(मागील भागावरून पुढे)

नाशिकमधील त्रिरश्मी किंवा पांडव लेण्यांमध्ये असलेल्या गौतमीपुत्राच्या गुंफेत एकूण 4 शिलालेख आहेत. अर्थात हे सर्व शिलालेख, राज परिवारातील सदस्यांनी, या गुंफेत वास्तव्य करणार्‍या भिख्खूंना, वेळोवेळी दिलेल्या देणग्यांबद्दलची दानपत्रे म्हणून खोदलेले आहेत. या दानपत्रांतून प्रत्यक्षरित्या, प्रसंगानुरूप आलेली काही गावांची नावे, त्रिरश्मी पर्वतावरील या बौद्ध मठाचा व नाशिक गावाचा ज्यात समावेश केला जात असे त्या जिल्ह्याचे त्या काळचे "गोवर्धन" हे नाव, त्या काळातील (इ.स. पहिले शतक), शेतजमीन मालकी नोंदणी व शेतसारा वसूल करण्याच्या पद्धती, एवढीच माहिती जरी मिळत असली तरी अप्रत्यक्षरित्या ऐतिहासिक महत्त्व असलेली बरीच अतिरिक्त माहिती मिळू शकते. या दृष्टीकोनातूनच आपण या शिलालेखांचा विचार करुया.

यापैकी पहिला शिलालेख या गुंफेतील व्हरांड्याच्या पूर्वेकडील भिंतीवर, छताजवळ खोदलेला आहे. नहापनाच्या सैन्यावर संपूर्ण विजय मिळाल्यानंतर, सैन्याच्या छावणीमधून राजा गौतमीपुत्राने दिलेल्या एका आदेशाचे हे रेकॉर्ड आहे. त्याच्या कारकिर्दीच्या 18 व्या वर्षात किंवा इ.स. 102 मध्ये त्याने हा मौखिक आदेश दिलेला आहे. या शिलालेखामुळे गौतमीपुत्राने शकांचा (Scythians) संपूर्ण पराभव कधी केला होता? ही महत्त्वाची माहिती आपल्याला मिळू शकते. या शिलालेखात ऋषभदत्ताच्या मालकीच्या शेतजमिनीचा उल्लेख आहे. क्षत्रप नहापन याचा ऋषभदत्त हा जामात होता व कोकण आणि पुणे, नाशिक जिल्ह्यांमध्ये तो नहापनाचा व्हाइसरॉय म्हणून काम बघत असे त्याचप्रमाणे कार्ले, कान्हेरी व नाशिक मधील 10 क्रमांकाच्या गुंफेत त्याचा उल्लेख आल्याचे वाचकांना स्मरत असेलच. या शिलालेखात स्पष्टपणे असा उल्लेख आहे की ऋषभदत्त याच्या मालकीची शेतजमीन आता राजाच्या मालकीची झालेली आहे. किंवा ऋषभदत्ताची सत्ता आता संपुष्टात आलेली असून तो युद्धात मारला तरी गेला आहे किंवा त्याने पळ काढला आहे.
या गुंफेतील दुसरा शिलालेख हा वरील शिलालेखानंतर लगेचच सुरू होतो. या शिलालेखात राजा गौतमीपुत्र व त्याची माता गौतमी या दोघांनी मिळून दिलेला एक आदेश, गोवर्धन जिल्ह्यातील राजाच्या मंत्र्याकरवी येथे खोदवून घेतलेला आहे. या शिलालेखाचा काल गौतमीपुत्राच्या राजवटीचे 24 वे वर्ष असा नोंदवलेला असल्याने गौतमीपुत्र इ.स.110 पर्यत गादीवर होता असे खात्रीलायकपणे म्हणता येते. हा शिलालेख खोदवला गेल्यानंतर काही महिन्यांतच बहुधा गौतमीपुत्राचा मृत्यू झालेला असावा. या शिवाय या शिलालेखातून गोवर्धन जिल्ह्यासाठी राजाने एक राजमंत्री नियुक्त केलेला होता ही माहिती सुद्धा मिळते. त्या काळातील शासकीय व्यवस्था कशी असेल यासंबंधी हा एक दुवा महत्त्वाचा वाटतो.

मी विचारात घेत असलेला तिसरा शिलालेख व्हरांड्याच्या मागील भिंतीवर प्रवेशद्वाराच्या वरच्या बाजूस खोदलेला आहे. हा शिलालेख, गौतमीपुत्राची राजमाता गौतमी हिने राजा गौतमीपुत्राचा पुत्र व त्यावेळील राजा वसिष्ठिपुत्र पुळुमवी याच्या कारकिर्दीच्या 19व्या वर्षात, किंवा इ.स.129 मध्ये दिलेल्या देणगीचे दानपत्र या स्वरूपातला आहे. या शिलालेखात, सातवाहनांचा महाधिराज म्हणून संबोधलेल्या राजा गौतमीपुत्राचे व त्याच्या कर्तुत्त्वाचे त्याच्या आईने मोठ्या गर्वाने केलेले वर्णन दिलेले आहे. इतिहासकार वा.वि. मिराशी यांनी केलेले या शिलालेखातील वर्णनाचे भाषांतर मी खाली देतो आहे.

या शिलालेखातील वर्णनावरून या महाशक्तीमान राजाबद्दलची बरीचशी माहिती आपल्याला मिळू शकते. या माहितीमध्ये या राजाच्या राज्याच्या सीमा कोठपर्यंत पसरलेल्या होत्या? राज्यातील महत्त्वाचे पर्वत कोणते होते? याच बरोबर त्याचे शौर्य, त्याचा पराक्रम, त्याचे वैयक्तिक गुण आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे त्याच्या मातेला त्याच्याबद्दल असलेला प्रचंड गर्व व प्रेम याची झलक आपल्याला मिळू शकते.

प्राचीन भारताच्या इतिहासातील हा शिलालेख, बहुधा "यासम हा" असा एकच एक असावा ज्यात सर्वश्रेष्ठ राजा म्हणून गणल्या गेलेल्या या राजाचे त्याच्या आईने केलेले वर्णन आजही उपलब्ध होऊ शकते आहे. या राजाने त्याच्या प्रजेची पारतंत्र्याच्या जोखडातून 1900 वर्षांपूर्वी सुटका केली होती. माझ्या मताने गौतमीपुत्र राजाच्या क्षत्रप नहापन राजाबरोबर झालेल्या या युद्धाचे, महाराष्ट्राचे किंवा दख्ख:नचे पहिले स्वातंत्र्ययुद्ध असे नामकरण करणे योग्य ठरावे आणि त्यानंतर 1500 वर्षांनी शिवाजी महाराजांनी आदिलशाही व मोगल यांच्या बरोबर केलेल्या युद्धांशी या युद्धाची तुलना करणे उचित ठरावे.
या राजाबद्दल मनात मोठे कौतुक बाळगतच मी आता या गुंफेमधून बाहेर पडतो आहे. बाहेर पडल्यावर मी मागे वळून बघतो. व्हरांड्याच्या पुढच्या भागात असलेल्या स्तंभांच्या कॅपिटल्सवर, कोरलेल्या प्राण्यांच्या आकृत्यांवर मला कोरीव काम केलेला एक सलग पट्टा दिसतो आहे. या पट्ट्यात अगदी बारीक कोरीव काम करून चित्रित केलेले असंख्य प्राणी, मानवी आकृती व पाने-फुले मला दिसतात. सर्वात वरच्या बाजूला सलग अर्धकमलांचे आरेखन केलेला एक पट्टा आहे.

गुंफेसमोरील प्रांगणाच्या डाव्या अंगाला मला आणखी काही बास रिलिफ शिल्पे दिसत आहेत. मी जरा जवळ जाऊन ती पाहण्याचे ठरवतो. गुंफेच्या तोंडाच्या वरच्या भागावर कोरलेल्या पट्ट्याला सलग असा एक पट्टा या भागात कोरलेला दिसतो आहे. या सलग पट्ट्यांतर्गत, अर्धकमले, बौद्ध रेलिंग यासारखे कोरीव काम व त्या खाली 3 पिलॅस्टर कोरलेले मला दिसत आहेत. या 3 पिलॅस्टरवर उभ्या असलेल्या स्त्रियांच्या 3 आकृती आहेत. पाऊसपाण्याने झीज होऊन या आकृती बर्‍याचशा प्रमाणात नष्ट झालेल्या आहेत. अगदी आतल्या अंगाला असलेल्या स्त्री आकृतीजवळ एक वृक्ष कोरलेला असून त्या वृक्षाकडे तिने आपला उजवा हात पसरलेला आहे तर डावा हात स्वत:च्या कंबरेवर ठेवलेला आहे. मधल्या पिलॅस्टरवर उभ्या असलेल्या स्त्रीने सुद्धा डावा हात कंबरेवर ठेवलेला आहे व स्वत:च्या खांद्याचा आधार देऊन कोणतीतरी वस्तू (बहुधा चवरी असावी) उजव्या हातात धरलेली आहे. अगदी उजवीकडे असलेल्या स्त्रीच्या अंगावर भिख्खूंची कफनी किंवा नेसलेली साडी आहे. या स्त्रियांच्या आकृतींखालील भागात अस्पष्ट अशा कोरलेल्या आकृत्या आहेत. त्यातील काही पक्षी मला ओळखू येतात.

नाशिक येथे असलेल्या व सातवाहन कालाशी संबंधित अशा बहुतेक गुंफांना आता माझी भेट देऊन झालेली आहे. या ठिकाणी महायान कालातील अनेक गुंफा आहेत. त्यातील बौद्ध मूर्ती बघत बघत माझी त्रिरश्मी पर्वताची भेट मी आवरती घेतो आहे.
तरी सुद्धा गुंफा क्रमांक 23 मध्ये बुद्ध मूर्तीच्या पायापाशी बसलेले, ग्रीक देवता एथनाचे घुबड माझे लक्ष जाता जाता वेधून घेतेच. ही लेणी कोरणार्‍या कारागीरांवर असलेल्या ग्रीक शिल्पकलेच्या परिणामाचे हे आणखी एक उदाहरण आहे.
पायर्‍या उतरून परत खाली जाण्याच्या तयारीत असतानाच गौतमीपुत्राच्या गुंफेशेजारीच असलेल्या एका गुंफेकडे माझे लक्ष वेधले जाते व माझी पावले थबकतातच! ही एक छोटीशी गुंफा आहे. व्हरांड्यासमोर 2 स्तंभ व 2 पिलॅस्टर आहेत. स्तंभांची रचना बरीचशी गौतमीपुत्राच्या गुंफेमधील स्तंभ, त्यावरील कॅपिटल्स व त्यावरचे कोरलेले प्राणी या सारखीच आहे. मात्र कॅपिटल्सवरील शिल्पकला मला फारच अजोड वाटते आहे. डावीकडून दुसर्‍या असलेल्या स्तंभावरील कॅपिटलवर, दोन हत्ती कोरलेले आहेत व त्यावर बर्‍याच स्त्रिया आरूढ झालेल्या दाखवलेल्या आहेत. वर चढू पाहणार्‍या एका स्त्रीला वर आरूढ झालेली एक स्त्री हात देऊन वर ओढण्याचा प्रयत्न करताना दाखवलेली आहे. इतक्या बारकाईने केलेले हे कोरीव काम डोळ्यात अगदी भरून जाते आहे हे नक्की.

सातवाहन कालातील नाशिक गुंफांचे वैशिष्ट्य असे मानता येते की 2000 वर्षे उलटल्यावरही या गुंफांची व गुंफांतील शिल्पकलेची सुंदरता अजून टिकून आहे. नाशिकच्या गुंफा व त्यातील महत्त्वपूर्ण शिलालेख आपल्याला सातवाहनांच्या इतिहासाबद्दल बरेच काही सांगून जातात याबद्दल माझ्या मनात तरी शंका नाही.
सातवाहन साम्राज्याच्या पाऊलखुणांचा मी घेत असलेला हा मागोवा अजूनही पूर्ण झालेला नाही. आणखी काही स्थळांना भेटी देण्याचा माझा मानस आहे. त्यानंतरच हा शोध पूर्ण झाला असे मला म्हणता येईल.

(समाप्त)

या लेखासोबत असलेली छायाचित्रे पहाण्यासाठी या दुव्यावर क्लिक करा.