(मागील भागावरून पुढे)

18 क्रमांकाच्या चैत्यगृहाला भेट दिल्यानंतर मी या चैत्यगृहाच्या पश्चिम दिशेला साधारण 50 ते 60 मीटर अंतरावर असलेल्या त्रिरश्मी पर्वतावरील आणखी एका महत्त्वाच्या गुंफेकडे चालत जातो आहे. 10 क्रमांकाची ही गुंफा नहापान राजाची गुंफा या नावानेही ओळखली जाते. इ.स.पूर्व 26च्या सुमारास उत्तर हिंदुस्थानमध्ये राज्य करत असलेल्या शुंग व कण्व राजवटींचा अस्त झाल्यानंतर अफगाणिस्तानातून आलेल्या शक (Scythians) टोळ्यांनी राज्य बळकावले होते. नहापान हा राजा स्वताला राजा न म्हणवून घेता प्रथम या शक राजांचा व त्यांना पदच्युत करून नंतर गादीवर आलेल्या कुशाण राजांचा क्षत्रप (Satrap) म्हणवून घेत असे. पुणे व नाशिक हे महाराष्ट्रातील जिल्हे या नहापान राजाच्या अंमलाखाली इ.स.नंतरच्या पहिल्या व दुसर्‍या शतकात (55 CE to 102CE) होते. या कारणामुळे मी टाकत असलेल्या या साठ किंवा सत्तर पावलांत मी अंदाजे 100 ते 150 वर्षांचा कालावधी ओलांडतो आहे असे म्हणता येईल.

मी मागे भेट दिलेल्या आणि वर्णन केलेल्या कार्ले येथील गुंफांमधील एका शिलालेखात या नहापान राजाचे नाव असल्याचा मी उल्लेख केला होता हे काही वाचकांना कदाचित स्मरत असेल. नहापान राजाने सातवाहन राजांचा युद्धात पराभव करून त्यांचे माळवा, दक्षिण गुजरात, कोकण व उत्तर महाराष्ट्र हे भाग युद्धात जिंकून घेतले होते. या नहापान राजाच्या दक्षमित्रा या कन्येचा, भारतीय नाव असलेल्या परंतु शक जमातीचाच असलेल्या, ऋषभदत्त याचे बरोबर विवाह झालेला होता. या ऋषभदत्ताला नहापान राजाने दक्षिण गुजरात, सोपारा ते भडोच हा उत्तर कोकणाचा भाग व नाशिक व पुणे या महाराष्ट्रातील जिल्ह्यांचा सुभेदार (viceroy) म्हणून नेमलेले होते. कार्ले, नाशिक व कान्हेरी येथील लेण्यांमध्ये या ऋषभदत्ताने आपण कसा दानधर्म केला आहे व आपण कसे उदार आहोत हे सांगणारे बरेच शिलालेख खोदून घेतलेले सापडतात. आपण कसे कृपाळू व दयावंत राज्यकर्ते आहोत हे येथील प्रजेला नीट समजावे व त्यांची खात्री पटावी म्हणून त्याने हेतूपूर्वक केलेले बरेच प्रयत्न या गुंफात लक्षात येतात. नाशिक मधील या 10 क्रमांकाच्या गुंफेमध्ये सुद्धा त्याने व त्याच्या कुटुंबियांनी खोदवून घेतलेले असेच काही शिलालेख आहेत.

10 क्रमांकाची गुंफा भिख्खूंच्या वास्तव्यासाठी म्हणून खोदलेला असाच एक भव्य विहार आहे. ही गुंफा 3 कक्षांची मिळून खोदलेली आहे. बाहेरील प्रांगणातून प्रवेश घेता येणारा एक व्हरांडा, त्याच्या मागे हॉल आणि हॉलच्या बाजूंना भिख्खूंसाठी 16 कोठड्या अशी या गुंफेतील रचना आहे. या हॉलमध्ये मी आता प्रवेश करतो आहे. हा हॉल 45-1/2 फूट खोल, 40 फूट रूंद आणि 10 फूट उंचीला आहे. हॉलच्या दोन्ही बाजूंच्या भिंतींमध्ये भिख्खूंसाठी खोदलेल्या प्रत्येकी 5 कोठड्या आहेत तर मागच्या भिंतीत 6 कोठड्या आहेत. मागच्या भिंतीत खोदलेल्या या कोठड्यांच्या प्रवेशद्वारापैकी क्रमांक 3 चे प्रवेशद्वार व क्रमांक 4 चे प्रवेशद्वार यामध्ये जरा विचित्र दिसणारे एक लो रिलिफ प्रकारचे शिल्प कोरलेले आहे. या शिल्पाच्या वरच्या भागात हिनयान पंथाच्या शिल्पांमध्ये दाखवतात त्या पद्धतीच्या स्तूपाचा वरचा भाग कोरलेला आहे. त्याच्या डोक्यावर अस्थी-अवशेष कोश व त्यावर उलटा ठेवलेला पायर्‍या पायर्‍यांचा एक पिरॅमिड दाखवलेला आहे. या पिरॅमिडच्या वरच्या अंगाला असलेल्या सर्वात मोठ्या पायरीच्या कडांवर हिनयान कालातील घोड्याच्या नालाच्या आकाराच्या कमानी कोरलेल्या दाखवलेल्या आहेत. यावर एक छत्री कोरलेली आहे तसेच स्तूपाच्या दोन्ही बाजूंना आणखी दोन छत्र्या व दोन बौद्ध पद्धतीची निशाणे कोरलेली आहेत.

मात्र स्तूपाच्या खालच्या अंगाचे सर्व शिल्पकाम तोडून टाकून त्या जागी एक मानवी आकृती कोरलेली दिसते आहे. या मानवी आकृतीकडे बघत असताना मला स्मरण होते की गुंफेत प्रवेश करताना गुंफेच्या उजव्या बाजूस समोरील प्रांगणाकडे तोंड करून उभी असलेली मूर्ती व ही मूर्ती यात काहितरी साम्य दिसते आहे. आत असलेल्या या आकृतीचा चेहरा नष्ट झालेला असला तरी तिच्या डाव्या हातात असलेला सोटा किंवा गदा व उजव्या हातात असलेला खंजीर मात्र स्पष्टपणे दिसू शकतो आहे. या मूर्तीच्या मागेची 5 फणा असलेला नाग बहुदा कोरलेला असावा असे भिंतीवरील खुणांवरून वाटते आहे. या सर्पाच्या शरीराचा मागचा भाग या आकृतीच्या घोट्यांजवळ स्पष्टपणे दाखवलेला दिसतो आहे.

मात्र बाहेरील बाजूस असलेली आकृती व ही आकृती यात एक मोठा फरक लक्षात येण्यासारखा आहे. बाहेरील आकृती सरळ व ताठ उभ्या असलेल्या एखाद्या रक्षकाची वाटते आहे तर ही आकृती उजव्या बाजूला थोडीफार कललेली वाटते आहे. बर्‍याच पुढच्या कालात कोणीतरी स्तूपाचे शिल्प नष्ट करून तेथे ही मानवी आकृती खोदण्याचा प्रयास केलेला आहे हे स्पष्टपणे कळते आहे. ही मानवी आकृती नंतरच्या कालातील आहे हे लक्षात आल्याने मी दोन्ही बाजूंना असलेल्या व मूळ स्तूप शिल्पाबरोबरच म्हणजे इ.स. पहिल्या शताब्दीच्या उत्तरार्धात कोरलेल्या दोन स्त्रियांच्या शिल्पांकडे लक्ष केंद्रीत करतो.

शिल्पातील दोन्ही बाजूंच्या स्त्रिया मोठ्या सुदृढ अंगकाठीच्या दाखवलेल्या आहेत. उजव्या बाजूकडील स्त्रीने आपले हात डोक्यावर ऊंच करून जोडलेले आहेत व ती स्त्री आपले मस्तक थोडे डावीकडे कलवून शेजारील स्तूपाला नमस्कार करताना दाखवली आहे. तिच्या मस्तकावरील केश खांद्यापर्यंत येतील एवढ्या लांबीचे कापलेले आहेत आणि मस्तक डावीकडे कलल्यामुळे केसांच्या बटा डावीकडून पुढे आलेल्या आहेत. तिने घागर्‍यासारखे एक वस्त्र परिधान केलेले असून त्याच्या पुढच्या बाजूस बरेच भरतकाम केलेला व छोटे गोंडे लावलेला एक शेला कंबरेस बांधलेला आहे. अंगात तिने चोळी समान वस्त्र परिधान केलेले असून हातात बांगड्या व पायात कडी आहेत. उजव्या बाजूची स्त्री बहुदा चवरी धारक असावी मात्र आता ती चवरी दिसू शकत नाहीये. तिने ऊंच दिसणारी केशरचना तरी केलेली आहे किंवा तिने डोक्यावर एक घट धारण केलेला आहे. चेहर्‍याच्या दोन्ही बाजूंना खांद्यापर्यंत येणार्‍या केसांच्या बटा दिसत आहेत. तिच्या अंगातही घागरा-चोळी व कंबरेला शेला अशीच वस्त्रे आहेत. तिचा डावा हात मात्र तसाच लोंबकळत खाली सोडलेला दर्शवलेला आहे. या दोन्ही शिल्पांवरून त्या कालातील व या भागातील सर्वसाधारण स्त्रिया कशा दिसत असतील? काय प्रकारची वस्त्रे व आभूषणे परिधान करत असतील? याची एक सर्वसाधारण कल्पना येऊ शकते.

हॉलमधून बाहेर पडून मी आता बाहेरच्या व्हरांड्यात आलो आहे. व्हरांड्यातून हॉलमध्ये प्रवेश करण्यासाठी 3 प्रवेशद्वारे आहेत. मध्यभागी असलेले प्रवेशद्वार अंदाजे 6 फूट रूंद व 10 फूट तरी ऊंच आहे. बाजूची दोन्ही दारे 3 फूट रूंद व 8 फूट ऊंच आहेत. मधले द्वार व बाजूची द्वारे यात दोन गवाक्षे आहेत. द्वारे व गवाक्षे यांच्या सील्सवर किंवा बाजूंना काहीच नक्षीकाम वगैरे कोरलेले नसून ती सर्व अगदी साधी आहेत. व्हरांडा अंदाजे 35 फूट रूंद व 9 फूट खोल असा आहे. मात्र त्याचे छत हॉलपेक्षा जास्त ऊंच दिसते आहे. व्हरांड्याच्या दोन्ही टोकांना भिख्खूंच्या कोठड्या आहेत. व्हरांड्याच्या पुढच्या बाजूस 6 स्तंभ आहेत. त्यापैकी 2 कडेचे खांब बाजूच्या भिंतींना जोडलेले असल्याने पिलॅस्टर सारखेच वाटत आहेत. सर्व स्तंभांचे डिझाइन, 18 क्रमांकाच्या गुंफेत असलेल्या सातवाहन कालातील, म्हणजे तळाच्या बाजूस पायर्‍या-पायर्‍यांच्या एका चौकोनी पिरॅमिड्वर ठेवलेला घट अशा आकाराचे आहे. स्तंभ अष्टकोनी असून वर परत उलटा ठेवलेल्या घटाचा आकार दिलेला आहे.

या उलट्या ठेवलेल्या घटाच्या वरच्या बाजूस असलेले डिझाइन फारच सुंदर व रोचक दिसते आहे व कार्ले चैत्य गृहामधील स्तंभांची आठवण करून देणारे आहे. उलट्या घटावर, प्रत्येक बाजूला एक आयताकृती गवाक्ष असलेली एक चौरस आकाराची पेटी ठेवलेली आहे. या पेटीच्या बाजूंना बौद्ध रेलिंगचे कोरीव काम आहे. या पेटीच्या आत एखाद्या कंगणासारखी दिसणारी एक गोल बांगडी कोरलेली आहे. या कंगणाच्या परिघावर खाचा-खाचांचे डिझाइन आहे. या चौकोनी पेटीच्या वरच्या बाजूस एक उलटा ठेवलेला पायर्‍या पायर्‍यांचा चौकोनी पिरॅमिड कोरलेला असून या पिरॅमिदचा वरचा भाग व छत या मधील जागेत एकामेकाकडे पाठ करून बसलेल्या प्राण्यांच्या 2 जोड्या कोरलेल्या आहेत. या पैकी काही प्राणी कल्पनेतील दिसत आहेत. एक जोडी व्हरांड्याच्या बाजूने तर एक बाहेरील प्रांगणातून दिसू शकते. व्हरांड्याच्या बाजूने दिसणारे व खर्‍या प्राण्यांसारखे असणारे प्राणी म्हणजे वाघ व बोकड हे आहेत. एका स्तंभावर स्फिंक्सची जोडी आहे तर दुसर्‍या खांबावर वाघाचे शरीर, हरिणासारखे कान व पोपटाची चोच असलेला एक काल्पनिक प्राणी आहे. प्रांगणातून दिसणार्‍या प्राण्यांच्या जोड्यात सिंह, वृषभ व हत्ती आहेत. या सर्व प्राण्यांच्यावर एक किंवा दोन स्वार बसलेले दाखवलेले आहेत. व्हरांड्याच्या उजव्या बाजूस आधी निर्देश केल्याप्रमाणे एका रक्षकाची मानवी आकृती कोरलेली आहे. या आकृतीचे हॉलमधील लो रिलिफ आकृतीशी बरेच साम्य दिसते आहे. मात्र ही आकृती आतील आकृतीप्रमाणेच बर्‍याच नंतरच्या काळात कोरलेली वाटते आहे.

या गुंफेत सर्व मिळून 6 शिलालेख आहेत. यापैकी 3 शिलालेख हे क्षत्रप नहापान राजाचा जावई ऋषभदत्त याने मठाला दिलेल्या देणगी संबंधी असून यात ऋषभदत्त याने कोणकोणत्या धार्मिक स्थळांना देणग्या दिल्या आणि कोणती धर्मिक कृत्ये पार पाडली याचे विस्तृत विवरण दिलेले आहे. लघू स्वरूपातील 2 शिलालेखात ऋषभदत्त याची पत्नी दक्षमित्रा हिने मठाला दिलेल्या देणग्यांचा उल्लेख केलेला आहे. ऋषभदत्त याचे शिलालेख तोच तोच मजकूर सांगणारे असल्याने एका शिलालेखाचा मिराशी यांनी केलेला अनुवाद मी खाली देत आहे.

हा शिलालेख वाचल्यावर ऋषभदत्त आपली उदारता व क्षमता या बाबत लोकांवर छाप पाडण्याचा प्रयत्न करतो आहे असे माझे तरी मत झाले. त्याच्या पत्नीचे शिलालेख याच्या अगदी उलट म्हणजे मुद्यास धरून व संक्षिप्त आहेत. कदाचित प्रत्यक्ष क्षत्रपाची कन्या असल्याने आपले महत्त्व कोणाला सांगण्याची गरज तिला भासली नसावी. तिचा शिलालेख सांगतो.

10 क्रमांकाच्या गुंफेला भेट दिल्यावर माझी पावले आता नाशिक गुंफांमधील सर्वात महत्त्वाची गुंफा म्हणून मानल्या जाणार्‍या 3 क्रमांकाच्या गुंफेकडे वळली आहेत. ही गुंफा बघण्यासाठी मी मुख्यत्वे नाशिकला आलो आहे.

क्रमश:

4 नोव्हेंबर 2012

या लेखासोबत असलेली छायाचित्रे पहाण्यासाठी या दुव्यावर क्लिक करा.