करून त्यात छोटे दुसर्‍या दिशेने जाणार्‍या छोट्या तुळया ( फ्लोअर जॉइस्ट) बसवले जाई. या प्रकारे वरील भाग एकाच सपाट उंचीला असेल याची तरतूद केली जाई. घरातील प्रत्येक मुख्य तुळईला नावे असत ( एंड गर्ट, फ्रंट गर्ट, चिमनी गर्ट इत्यादी). असा सांगाडा तयार झाल्यानंतर वरच्या बाजूला परत टोपी घातल्याप्रमाणे तुळया रचत (कॅप बीम/संधीकाष्ठ). यावर छपराची सांधणी (ट्रस) उभारली जाई. ही सांधणी म्हणजे अनेक वेगवेगळ्या लांबीच्या काळजीपूर्वक कापलेल्या आणि जोडलेल्या चपट्या लाकडी तुकड्यांची रचना. घरांच्या छताचा उतार तेव्हा प्रचलित असलेल्या गवती छपरांवरून बर्फ किंवा पाणी घसरून जावे यासाठी अधिक (जवळजवळ ४५ अंशाच्या कोनात) असे. परंतु जसे छपर लाकडी पट्ट्या, किंवा कौलांपासून बनायला लागले तशी एवढ्या उताराची घरे बांधण्याची गरज नाही हे त्यांना कळले. लाकडी त्रिकोणी संरचनेचे छत हे या रचनेचा सर्वात मुख्य भाग. दोन त्रिकोण खोलीच्या टोकांच्या कॅप बीमच्या (संधीकाष्ठ) आधाराने उभे करायचे.

King Post Truss - Grandoakstimberframing.com

या त्रिकोणांच्या उतरत्या बाजूंना प्रिन्सिपल राफ्टर म्हणत. या दोन टोकांना असलेल्या त्रिकोणांचे शिखराचे कोन हे एका लांब लाकडी खाचा असलेल्या फळीने जोडायचे. (या फळीला रिज बोर्ड किंवा शिखर फळी म्हणत). त्यानंतर मधली जागा अनेक उतरत्या कॉमन राफ्टर (किंवा सामान्य राफ्टर) ने जोडायची. राफ्टरला आधार म्हणून पर्लिन नावाची एक आधारफळी मधोमध दोन त्रिकोणांच्या मध्ये बसवायची. वार्‍याच्या जोराने छप्पर उडून जाऊ नये आणि या सांधणीला मजबुती यावी म्हणून म्हणून कॉमन राफ्टरना वरच्या अंगाला काही अंतराने आडव्या फळ्या (टाय बीम) बसवायच्या. मुख्य रचना ही अशीच. त्यानंतर जास्त मजबूत अशा अनेक पद्धतीच्या रचना थोड्या फार फरकाने (त्रिकोणाला जास्तीचे उभे किंवा तिरके खांब बसवून तयार झाल्या. या सर्व रचनांमागे थोडीशी आंतरप्रेरणाही होती, थोडेफार अनुभवाने आलेले शहाणपण होते आणि नंतर यांत्रिक युगात लाकडाची प्रत ठरवण्यासाठी प्रमाणपरिक्षा ठरवण्यात आल्या. या पद्धतीने तयार झालेल्या छपराला गेबल पद्धतीचे छप्पर म्हणतात. (घराच्या अरूंद बाजूने घराकडे पाहिले असता छ्पराचा सपाट त्रिकोण दिसणे). यात सपाट त्रिकोणाऐवजी पंचकोनी रचना टोकाला असली की झाले गँम्ब्रेल छप्पर. सपाट त्रिकोणाऐवजी एका (अरूंद बाजूने) तिरका त्रिकोण दिसला, दुसर्‍या बाजूने (लांब बाजूने) तिरका चौकोन (ट्रॅपेझॉइड) दिसला तर झाले हिप्प्ड पद्धतीचे छप्पर. तिरक्या त्रिकोणावर लावण्याच्या राफ्टरना जॅक राफ्टर म्हणत असत. हे वेगवेगळ्या लांबीचे कापावे लागत. जर नंतर जागेची गरज वाढली (आणि पैसे असले) तर घराच्या मागच्या बाजूला रेललेले (एकेरी उताराचे) छप्पर (लीन टू रूफ) घालून जागा वाढवली जाई. हा उतार घराच्या इतर भागातील छताच्या उतारापेक्षा वेगळा असे.

Lean to roof (सॉल्टबॉक्ससारखा आकार)

यातच नंतर सुधारणा होऊन "सॉल्ट बॉक्स" पद्धतीची रचना रूढ झाली. यात दोन्ही उतार सारखेच असत, त्यामुळे घराची सामान्यतः मागची बाजू ही अधिक मोठी आणि उताराची दिसे. अशी जागा स्वयंपाक इत्यादी कामासाठी वापरली जाई.

याकाळच्या घरांचे एक अजून वैशिष्ट्य म्हणजे बर्‍याचदा वरचा मजला खालच्या मजल्यापेक्षा क्षेत्रफळाच्या दृष्टीने थोडा मोठा असे. त्यासाठी बाहेरचा (विशेषतः पुढच्या, दर्शनी भागात सज्ज्याप्रमाणे भाग पुढे आलेला असे - अर्थात बंदिस्त सज्ज्याप्रमाणे. सध्या आपल्याकडे प्रचलित असलेल्या गॅलर्‍यांप्रमाणे रूंद नाही, तर जेमतेम १.५-२ फूट. आणि आतल्या बाजूने हा सज्जा वेगळा नसून वरच्या खोलीचाच भाग असे. पॉल रीवीअरच्या घराची रचना अशीच दिसते. ह्याला "ओव्हरहँग" असे नाव आहे. ह्याच्या खालच्या दर्शनी भागात किंचित सजावट (पदकाप्रमाणे दिसणारी)बहुदा केलेली असे. या सज्ज्याच्या उपयोग खालच्या बाजूला छत म्हणून होई.

Paul revere House - Facade - Overhang and lack of symmetry

अमेरिकेतील उत्तरेकडे चिमण्या अधिकांशी घराच्या मधोमध असत, तर दक्षिणेकडे घराच्या एका बाजूला. उत्तरेकडे अधिक थंडी असल्याने उष्णता राखून ठेवण्यासाठी त्या मधोमध असत तर दक्षिणेकडे थंडी कमी, तसेच जागा जास्त यामुळे चिमण्या बाजूला असाव्यात असा अंदाज बांधता येतो. तसेच जसजशी वस्ती वाढत गेलीतसतशी या चिमण्या सुशोभित करण्याची पद्धत सुरू झाली. सांधणीच्या वरच्या बाजूस त्रिकोणी छपरात ऍटिक नावाची जागा असे जिचा उपयोग वस्तू ठेवण्यासाठी होत असे. सुरूवातीला काचेचा वापर कमी होता, किंवा नव्हता म्हटला तरी चालेल. पण नंतर याच ऍटिकमध्ये यात स्कायलाईट म्हणजे उजेड आत येईल असे काचेचे तावदान लावले जाई. त्या तावदानासाठी सांधणीत खास उभ्या आडव्या पट्ट्या लावून आधार देत काच बसवली जाई. खिडक्या या केसमेंट पद्धतीच्या म्हणजे तावदान एका बाजूने उघडणार्‍या असत. (आपल्याकडच्या खिडक्यांप्रमाणे). वर पाहिलेली पद्धत साधारणतः "पोस्टमीडीवल इंग्लिश" या नावाने ओळखली जाते. यापुढचे भाग स्पॅनिश आणि फ्रेंच प्रभाव याविषयी.