मिलिंद, राहुल अशी दोनतीन नावे भारतात बुद्धधर्माचा सर्वत्र प्रसार होता तेव्हापासून प्रचारात आलेली आहेत, हे आपल्याला माहित असते. पण आणखी कितीतरी ओळखीच्या शब्दांचा व नावांचा उगम बौद्ध साहित्यात आहे ह्याची कित्येकदा कल्पना नसते. उदाहरणार्थ "माध्यमिक", किंवा "प्रासंगिक", किंवा चक्क "सर्वधर्मसमभाव" . . . हे बुद्धप्रणीत तत्त्वज्ञानातले पारिभाषिक शब्द असावेत ह्याचा मला अगदी अलीकडे वास लागला. तर ज्यांना असे शब्द व नावे माहित असतील त्यांनी ते इथे टाकावेत. मला खूप उत्सुकता आहे.

हा खटाटोप कशासाठी, असा प्रश्न पडला असेल तर ही पुढची "प्रस्तावना" वाचा. भारत ही बुद्धाची भूमी आहे. पण आपण हे विसरलो, असं मला वाटायला लागलं आहे. आपण शंकर, मध्व, रामानुज ही नावं ऐकलेली असतात. गोरखनाथ, गहिनीनाथ ही अर्थातच ऐकलेली असतात. कबीर, नानक ही तर नक्कीच असतात. पण सहसा दिङ्नाग, वसुबन्धु, चंद्रकीर्ति ही ऐकलेली नसतात. आणि खरोखरच साक्षात् बुद्धाने तरी काय विशेष सांगितलं, तर खरं बोला, चोरी करू नका आणि मनातल्या वासना निपटून टाका, असं थातुरमातुर काहीतरी सांगितलं, असंच आपण धरून चालतो. हे मी बघितलेलं सांगतो आहे. तसं नसेल तर सांगा, मी ऐकायला तयार आहे. पण स्पष्टच बोलायचं तर "बौद्ध" म्हटल्यावर ह्या विषयावर टवाळक्या करणारेच लोक आम्ही वर्षानुवर्षे बघितले. (ते तसं का करतात हे सगळ्यांना माहित आहे, तो विषय इथे नको.)

तर हे काही बरोबर नाही. आपल्याला ह्या परंपरेची जास्त माहिती झाली पाहिजे. हेही एक "दर्शन" आहे, त्याची झळाळी जगभर पसरलेली आहे, त्याचा प्रचंड ग्रंथसंभार आहे, आणि त्याचा अभ्यास करता यावा म्हणून गेली हजार-बाराशे वर्षं तिबेटपासून जपानपर्यंत लोक संस्कृत शिकत आहेत. मुख्य म्हणजे हे आपलंच आहे. तर आपल्याला त्याची ओळख असायला हवी. हे माझं मत. म्हणून साध्या रीतीने का होईना पण कुठून तरी सुरुवात करावी म्हणून फक्त शब्द आणि नावं, अशी कल्पना मला सुचली. नुसती यादी करून ठेवून द्यायची असा त्यामागचा उद्देश नाही . . .