भारताच्या पश्चिम किनारपट्टीला लागून असलेली सह्याद्री किंवा पश्चिम घाट पर्वतराजी ही सर्वपरिचित आहे. किनारपट्टीला साधारणपणे समांतर असलेली ही सह्याद्री पर्वतराजी, भारताच्या दक्षिण टोकापासून ते पार महाराष्ट्रामधील नाशिक शहराच्या थोड्या उत्तरे पर्यंत विस्तारलेली आहे. मात्र नाशिक शहराच्या उत्तरेला असलेल्या याच स्थानापासून पूर्वेकडे, सह्याद्री पर्वतराजीला काटकोन करून, विस्तारत जाणारी आणखी एक पर्वतराजी फार कमी लोकांना माहिती आहे. सातमाला किंवा इंध्याद्री पर्वत या नावाने ओळखली जाणारी ही पर्वतराजी, दख्खनमधील प्राचीन साम्राज्यांसाठी एक सीमारेषा किंवा उत्तरेकडून होऊ शकणार्‍या आक्रमणांना प्रतिबंध करू शकेल अशी एक नैसर्गिक तटबंदी होती असे म्हणता येते.

साधारण 2200वर्षांपूवी किंवा इ.स.पूर्व 200या कालात याच पर्वतराजीच्या दक्षिण उतारावर, अतिशय अरूंद व खोल असलेल्या दोन वैशिष्ट्यपूर्ण दर्‍यांमध्ये, दोन बौद्ध मठ स्थापन केले गेले. या दोन्ही दर्‍यांमध्ये तळाला छोटेखानी नद्या वहात होत्या. दोन्ही दर्‍या संपूर्णपणे घनदाट जंगलांनी व्यापलेल्या होत्या आणि दर्‍यांच्या दोन्ही बाजूंना असलेले कडे सरळ रेषेत तुटलेले होते. हे दोन्ही मठ जरी या कालखंडात दख्खनची राजधानी असलेल्या प्रतिष्ठान (पैठण) शहराच्या उत्तर दिशेलाच असले तरी या मठांपैकी एक मठ पूर्व दिशेला होता तर एक पश्चिमेकडे होता. हे दोन्ही मठ अतिशय भव्य आणि विशाल दिसतील याच पद्धतीने त्यांचे आराखडे बनवण्यात आलेले होते. बौद्ध धर्माचे वर्चस्व असलेल्या या काळात या दोन्ही मठांना खूप प्रसिद्धी मिळाली व भारतीय उपखंडात त्यांचे नाव सर्वश्रुत झाले. यापैकी पूर्वेकडचा व अजंठा या नावाने ओळखला जाणारा बौद्ध मठ अजूनही म्हणजे 21व्या शतकातही प्रसिद्धच आहे. जगभरातून या ठिकाणी असलेली 1500ते 2000 वर्षांपूर्वीची शिल्पे व भित्तीचित्रे बघण्यासाठी म्हणून पर्यटकांची गर्दी अजिंठ्याला आजही होत असते.

पश्चिमेकडे असलेला दुसरा मठ मात्र आज सर्वस्वी अपरिचित आहे. ज्यांना भारताच्या बौद्धकालीन इतिहासात विशेष रुची किंवा रस आहे असे फारच तुरळक असलेले पर्यटक, या बौद्ध मठाला आज भेट देताना आढळतात. हा बौद्ध मठ आज पितळखोरे गुंफा या नावाने ओळखला जातो. पितळखोरे गुंफांबद्दल, अजंठ्याच्या गुंफाच्या मानाने, सर्वसाधारण पर्यटकांना अज्ञान असण्याला काही कारणे आहेत. पहिले महत्वाचे कारण म्हणजे पितळखोरे दरी ही खोल, अरूंद व कमी लांब पसरलेली असल्याने भेट देण्यासाठी बरीच दुर्गम आहे. अजंठा गुंफा असलेली दरी ही या मानाने उथळ,रूंद आणि एखाद्या घोड्याच्या नालाच्या आकाराची आहे. यामुळे या दरीची एकूण लांबी बरीच जास्त आहे. या कारणामुळे इ.स. नंतर 6व्या शतकापर्यंत अजंठा येथे नवीन नवीन गुंफांची खोदाई चालूच राहिली आणि एकूण 30गुंफा येथे खोदल्या गेल्या. पितळखोरे दरीत मात्र फक्त 14 च गुंफा आहेत. याशिवाय एक दुसरे महत्त्वाचे कारण पितळखोरे गुंफा फारशा माहिती नसण्यामागे आहे. अजंठा आणि पितळखोरे या दोन्ही ठिकाणच्या गुंफा जरी दख्खनचे पठार ज्या काळ्या बॅसॉल्ट पाषाणाचे बनलेले आहे त्यातच खोदलेल्या असल्या तरी पितळखोरे येथील बॅसॉल्ट पाषाण हा जरा मृदू प्रकारातील आहे व हवामान व पाण्याचा मारा यापुढे हा पाषाण तितकासा टिकाव न धरता तो भंग होत असल्याचे दिसून आले आहे. या कारणांमुळे पितळखोरे गुंफा आज अत्यंत खंडप्राय अवस्थेत व भग्न झालेल्या असून नष्ट होण्याच्या मार्गावर आहेत असेच म्हणावेसे लागेल. मात्र प्राचीन काळी म्हणजे जेंव्हा भारतात बौद्ध धर्म लोकप्रियतेच्या शिखरावर होता त्यावेळची परिस्थिती अतिशय निराळी होती. पितळखोरे मठ त्यावेळी सर्वज्ञात होता. टॉलेमी याने पितळखोर्‍याचा ' Petrigala' असा उल्लेख आपल्या लेखनात केलेला आहे तर बौद्ध धर्माच्या इतिहासाची नोंद करणार्‍या महामयूरी या ग्रंथात पितळखोर्‍याला 'Pitanglya' असे संबोधले आहे.

मी आता पितळखोरे येथील पुरातन लेण्यांना भेट देण्यासाठी म्हणून निघालो आहे. पितळखोरे लेणी ज्या खोल दरीमध्ये आहेत ती, सातमाला पर्वतराजीच्या डोंगरांच्या मध्ये असलेली, दरी, मुंबई—आग्रा महामार्ग या उत्तर व पश्चिम भारताला जोडणार्‍या व अतिशय महत्त्वाच्या मानल्या जाणार्‍या महामार्गावर वसलेल्या चाळिसगाव या शहरापासून 12मैलावर आहेत. असे असले तरी पितळखोरे येथे जाण्यासाठी औरंगाबाद शहरापासून निघणे जास्त सोईचे पडते असे मला वाटते. एकतर औरंगाबाद शहरामध्ये रहाण्यासाठी असलेल्या सुविधा जास्त चांगल्या दर्जाच्या व भरपूर प्रमाणात आहेत आणि अजंठा, वेरूळ व दौलताबाद या सारखी इतर प्रेक्षणीय ठिकाणेही औरंगाबादच्या याच वास्तव्यात बघता येतात. अतिशय सुस्थितीत असलेला व डांबरीकरण केलेला औरंगाबाद- धुळे हा एक रस्ता औरंगाबादकडून उत्तर दिशेला जातो. या रस्त्यावर पुढे दौलताबादचा किल्ला, वेरूळ लेणी सारखी प्रेक्षणीय स्थळे तर वाटेत लागतातच. परंतु या शिवाय, 12 ज्योतिर्लिंगांपैकी एक असलेले घृष्णेश्वर मंदिर व औरंगजेबची कबर ही ठिकाणे सुद्धा या रस्त्यावरून प्रवास करताना मधे थांबून बघता येतात. या रस्त्यावर पर्यटकांना आकर्षित करणारी एवढी प्रेक्षणीय स्थळे आहेत की पितळखोरे येथे आवर्जून बघण्यासारखी लेणी आहेत व तेथे जाण्यासाठी सुद्धा हाच रस्ता निवडावा लागतो हेच औरंगाबादला भेट देणार्‍या बहुतेक पर्यटकांना माहीत सुद्धा नसते.

डाव्या बाजूला दिसणारा भव्य दौलताबादचा किल्ला ओलांडून मी आता पुढे निघालो आहे. लगेचच पुढे वेरूळचा घाट लागतो. आसमंतात भरपूर प्रमाणात झाडी असल्याने सगळीकडे हिरवेगार दिसते आहे. उजव्या हाताला डोंगरतळाशी एक मोठा जलाशय दिसतो आहे. वेरूळ घाटाच्या माथ्यावरच्या भागात असलेले खुलताबाद गाव ओलांडून पुढे आल्यावर या रस्त्याला दोन फाटे फुटताना दिसतात. डावीकडचा फाटा नाशिककडे जातो तर उजवीकडचा चाळिसगाव मार्गे धुळ्याला! दक्षिण महाराष्ट्रातील कोल्हापूर सोडले तर महाराष्ट्रातील बाकी सर्व प्रमुख शहरे औरंगाबादपासून इतक्या जवळच्या अंतरावर आहेत की महाराष्ट्राची राजधानी म्हणून याच परिसरात असलेले पैठण गाव हे राजधानी म्हणून सातवाहन राजांनी का निवडले असावे याची खात्री पटते. आता रस्ता वेरूळचा घाट उतरू लागला आहे. त्यामुळे गाडी अतिशय वळणे घेत खाली जाते आहे. सध्या सगळ्याच रस्त्यांवर भराव्या लागणारा पथकर या रस्त्यावरही भरावा लागतोच व त्यासाठी गाडी येथे थांबवावी लागते आहे. गाडी घाटपायथ्याशी पोहोचल्यानंतर उजव्या बाजूला असलेल्या गर्द झाडीमधून खूप लांब अंतर पसरलेली वेरूळची लेणी मला दिसतात पण बराच पल्ला गाठायचा असल्याने आम्ही पुढे जात राहतो.

घाट ओलांडून पुढे निघाल्यावर आता सभोवतालचे दृष्य महाराष्ट्रातील सर्वसाधारण ग्रामीण भागात दिसते तसेच दिसू लागले आहे. दोन्ही बाजूंना दृष्टी पोचेल तिथपर्यंत शेते पसरलेली आहेत. पुष्कळ शेतात कापणीसाठी जवळजवळ तयार झालेला ऊस ऊभा आहे तर अनेक शेतात मका व कपाशीची छोटी छोटी रोपे काळ्या मातीतून नुकतीच फुटलेली दिसत आहेत. आसमंतात झाडोराही बर्‍यापैकी दिसतो आहे. उत्तर आणि पश्चिम दिशांना दूर क्षितिजावर मला धूसर निळसर हिरवट दिसणार्‍या पर्वतांच्या रांगाही दिसत आहेत. आमची गाडी मधून मधून रस्त्याच्या कडेला वसलेल्या छोट्या छोट्या गावांमधून जाते आहे. यापैकी बहुतेक गावांच्यात, मी प्रवास करत असलेला औरंगाबाद- धुळे रस्ता हा एकच रस्ता असल्याचे दिसते आहे. प्रत्येक गावात दिसणारे वाणीसामानाचे वा मोबाईल फोन आणि सिम कार्ड हे विकणारी दुकाने रस्त्याच्या कडेलाच दिसत आहेत. साधारण एका तासाच्या प्रवासानंतर आम्हाला कन्नड गाव लागते. या गावाभोवती असलेली तटबंदी व बुरुज अजूनही सुस्थितीत बघून मला आश्चर्य वाटते. मात्र हायवे या तटबंदीच्या बाजूने जातो आहे व त्यामुळे गावाची मुख्य बाजारपेठ या तटबंदीच्या बाहेरच वसलेली आहे. थोडे पुढे गेल्यावर, डाव्या बाजूला जाणारा एक छोटासा रस्ता लागतो. या रस्त्याच्या कडेला कालीमठाकडे म्हणून बाण दाखवलेला एक छोटासा फलक मला दिसतो. आम्हाला येथेच वळायचे आहे. हा कालीमठ म्हणजे कोण्या एका स्वामी प्रणवानंद महाराजांनी स्थापन केलेले एक मंदिर आहे. या फाट्यापासून साधारण 2किमी अंतरावर असलेले लाल रंगाचे हे मंदिर दिसायला तरी मोठे आकर्षक वाटते आहे. परंतु आम्ही तसेच पुढे जातो.
साधारणपणे बरा म्हणता येईल असा व एका वेळी एकच वाहन जाऊ शकेल एवढाच रूंद असलेल्या या रस्त्याने आम्ही साधारण 8किमी तरी पुढे जातो. पुढे अचानक रस्त्यावर एक प्रवेशद्वाराची कमान, दोन्ही बाजूंना संरक्षक गार्डसच्या खोल्या व मध्यभागी रस्त्यावर एक मोठे प्रवेशद्वार दिसते. या कमानीवर लावलेल्या फलकाप्रमाणे, रस्त्याचा यापुढे जाणारा भाग गौताळा वन्य प्राणी संरक्षित विभागामधून जात असल्याने प्रवेशासाठी वन विभागाची परवानगी घेणे आवश्यक दिसते आहे. परंतु प्रत्यक्षात तेथे कोणी चिटपाखरूही नाही व प्रवेशद्वार पूर्णपणे उघडे असल्याचे मला दिसते आहे. एखादा किमी अंतर पुढे गेल्यावर समोर एक वाहनतळ दिसतो. एका कडेला असलेल्या झाडाखाली चालक गाडी उभी करतो. ही जागा म्हणजे सभोवती पसरलेल्या एका जंगलवजा भागात वनविभागाने निर्माण केलेला एक वाहनतळ आहे हे माझ्या लगेच लक्षात येते. परंतु येथे असलेली बहुसंख्य झाडे वनीकरण करून वाढवलेली आहेत हेही माझ्या लक्षात आल्यावाचून रहात नाही. काहीही असो! हा भाग अतिशय सृष्टीसौंदर्ययुक्त व रमणीय आहे यात शंकाच नाही. मी खाली उतरतो. गाडीचा चालक मला समोरच दिसणारा व बाजूच्या लोखंडी कठड्यासह उत्तम रित्या बांधून काढलेला एक पदपथ दाखवतो व पितळखोरे लेण्यांकडे जाण्याचा तो मार्ग असल्याचे सांगतो.

या पदपथावरून चालत थोडे पुढे गेल्यावर माझ्या लक्षात येते की एका खोल व अरूंद दरीच्या अगदी कडेवर मी पोचलो आहे. माझ्या समोर, फक्त समोरच्या दरीत, गोलगोल फिरत खाली उतरणार्‍या पायर्‍या मला दिसत आहेत. पुरातत्व विभागाने बांधलेल्या, दगडाचा पृष्ठतल व मजबूत लोखंडी कठडा असलेल्या या पायर्‍या कोठे जात आहेत हे मात्र दिसत नाहीये. समोर दिसणारी दरी संपूर्णपणे हिरव्यागार झाडाझुडुपांखाली झाकलेली दिसते आहे. एकूणच दृष्य अतिशय सुंदर दिसते आहे. समोर दिसणार्‍या जंगलात, मोठी पाने असलेले सागाचे वृक्ष मला ओळखू येतात. जंगलातील बाकी झाडे काही माझ्या ओळखीची वाटत नाहीत. आपण समोरच्या अज्ञातात काहीतरी साहसी मोहीमेवर निघालो आहोत असे माझ्या मनाला समोरचे दृष्य बघून उगीचच वाटू लागते व त्याच उत्साहात मी पायर्‍या उतरण्यास सुरूवात करतो.

पायर्‍या उतरत बरेच अंतर खाली आल्यानंतरही समोर दिसणार्‍या घनदाट जंगलामुळे पितळखोरे लेण्यांचे कोणतेही दृष्य मला अजूनही दिसू शकलेले नाही. अनंत पायर्‍या मी उतरलो आहे असे वाटू लागल्यावर अखेरीस लेण्यांचे प्रथम दृष्य माझ्या नजरेसमोर साकार होते आहे. काळ्या कातळाचे कडे दोन्ही बाजूंना असलेली व समोर दिसणारी ही दरी, वक्राकार आकारात पुढे पसरत गेलेली मला दिसते आहे व या वक्राकार असलेल्या समोरच्या काळ्या कातळावरच पितळखोर्‍याची 8किंवा 10 लेणी पसरलेली आहेत. लेण्यांच्या तोंडांच्या उर्ध्व दिशेकडे उभा कडा दिसतो आहे तर खालच्या बाजूला, दरीच्या खोल तळाला, पाऊसकाळातील पाण्याने फोफावणारी पण सध्या मात्र फारसे पाणी नसलेली एक छोटी नदी दिसते आहे. मी उतरत असलेल्या पायर्‍या मला याच पावसाळी नदीच्या वरच्या अंगाला असलेल्या एका धबधब्याच्या वरील खडकाळ भागात घेऊन जातात. नदीला पाणी नसल्याने मी ती नदी सहज पार करू शकतो आहे. मात्र तिथला एकूण प्रकार बघता, पितळखोरे ही वरूणराजांच्या कृपाकाळात भेट देण्याची जागा नव्हे याबाबत माझी खात्री पटते आहे.

आणखी थोड्या पायर्‍या उतरल्यावर, खालच्या खोल नदीवर, पुरातत्व विभागाने बांधलेला एक मजबूत लोखंडी पूल सहजपणे पार करता येतो आहे. पलीकडच्या तीरावर पोहोचल्यानंतर मी समोर बघतो.

समोर दृष्टी टाकल्यावर माझ्या लक्षात येते की मी पितळखोरे लेण्यांपाशी पोहोचलो आहे. माझ्या समोर असलेला कड्याचा भाग एखाद्या अर्धवर्तुळाकार आकाराचा कसा काय दिसतो आहे? म्हणून मी जरा कुतुहलानेच समोर बघतो. मात्र हा समोरचा अर्धवर्तुळाकार आकाराचा कडा, खालच्या अंगाला खोदलेल्या गुहेच्या संपूर्ण छताचा खडक खाली कोसळल्यामुळेच निर्माण झाला असावा असे स्पष्टपणे दिसते आहे. प्रत्यक्षात ही नष्ट झालेली गुहा म्हणजे पितळखोरे लेण्यामधील 1क्रमांकाची गुंफा आहे. गुंफेच्या तळाला बौद्ध भिख्खूंसाठी खोदलेल्या छोट्या छोट्या शयनगृहांच्या पडक्या भिंती व भिख्खूंसाठी पाषाणात कोरलेले मंचक स्पष्टपणे दिसत असल्याने ही गुंफा म्हणजे बौद्ध भिख्खूंच्या रहाण्यासाठी बनवलेला 'विहार' असला पाहिजे हे स्पष्ट आहे.

क्रमश:

1ऑगस्ट 2012

या लेखासोबत असलेली छायाचित्रे या दुव्यावर क्लिक केल्यास पहाता येतील.