प्राचीन भारतीय गणितज्ञांनी जगाला शून्य ही संख्या दिल्यामुळे गणितविश्वाला कलाटणी मिळाली हे कुणीही नाकारू शकत नाही. प्राचीन काळातील बॅबिलोनियन, ग्रीक, सुमेरियन, इजिप्त इत्यादींच्या संस्कृतीत वापरात असलेले अंक व गणितीय पद्धती कळण्यास फारच क्लिष्ट होत्या व सामान्यांच्या आकलनाच्या पलिकडच्या होत्या. भारतातून अरबांच्याद्वारे इतर देशात शून्य ही संकल्पना पोचल्यानंतरच तेथील तज्ञांना शून्याचे महत्व कळू लागले. शून्य ही 1, 2, 3 ... सारखी फक्त संख्या नव्हती. तर दशमान पद्धतीची सुरुवातच या संख्येने झाली. व काही शतकानंतर शून्याला पर्याय नाही हे जगाला कळून चुकले.

परंतु प्राचीन काळातील भारतीय गणितज्ञांचे योगदान फक्त शून्य वा दशमान पद्धतीपुरतेच मर्यादित नव्हते. या गणितज्ञांनी लहानातील अत्यंत लहान व मोठ्यातील अत्यंत मोठ्या संख्यांचाही विचार केला होता, असे त्यांनी केलेल्या अशा संख्याच्या नामकरणावरून वाटते. महाभारताच्या युद्धप्रसंगात वापरलेल्या अक्षौहिणी या शब्दावरून त्यांच्या कल्पनाविलासाची झलक आपल्या लक्षात आली असेलच. (एक अक्षौहिणी सैन्यात 21,870 रथ, 21,870 हत्ती; 65,610 घोडदळ व 109,350 पायदळ असतात व असल्या 18 अक्षौहिणी सैन्याचा वापर महाभारत युद्धाच्या वेळी केला होता असा उल्लेख महाभारत ग्रंथातील आदी पर्वात आढळतो.)

बौद्ध वाङ्मयातील अशा प्रकारच्या अती प्रचंड संख्यांचा उल्लेख आश्चर्यचकित करणारा आहे. भारतीय अंकगणनेनुसार दशम् (10¹), शतम् (10²), सहस्र (10³), दशसहस्र (10⁴), लक्ष (10⁵), दशलक्ष (10⁶), कोटी (10⁷), या चिरपरिचित आकड्यांबरोबरच खालील आकड्यांचा उल्लेखही बौद्ध वाङ्मयात सापडतो. ^*
1 आयुत = 100 कोटी (10⁹ ),
1 ऩियुत = 100 आयुत (10¹¹),
1 कंकर = 100 नियुत (10¹³),
1 विवर = 100 कंकर (10¹⁵),
1 क्षोभ्य = 100 विवर (10¹⁷),
1 विवह = 100 क्षोभ्य (10¹⁹),
1 उत्संग = 100 विवह (10²¹),
1 बहुल = 100 उत्संग (10²³),
1 नागबल = 100 बहुल (10²⁵),
1 तितिलंब = 100 नागबल (10²⁷),
1 व्यवस्थानप्रज्ञापती = 100 तितिलंब (10²⁹),
1 हेतुहिल = 100 व्यवस्थानप्रज्ञापती (10³¹),
1 कराहू = 100 हेतुहिल (10³³),
1 हेत्विंद्रिय = 100 कराहू (10³⁵),
1 समाप्तलंब = 100 हेत्विंद्रिय (10³⁷),
1 गणनगती = 100 समाप्तलंब (10³⁹),
1 निरवद्य = 100 गणनगती (10⁴¹),
1 मुद्राबल = 100 निरवद्य (10⁴³),
1 सर्वबल = 100 मुद्राबल (10⁴⁵),
1 विशज्ञगती = 100 सर्वबल (10⁴⁷),
1 सर्वज्ञ = 100 विशज्ञगती (10⁴⁹),
1 विभूतंगम = 100 सर्वज्ञ (10⁵¹),
1 तल्लक्षण = 100 विभूतंगम (10⁵³)

(इंग्रजी स्पेलिंगवरून देवनागरीत शब्द लिहित असल्यामुळे चू.भू. संभाळून घेणे. संस्कृत/ अर्धमागधी/ पाली भाषातज्ञ यावर जास्त प्रकाश टाकू शकतील.)

तल्लक्षण ही संख्या एवढी मोठी आहे की संपूर्ण विश्वाची लांबी एका टोकापासून दुसऱ्या टोकापर्यंत मीटरमध्ये मोजल्यानंतर येणाऱ्या संख्येचा वर्ग केल्यास ती संख्या तल्लक्षणाच्या जवळपास येईल. परंतु बुद्धकालीन गणितज्ञ येथेच थांबले नाहीत. यापुढील मोठमोठ्या संख्यांच्यासाठी ध्वजाग्रवती, ध्वजाग्रणीशामणी इत्यादी नामकरण असून शेवटची संख्या 1x10⁴²¹ एवढी आहे. म्हणजे 10 पुढे 421 शून्य!

विश्वोत्पत्तीच्या महा विस्फोटा (Big Bang) नंतरच्या कालगणनेसाठी सर्वात लहान मापक म्हणून प्लांक काल (Planck Time) चा वापर होतो. एक सेकंद म्हणजे सुमारे 1x10^-43, प्लांक काल. महा विस्फोटानंतर ते आतापर्यंत 1x10⁶⁰ प्लांक काल एवढी अवधी झाली असेल. त्याचप्रमाणे विश्वभर व्यापलेल्या सर्व वस्तूंमधील एकूण अणूंची संख्या 1x10⁸⁰ येवढी असेल. आतापर्यंतच्या अवधीच्या संख्येला एकूण अणूंच्या संख्येनी गुणिल्यावरसुद्धा 10⁶⁰ X 10⁸⁰ = 10¹⁴⁰. ही संख्या 10⁴²¹ या संख्येपासून किती तरी लांब आहे, हे लक्षात येते. त्यामुळे ही बुद्धकालीन प्रचंड संख्या आपल्या व्यवहारात निरुपयोगी ठरेल!

बुद्धकालीन गणितज्ञ केवळ प्रचंड संख्येच्याच मागे होते असेही नाही. त्यांना सूक्ष्मातीसूक्ष्म संख्याही अवगत होती. त्या काळी 10 किमी अंतर मोजण्यासाठी योजन हा शब्दप्रयोग केला जात असे. (मुळात एक योजन म्हणजे एका दिवसात एकच बैल जुंपलेल्या गाडीने पार केलेले अंतर = सुमारे 14 किमी.) एक योजन अंतरात किती अणू असू शकतील याचा अंदाज त्यानी खालील प्रमाणे वर्तविला आहे.

1 योजन =4 कोस^**
1 कोस= 1000 धनु
1 धनु= 4 रतन
1 रतन=2 वितास्ती
1 वितास्ती = 12 अंगुल
1 अंगुल = 7 जवाच्या दाण्याची लांबी
1 जवाच्या दाण्याची लांबी= 7 मोहरीच्या बियांची लांबी
1 मोहरीच्या बीची लांबी= 7 धोत्र्याच्या बियांची लांबी
1 धोत्र्याच्या बीची लांबी = गायीने उडविलेल्या 7 धुळीच्या कणांची लांबी
गायीने उडविलेल्या 1 धुळीच्या कणाची लांबी = उखळीने ठोकल्यावर उडणाऱ्या 7 धुळीच्या ठिपक्यांची लांबी
उखळीने ठोकल्यावर उडणाऱ्या 1 धुळीच्या ठिपक्याची लांबी = ससा पळताना उडालेल्या 7 धुळीच्या ठिपक्यांची लांबी
ससा पळताना उडालेल्या 1 ठिपक्याची लांबी = वाऱ्यामुळे उडालेल्या 7 ठिपक्यांची लांबी
वाऱ्यामुळे उडालेल्या 1 ठिपक्याची लांबी = 7 धुळीच्या कणांची लांबी
1 धुळीच्या कणाची लांबी = 7 सूक्ष्म कणांची लांबी
1 सूक्ष्म कणाची लांबी = 7 अणूंची लांबी

एका अंगुलाची लांबी सामान्यपणे 4 सेंमी असे गृहित धरून प्रत्येक वेळी 7 ने 10 वेळा भागाकार केल्यास एका अणूची लांबी 0. 04m X 7(10^-10), = 0. 0000000001416 m एवढी होईल. ही लांबी कार्बनच्या अणूच्या लांबीशी जुळते.

अत्यंत प्रचंड व सूक्ष्मातीसूक्ष्म संख्येच्या वेडाने झपाटल्यासारखे त्याकाळचे गणितज्ञ होते. कदाचित मोठ - मोठ्या संख्यांचा वापर खगोलशास्त्राच्या अभ्यासासाठी होत असावा, हे मान्य करूनसुद्धा सूक्ष्मातीसूक्ष्म लांबी मोजण्यासाठी इतक्या गोष्टी कशा काय सुचल्या याचे खरोखरच आश्चर्य वाटू लागते.
*( वेदग्रंथामध्ये संख्यांच्याबद्दल दशम् (10¹), शतम् (10²), सहस्र (10³), आयुत (10⁴), ऩियुत(10⁵), प्रायुत (10⁶), अर्बुद (10⁷), न्यार्बुद (10⁸), समुद्र (10⁹), मध्य (10¹⁰), अंत (10¹¹), परार्ध (10¹²), असाही उल्लेख आहे.)

**(काही संदर्भग्रंथाप्रमाणे 8 कोस = 1 योजन असाही उल्लेख आहे: 36 रथरेणू = 1 लिक्खा, 7 लिक्खा = 1 यव, 7 यव = 1 अंगुली, 24 अंगुली = 1 रतन, 4 रतन = 1 धनु, 500 धनु = 1 कोस, 8 कोस = 1 योजन (संदर्भ ))

संदर्भः Alex's Adventures in Numberland