सुंदर प्रतिसाद! तुमच्या विनोदबुद्धीची दाद द्यावी लागेल.
आपला
(कौतुकमिश्रित) वासुदेव

~ नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सत: । ~
"असत्याला अस्तित्व नाही आणि सत्याचा अभाव नाही"

प्रश्न नीट समजला नाही.

नकारात्मक क्रियापदे संस्कृतात नाहीत. त्या भाषेत कुठल्याही सकारात्मक वाक्याला "न" हे अव्यय जोडले की नकारात्मक वाक्य तयार होते. "मा" अव्यय जोडले तर काही विशिष्ट क्रियापदरूपे चालू शकत नाही. चालतात ती थोडीच. (अवांतर : संस्कृतात आख्यात-क्रियापदे केवळ पुरुष आणि वचनानुसार बदलतात, लिंगाप्रमाणे नव्हे. पण संस्कृताचे व्याकरण तिथेच ठीक आहे.)

मराठीतील काही आख्याते लिंगाबरोबर बदलतात हे तुमचे म्हणणे तंतोतंत बरोबर आहे. लेख मराठी भाषेच्या व्याकरणासंबंधीच आहे, दुसर्‍या भाषेचे दाखले उपमानस्वरूप दिलेले आहेत, प्रत्यक्ष प्रमाणे मराठीतलीच आहेत.

लेखात मराठी उदाहरणांसह हे दाखवले आहे की मराठीत अनेक क्रियापद-रूपे "न/नाही" शब्दांबरोबर वापरता येत नाही (कुठल्याच बोलीत नाही). अशी क्रियापद-रूपे वापरलेल्या सकारात्मक वाक्यांतील तथ्याचा निषेध-अर्थ सांगण्यासाठी "नाही/नये/नको" अशी शब्दरूपे वापरावी लागतात. ही "नाही/नये/नको" शब्दरूपे प्र/द्वि/तृ पुरुषासह बदलतात. अर्थात, त्या वाक्यांत तीच आख्यातरूप क्रियापदे आहेत असे माझे म्हणणे आहे. अशा परिस्थितीत सकारात्मक वाक्यात जे आख्यात असते, त्या मूळ धातूपासून उत्पन्न झालेले पद नकारात्मक जोडवाक्यात प्र/द्वि/तृ पुरुषासह बदलत नाही. अर्थात ते आख्यातरूप नाही.

मराठी व्याकरणात या परिस्थितीचे वर्णन करण्याचा लेखाचा प्रस्ताव आहे.

(अवांतर : हे वर्णन करणारे व्याकरण आहे, नियामक नाही. मराठी मातृभाषा बोलणार्‍यांना कसे बोलायचे ते नियम न सांगता कळते. "असे बोलू नका, तसे बोला" म्हणणार्‍या व्याकरणकाराकडे एकतर दुर्लक्ष होईल, नाहीतर त्याचे हसे होईल. स्वभाषा म्हणून मराठी सहज आणि अस्खलित बोलणार्‍यांच्या खुबी आणि लकबींचे यथार्थ वर्णन करणे हेच व्याकरणकारांचे काम.)

केवळ लिंग बदलल्याने रूप बदलत नसेल तर ते कृदंत असते हे पटले नाही.

तुमचा गैरसमज झाला - लिंग महत्त्वाचे नाही. भरपूर कृदंतांची बदलतात. चाचणी पुरुषाची आहे. प्रपु/द्विपु/तृपु पुरुष बदलून जर रूप बदलले नाही तर कृदंत. म्हणून उदाहरणांत एक तृपु, एक द्विपु घेतले. वाचकांनी प्रपु करून बघावे, विस्तारभयास्तव केले नाही. द्विपुमधील फरक ठसठशीत व्हावा म्हणून स्त्रीलिंगी घेतले, कर्मणि प्रयोग चटकन कळावा म्हणून "पोळ्या" कर्म स्त्री/अनेक घेतले.

३. ल-आख्यात | भूतकाळ | तो गेला, तू पोळ्या केल्या(स)... हा कर्मणी प्रयोग आहे. कर्तरीचे उदाहरण द्यायला हवे होते..तू बसलीस.

ल-आख्यातात सकर्मक धातूंना कर्तरी रूप होत नाही. (दिलेले पोळ्यांचे उदाहरण कर्तरी बनवायचा प्रयत्न तुम्ही केलाच असणार.) अकर्मक धातूंना होते. "तो गेला" हे उदाहरण दिलेले आहे. (तुमच्या "तू बसलीस" उदाहरणासारखेच.) तसेच प्रथम त-आख्यातात सकर्मक धातूंना कर्मणी रूप होत नाही. म्हणून प्रत्येक आख्यातात एक सकर्मक आणि एक अकर्मक उदाहरण दिले आहे.

४. व-आख्यात | विध्यर्थ | त्याने जावे, तू पोळ्या कराव्या(स)..परत तेच. तू बसावेस.

"तू बसावेस" हा भाव-कर्तृ संकर फक्त द्विपु मध्येच दिसतो. तू = तू-(ने). कर्तरी हवेच असेल तर "तो जावा, ती बसावी, त्या बसाव्यात" असे अकर्मकांमध्येच शक्य आहे. सकर्मक नेहमी या आख्यातात कर्मणीच असतात.

कर्तरी/कर्मणी/भावे साठी वेगळा लेख हवा.
"भावाने बहिणीला मित्राला (लग्नात) दिली." असा प्रयोग मराठीमध्ये आढळतो. काही व्याकरणकार त्याला अशुद्ध मानतात, पण ते थोडेच. तो नेहमीच्या कर्तरी/कर्मणी/भावे पैकी कुठलाच नाही, पण कर्मणी चा एक खास मराठी प्रकार आहे.
"त्याने तिला फुटवली", हे उदाहरण "ती फुलराणी" नाटकामध्ये सभ्य मराठी पण गटारातील विषय असलेल्या प्रवेशात आलेले आहे. हे वाक्य अशांचपैकी.

५. ई-आख्यात | रीतिभूतकाळ | तो जाई, तू पोळ्या करे..शुद्ध रूप तू पोळ्या करस/करीस.

धन्यवाद

६. ऊ-आख्यात | आज्ञार्थ | तो जावो, तू पोळ्या करोस (? जाणकारांनी उदाहरण चुकल्यास दुरुस्ती सांगावी)... शुद्ध रूप: तू पोळ्या कर.

हे ठीक वाटत नाही.
उदा:
राजाची इच्छा होती की मी येवो.
राजाची इच्छा होती की आम्ही येवोत.
राजाची इच्छा होती की ती येवो.
राजाची इच्छा होती की त्या येवोत.
राजाची इच्छा होती की तुम्ही येवोत. हे ठीक वाटते. "यावेत" नाही चालणार, ते ४.व-आखात आहे. मग तू ये/तुम्ही या ही रूपे चालतील का?
?? राजाची इच्छा होती की तुम्ही या ?? हे या चौकटीत खटकते.
?? राजाची इच्छा होती की तू ये ?? हेदेखील या चौकटीत खटकते.
चौकटीत बसण्यासाठी "तू" पुढे दुसरे कुठलेतरी रूप आहे असे वाटते. मी अनुमानधपक्याने जे लिहिले ती चूक सुधारल्याबद्द्ल धन्यवाद.

राजा म्हणाला की तू ये. हे ठीक वाटते. पण या चौकटीत प्रपु आणि तृपु मला बसवताच येत नाही.

?? राजा म्हणाला की मी येवो. ?? असे वाक्य वाचले तर राजा स्वतःच्या येण्याबद्दल बोलत असल्याचा अर्थ निघतो.
म्हणून "तू ये" या रूपासाठी एक अपूर्ण आख्यात सांगावे असे मला वाटले. लॅटिनोद्भव अनेक भाषांमध्ये असे अपूर्ण आख्यात मानतात.

काव्यातील आज्ञार्थ रूपे सांगितल्याबद्दल धन्यवाद.

८. च-आख्यात | रीतिभूत/विध्यर्थ | तो जायचा/त्याने जायचे, तू पोळ्या करायचीस/तू पोळ्या करायच्या(स)...हे रूप योग्य नाही. कर्तरी प्रयोग असल्याने तू पोळी/पोळ्या करायचीस. (करायच्यास चूक)... एक शंका..याला विध्यर्थ का म्हटले आहे ? हा तर साधा रीतिभूतकाळ वाटतो.

हे आख्यात कर्तरी वापरले तर रीतिभूतकाळ होतो, कर्मणी/भावे वापरले तर विध्यर्थ होते. (संदर्भ लेखात सांगितलेले व्याकरणकार, माझे नवीन मत नव्हे.)

रीतिभूत : तू पोळ्या करायचीस.
विध्यर्थ : वरपक्षाची कल्पना होती की खुद्द नव्या नवरीने पोळ्या करायच्या, मोदक करायचे; दुकानातून आणलेले चालणार नव्हते.
नवरीने पोळ्या करायच्या = तू पोळ्या करायच्या(स) (स - कर्तृ-कर्म संकर वैकल्पिक द्विपु रूप)
तू-(ने) = तू

फक्त नकारार्थी वाक्यातच नाही तर इतर वाक्यातसुद्धा करत हे कृदंत असते. तू करत आहेस/नाहीस.

अगदी बरोबर. 'करत' कृदन्त आहे हा नवीन प्रस्ताव नाही. प्रथम त-आख्यात नकारात दिसत नाही, आणि "करत नाही" मध्ये करत त-आख्याताचे विकृत रूप नाही हा नवीन प्रस्तावाचा भाग आहे.

पण

तू करत आहेस/तू करत नाहीस.

ही एकाच तथ्याची सकारात्मक /नकारात्मक जोडी नाही हे लक्षात घ्यावे.
तू करतो / तू करत नाहीस.
ही एकाच तथ्याची सकारात्मक /नकारात्मक जोडी आहे.

"तू करतो" आणि "तू करत आहेस" यांच्या अर्थात फरक आहे.
तू काय करतो? उत्तर : मी पोळ्या करतो - पोळपाट-लाटणे मुदपाकखान्यात, इथे नाही!
तू काय करत आहेस? मी पोळ्या करत आहे - पहा हे पोळपाट-लाटणे. ("मी आचारी-व्यवसाय करत आहे" कसेसेच वाटते.)

"तू करत आहेस" या तथ्याचा नकार करण्यासाठी आमच्या घरच्या बोलीत आम्ही म्हणतो :
"तू करत नाही आहेस" (उच्चार "फोका मारू नको, तू कैपण करत नईयेस" असा.) हे बहुधा प्रमाणमराठीतही लागू आहे, पण माझ्या तोकड्या वाचनाच्या संदर्भात आलेले नाही.

अवांतरः "मी करतो आहे" (उच्चार "मी करतोय्") असेही रूप मराठीत दिसून येते. त्याचे विवेचन म्हणजे खूपच मोठा पसारा! तो विषय (सहायक क्रियापदांबद्दलचा वाद) वेगळ्या लेखात हाताळला पाहिजे!

> > "तू करतो / तू करत नाहीस.
> > ही एकाच तथ्याची सकारात्मक /नकारात्मक जोडी आहे." ...
> मला वाटते , 'तू करतो' चे नकारार्थक 'तू नाही करत' असे होईल.....

मूळ लेख लिहिताना लक्षात आले होते की वाक्यातील 'नाही' शब्दाच्या धातुरूपाच्या आधी की नंतर या क्रमावरून आख्यातरूप बदलते. त्या उपविषयावर नंतर वेगळा उपलेख लिहिण्याचा विचार होता. कारण उदाहरणांचा विस्तार आधीच खूप वाढला होता. आणि प्रस्तावाचे सूतोवाच करण्यासाठी फार उदाहरणे द्यायची नव्हती.
प्रस्ताव हा: भाग १) वाक्यात नकार असला तर काही आख्यातांची रूपे करता येत नाही
भाग २) नाह् या धातूची अपूर्ण आख्यातरूपे वर्णन करून सांगितली पाहिजेत, असे मांडावे, तो धातू नस् धातूपेक्षा वेगळा आहे, हेही सांगावे

शंका : येथे 'तू नाही करत' हे 'तू करतो' चे एकुलते एक नकारार्थी रूप मानता की वैकल्पिक? एकुलते एक मानत असाल तर 'तू करत नाहीस' हे कशाचे नकारात्मक? 'तू करत आहेस'चे नव्हे हे खास.

पुढच्या चर्चेचा विषय :
'तू पोळ्या नाही खात' / 'आम्ही आंबा नाही खात'
येथे आख्यातरूप कुठले? दृश्य आख्यातरूप कुठलेच नाही. येथे 'अस्/आह्' धातूची रूपे वैकल्पिक मानावी का? पण यातही दोष येतो.

'तू पोळ्या नाही खात' (तुला नेहमीच भात हवा.)
'तू पोळ्या नाही खात आहे.' (तुला आता भात वाढू का?)
अर्थातच 'आहे' ने अर्थ बदलतो, त्याचा लोप वैकल्पिक नाही.

वगैरे वगैरे. विचार करण्याजोगे आहे.

> पहा: तू लिही.
हे बहुधा ईं-प्रत्ययांत रूप नसून (लिहि-) चे शून्य-प्रत्ययांत रूप आहे.
अंतीचा स्वर (अंत्य 'अ'चे नियम वेगळे) आपोआप दीर्घ होतो.
शिवाय हकारांती (म्हणजे पुढे लघुतम/लुप्त 'अ' असलेले) शब्द मराठीत फार कमी दिसतात

आधुनिक रूप/पुराणरूप:
जा/जाईं
कर/करीं
पोहो/पोहीं (पोह चालणार नाही, जिभेला जड जाते)
पाहा/पाहीं (पाह चालणार नाही, जिभेला जड जाते)
लिही/लिहीं (लिह चालणार नाही, जिभेला जड जाते)

अवांतरः मा लिख हे नियमाप्रमाणे मा लेखी: (पुस्तकात बघून!) असे काहीसे प्रमाण आहे वाटते. वेगळी भाषा! इथे लुङ्लकार येतोय् कोणाला...

असे रूप बोलीतही ऐकले आहे.

तो पोळ्या करता झाला, ती पोळ्या करती झाली
येथे करता/करती कृदंते आहेत
आख्यातरूपे झाला/झाली ही आहेत. ही रूपे 'हो-' या अकर्मक धातूची ल-आख्यातात कर्तरी रूपे आहेत.

कर्तरी/कर्मणी/भावे बद्दल वेगळी चर्चा हवी. हा विषय मोठा आहे.

माझ्या मते मराठी कृदंते आणि आख्याते मराठीतल्यासारखी वापरली तर शुद्धच.
-ऊन(कृ) + आख्यात असा क्रम मराठीतला आहे (बाकी भाषांत असो-नसो, असला तरी चालेल).

जर कोणी कन्नडाच्या प्रभावाने "करून सोडरी" (माडुबिडरी सारखे) असे सम्मानार्थ करू लागले तर मी ते "अशुद्ध" मानतो. "तुम्ही करून सोडा/आपण करून सोडावे" असे शुद्ध.
बाईने पोळ्या करून सोडलं (कन्नडात काही क्रियापदांना लिंग नाही) असे कोणी म्हटले तर ते अशुद्ध मानतो.

अन्य भाषांचा प्रभाव मराठीशी सुसंगत शब्दरचनेत आला तर शुद्धच.

काही विशिष्ट वाक्यप्रयोग स्थानिक शैलीतले आहेत हे तुमचे म्हणणे योग्यच आहे. ते वापरल्यास "दूरदूरच्या मराठी वाचकांना अर्थ नीट समजणार नाही, स्थानिक जिव्हाळा/टवाळकी/वातावरणनिर्मिती अभिप्रेत नसेल, तशी वाक्यरचना करू नकोस," असा शैलीबाबत सल्ला विद्यार्थ्याला शिक्षिकेने, किंवा लेखिकेला संपादकाने दिला तर ते योग्यच आहे.

पण शैली बाबत योग्य सल्ला एक, आणि व्याकरणातले शुद्धाशुद्धत्व दुसरेच काही.

चौफेर बोलीभाषांचा नीट अनुभव नसलेले (माझ्यासारखे) लोक वेगवेगळ्या स्थानिक बोलींची सरमिसळ करू लागले तर ते बहुतेक शैलीच्या दृष्टीने सर्वथा अयोग्य, पण कधीकधी व्याकरणाच्या दृष्टीनेही अशुद्ध होऊ शकते.

"काय करून सोडून राहिलास?" व्याकरणदृष्ट्या ठीक, शैलीच्या दृष्टीने नेहमीच हसे व्हावे - ना कर्नाटकसीमा, ना विदर्भ.
"काय करून राहात्येस?" स्थानिक सरमिसळ व्याकरणदृष्ट्या सुद्धा चूकच. (यापेक्षा चपखल उदाहरण शोधले पाहिजे.)

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
"'मा लिख मा लिख" असे कुठेतरी "लिहू नको, लिहू नको" या अर्थी संस्कृत साहित्यात वाचल्यासारखे वाटते"
या विषयीचा श्लोक पुढील प्रमाणे आहे :

याचे मराठीकरण (स्वरचित ) असे:

> प्रस्ताव व पहिला प्रतिसाद नीटसा कळला नाही
प्रस्ताव हा: भाग १) वाक्यात नकार असला तर काही आख्यातांची रूपे करता येत नाही
भाग २) नाह् या धातूची अपूर्ण आख्यातरूपे वर्णन करून सांगितली पाहिजेत (तुम्ही म्हणतात तशी तक्त्यात), असे मांडावे, तो धातू नस् धातूपेक्षा वेगळा आहे, हेही सांगावे

> जुमानणे
अग्निहोत्र्यांचा शब्दकोष "जुमानणे" याचे अनेक अर्थ देतो.
१. किंमत देणे, पर्वा करणे, भय बाळगणे
२. कसाला लावणे
३. उल्लंघनीय नाही असे मानणे

उदाहरणांमुळे मला काय म्हणायचे होते ते स्पष्ट व्हावे.

अमुक आख्यात नकाराला जुमानते, म्हणजे ते आख्यात वाक्यात असलेल्या नकाराचे "भय बाळगून पर्वा करते", आणि मुकाटपणे वाक्यात नांदते.
जर तो जाता / जर तो नाही जाता.

अमुक आख्यात नकाराला जुमानत नाही, म्हणजे ते वाक्यात असलेल्या नकाराचे "भय न बाळगून" त्याला "किंमत न देता" धृष्टपणे वाक्यातून चालते होते - ते प्रयोगात नकाराच्या जोडीने कधीच दिसत नाही.
तो जातो / तो नाही जात ("जातो" हे "नाही"शी भांडून वाक्यातून चालते होते) .

असा थोडा अलंकारिक प्रयोग होता. लेखात आधी अलंकारिक प्रयोग न देता उदाहरणांचे विवरण केले होते :
"१. प्रथम त-आख्यात | वर्तमानकाळ | तो जातो...या आख्याताला नकारात्मक वाक्यात वापरता येत नाही."
हे स्पष्ट आणि अनलंकारित असल्यामुळे पुढची अलंकारिक भाषा समजून घेऊन वाचकाने क्षमा करावी.

> मराठी भाषेत कृदंत म्हणजे काय?
कृदंत याची सामासिक फोड मराठीत करू नये. हा शब्द संस्कृतातून मराठीत फोड न करता अर्थासाठी तत्सम घेतला आहे. त्याचा इतिहास येथे देत आहे.
संस्कृतात धातूला अनेक प्रत्यय लागू शकतात (धातू म्हणजे काय याची चर्चा मोठीच विस्ताराची होईल - ती येथे नको). पैकी ३-बाय-३-बाय-२ (पुरुष-बाय-वचन-बाय-आत्मने/परस्मैपद) च्या तक्त्यात, असे १८-१८ प्रत्यय-संचांचे दहा तक्ते मांडता येतात. दहा हा आकडा येथे महत्त्वाचा नाही (पुढच्या परिच्छेदात याबद्दल), पुरुष-बाय-वचन तक्ते मांडता येतात हे महत्त्वाचे. जे प्रत्यय अशा तक्त्यांत मांडता येतात, त्यांना "तिङ्"प्रत्यय असे म्हणतात. कारण "ति.....ङ्" अशा लांबलचक यादीत एका पाणिनीय सूत्रात ते सांगितलेले आहेत. या विवक्षित सूचीचे, अर्थातच मराठीशी काही कर्तव्य नाही. अशा तक्त्यात ज्यांची वर्गवारी लागत नाही, त्या सर्व प्रत्ययांना "कृत्" प्रत्यय म्हणतात (कृदतिङ् | ३.१.९३). कृत्प्रत्ययांना सकारात्मक परिभाषा नाही (परिभाषा - येथे मराठी शब्दार्थ डेफिनिशन, संस्कृत व्याकरणात "परिभाषा" शब्दाचा वेगळा अर्थ "मेटाग्रॅमर" असा आहे). परिभाषा नकारात्मक "डिफॉल्ट" - तिङ् नाही ते धातूला लागणारे सर्व प्रत्यय असा आहे. असा कुठलाही कृत् प्रत्यय धातूला जोडून जमवलेले पद संस्कृतात कृदन्त.

मराठीतल्या धातूंनाही अनेक वेगवेगळे प्रत्यय लागू शकतात. पैकी काही प्रत्ययांचे २-बाय-२-बाय-३, (पुरुष-बाय-वचन-बाय-लिंग) च्या तक्त्यात, असे १२-१२ प्रत्यय-संचांचे आठ किंवा नऊ तक्ते मांडता येतात. आठ/नऊ हा आकडा येथे महत्त्वाचा नाही (पुढच्या परिच्छेदात याबद्दल), पुरुष-बाय-वचन-बाय-लिंग तक्ते मांडता येतात हे महत्त्वाचे. यासाठी पूर्वी मराठीत रूढ शब्द नव्हता (असलाच तर "प्रत्ययमाळा"). "तिङ्" शब्द का रूढ झाला नाही, कोणास ठाऊक. अशा प्रत्ययांना काहीतरी नाव असावे असे वाटणारे पहिले मराठी व्याकरणकार मोरो केशव दामले (मुख्य अभ्यासग्रंथ १९११ सालचा), त्यापुढच्या सर्व व्याकरणकारांना हा प्रस्ताव मान्य झाला. म्हणून दामल्यांनी सुचवलेला पारिभाषिक शब्द वापरात राहिला. मराठीत रूढ नसलेले आणि मराठी जिभेला तिर्‍हाईत वाटतील असे संस्कृत "तिङ्" आणि "तिङन्त" शब्द दामल्यांनी स्वीकारले नाही. तिङन्तसाठी काहीकाही संस्कृत व्याख्याकार "आख्यात" असा समानार्थी शब्द वापरतात. म्हणून "तिङ्" आणि "तिङन्त"ला समांतर, "आख्यात-प्रत्यय" आणि "आख्यात प्रत्ययांत पद" असे पारिभाषिक शब्द दामल्यांनी निवडले. "आख्यात-प्रत्ययांत पद" यालाच "क्रियापद" असाही समानार्थी शब्द आहे. का कोणास ठाऊक, "कृदंत" हा शब्द मराठीला फार जड वाटला नाही, म्हणून तो संस्कृतातून तत्सम उचलला गेला. कृत्-प्रत्यय मात्र जड वाटला - त्याचा मराठीत कृदंत-प्रत्यय असे उल्लेख करतात. याची परिभाषा सुद्धा सकारात्मक नसून डिफॉल्ट नकारात्मक आहे. पद धातूपासून थेट उत्पन्न झाले असले, आणि आख्यात प्रत्ययांत नसले, तर ते मराठीतले कृदंत.

> आख्यातप्रत्ययांचे तक्ते.
संस्कृतात तिङन्तांचे दहा तक्ते मांडता येतात. त्यांना संस्कृतात दश"लकार" असे म्हणतात. मराठीत आख्यात-प्रत्ययांचे आठ (राजवाडे यांच्यामते नऊ, पण ते एक कालबाह्य) तक्ते मांडता येतात. या आख्यात-प्रत्यय-वर्गांना आख्यात असे म्हणतात.

> ...की आख्यातांनुसार वर्गीकरण करण्यापेक्षा
> (येथे आख्यात म्हणजे प्रत्यय असावेत असे मानून)
> अर्थानुसार पुरुष, लिंग, वचन असे प्रत्ययांचे तक्ते
> देऊन ...
हे तक्ते आधीच्या व्याकरणकारांनी आधीच तयार केलेले आहेत. त्या तक्त्यांपैकी दोन ठसठशीत फरक दाखवणारी उदाहरणे देऊन वरील लेखात सकारात्मक आणि नकारात्मक तक्तेच मांडले आहेत. उरलेला तक्ता मराठी स्वभाषा म्हणून बोलणारे वाचक मनातल्या मनात भरून घेतील. पूर्ण भरून घेतलाच पाहिजे असे नाही, नाहीतरी लेख वाचता येतोच. दिलेल्या ठसठशीत उदाहरणांनी कुठले पद पुरुष-आदी विकरणांनी बदलते ते स्पष्टच दिसते. त्यामुळे कुठला आख्यातवर्ग नकारात्मक वाक्यांत दिसत नाही ("रुसून निघून जातो"/"जुमानत नाही" अलंकारिक भाषेला पुन्हा क्षमा करावी) ते स्पष्ट होते, आणि माझ्या प्रस्तावाचे परिशीलन करला येते.

>> ... 'करू' रूप पुरुषाप्रमाणे बदलले नाही, ते
>> आख्यात नसून कृदंत आहे. "नये/नयेत" ही या
>>वाक्यांतली आख्याते आहेत.
>
> असे त्याचे स्पष्टीकरण असू शकते परंतू 'जावे' चे 'जाऊ'
> का झाले हा सुद्धा शोध घेण्याचा विषय आहे, असे वाटते.
"जावे" चे "जाऊ" का झाले असे आपल्यला का वाटावे? "ऊ" हा कृदंतप्रत्यय अंती असलेली पदे अन्य आख्यात-पदाबरोबर येताना पुष्कळदा दिसतात.
"त्याने जाऊ लागावे."
"त्याने जाऊ शकावे."
तसेच
"त्याने जाऊ नये."

"जाऊ" हे "जावे" चे बदललेले रूप या तीन्ही उदाहरणांत नाही. पुढच्या आख्यातपदामुळे अनिवार्य झालेले आहे.

दोन संस्कृत उदाहरणे अनुमान काढण्यासाठी नाही, उपमास्वरूप देत आहे :
१. सीता पठति | सीता पठितुम् इच्छति |
इथे "पठति" चे "पठितुम्" झालेले नाही, "इच्छति" च्या अन्वयाने "-तुम्" रूप अनिवार्य झाले आहे.
नकारात्मक उदाहरणे संस्कृतात कमी दिसतात, पण आहेत.
२. त्वं गच्छ । (तू जा!) त्वं मा गमः । (नकारात्मक)
येथेही "गच्छ" चे "गमः" झालेले नाही. "मा(ङ्)च्या अन्वयाने लोट्-लकार प्रतिषिद्ध होऊन अट्-विरहित लुङ्-लकार अनिवार्य झाला आहे.

> सर्व आख्यात क्रियापदनिरपेक्ष आहेतच किंवा नाहीतच...
"आख्यात-प्रत्ययांत पद" यालाच "क्रियापद" असा समानार्थी शब्द आहे. त्यामुळे तुमची ही शंका तुम्ही वेगळ्या शब्दांत मांडावी. येथे तुमचा एक महत्त्वाचा आणि अभ्यास करण्याजोगा मुद्दा आहे, असे वाटते, पण तो नीट कळला नाही.

पहिला प्रतिसाद एवढ्यासाठी की तू स्त्रीलिंगी का घेतली आणि पोळ्या स्त्रीलिंगी अनेकवचनी का घेतल्या ते कारण सांगावे.
तुम्ही सांगितल्याप्रमाणे पूर्ण तक्ता द्यायला हवा होता. पण त्याने विस्तार वाढून प्रस्तावाला जागा राहिली नसती. तक्त्यातली दोन रूपे दिलीत, वाचक मराठीभाषक आहे असे गृहीत धरून, वाचक तक्ता मनातल्या मनात भरेल, किंवा भरलेला असल्याची कल्पना करू शकेल.

तृपु पुल्लिंगी कर्ता अकर्मक धातु असे उदाहरण परब यांच्या पुस्तकात उदाहरण म्हणून दिले आहे. त्यांचीही अशीच अपेक्षा की कुठलाही मराठीभाषक वाचक एका उदाहरणावरून पूर्ण तक्ता कल्पून घेईल.

मला नकारात्मक वाक्यातील आख्यात कोणते ते उदाहरणात स्पष्ट दाखवायला हवे होते. म्हणून पुरुष बदलला की कुठले पद बदलते ते सहज दिसून येण्याकरिता एक परबांचे उदाहरण आणि एक वेगळे उदाहरण दिले.

द्विपु उदाहरण घेतले कारण पुष्कळदा "स" अंत असलेली वैशिष्ट्यपूर्ण रूपे द्विपु मधे दिसतात, परबांच्या तृपु उदाहरणांशी सहज तुलना करता येते.

नपुं एकवचन आणि पुं बहुवचन यांची आख्यातरूपे पुष्कळ तक्त्यांमध्ये दिसायला एकसारखी दिसतात. या कारणास्तव ती उदाहरणे म्हणून निवडली नाहीत.

काही आख्याते सकर्मकांत फक्त कर्तरी/फक्त कर्मणी अशी चालतात. तिथे आख्यातबदल स्पष्ट दिसून यावा म्हणून कर्म स्त्रीलिंगीअनेकवचनी घेतले.

स्त्रीमुक्ती-वगैरे सौम्य विनोद. माझा पहिलाच लेख आहे. जात्याचा टाका नवीन आहे. पोळ्यांतली विनोदाची कचकच पहिल्या दळणातली म्हणून मोठ्या मनाने पोटात घालावी.

> ३- तो जावो, तू पोळ्या करोस या उदाहरणांना आज्ञार्थी म्हणावे की विध्यर्थी?
आज्ञार्थ असे दामले आणि त्यानंतरच्य अनेक मराठी व्याकरणकारांनी अर्थ-वर्णन दिले आहे.

मराठीतून संस्कृत शिकताना "आज्ञार्थ" म्हणून एक लकार शिकतात. त्याला मूळ संस्कृतात आज्ञार्थ म्हणत नाहीत. लोट् लकाराचा अर्थ, आणि लिङ्लकार सार्वधातुक वापरला, दोन्हींचा अर्थ एकच (विध्यर्थ = विधि-आमंत्रण-निमंत्रण-वगैरे). अर्थात याचे मराठीशी काही एक कर्तव्य नाही.

मला वाटते, की आज्ञार्थ म्हणून एक द्वि-पुतच चालणारे अपूर्ण आख्यात सांगावे. तसे सांगू नये असे मत येथेच वर वाचक्नवींनी दिले आहे. त्यांच्या मते "तू करोस" अशुद्ध आहे, "तो जावो"ला समांतर रूप "तू कर" असे आहे. तुम्ही "करोस" किंवा असेच कुठलेसे रूप ऐकले आहे काय? तसे असल्यास, आणि आणखी मराठीभाषकांसही असेच वाटल्यास, माझ्या मताला पुष्टी मिळते.

उत्तम आणि अभ्यास करण्याजोगा मुद्दा मांडलात.

बाऽबाऽरे माझ्या.. एक शब्दही समजला नाही हो!

माझेपण तेच झाले, ना धड (उकरून पण) वाद घालता/काढता येईना, ना काहीतरी माहीत आहे असे दाखवण्याइतके लिहीता येईना! ;) तरी वाचतोय...

फक्त त्यात टपाटप पडणारे प्रतिसाद पाहून मात्र खर्‍या अर्थाने चांगले (appreciation करण्यासारखे) वाटले इतकेपण नक्कीच...

पारिभाषिक शब्दांमुळे अभ्यासपूर्ण लेख वाचायला कधीकधी कठीण जाते हे खरेच.

याविषयी एक गमतीदार चर्चा येथे वाचावी.
(मी दुवा चिकटवण्याचा प्रयत्न केला आहे - तो बहुतेक फसला आहे. न्यू यॉर्क टाइम्स च्या संकेतस्थळावरील फ्रीकिनॉमिक्स ब्लॉग चा दुवा आहे.)

होय, त्या दृष्टीने तुमचे म्हणणे ठीकच आहे. तुम्ही विचारलेल्या प्रत्येक मुद्द्याचे उत्तर देणे खूप विस्ताराचे होईल.

व्याकरण शाळेत शिकवले जात नसल्या कारणाने सुरुवातीपासून पारिभाषिक शब्द समजावून सांगणारे लेखसत्र लिहायला पाहिजे. हा प्रकल्प प्रासादिक वाणीच्या कोण्या शिक्षकाने हाताळावा.

अहो, असे कसे? मागे एकीकडे "प्रयोग" हा प्रकार तुम्ही छान समजावून सांगितला होता. तुमचे मत येथे आतापर्यंत वाचले नाही, म्हणून येथील गजाली गिरिकुहराकडे पुन्हापुन्हा वळून बघत होती.

गजाली म्हणजे कोकणीत "गप्पा" ही अनायासे कोटी.