अल्-का’इदा आणि पकिस्तानी आयएसआय ह्यांच्या अन्तर्भागात पोहोचून माहिती गोळा करणारे पाकिस्तानी पत्रकार सय्यद सलीम शाहजाद ह्यांची मे २०११ मध्ये हत्या करण्यात आली. हे कृत्य नक्की कोणी केले हे ठाऊक नसले तरीहि अल्-का’इदा आणि पकिस्तानी आयएसआय ह्यांच्याकडे ’संशयाची सुई’ वळतांना दिसते. सय्यद सलीम शाहजाद ह्यांनी लिहिलेले ’Inside Al-Qaeda and the Taliban - Beyond Bin Laden and 9/11' हे पुस्तक त्यांच्या हत्येपूर्वी काही दिवसच प्रकाशित झाले होते आणि अलीकडेच माझ्या वाचनात आले आहे.

पुस्तकाच्या प्रारंभाच्या भागात अल्-का’इदाचा उगम आणि अफगाणिस्तान-पकिस्तानमधील अल्-का’इदाच्या कारवाया ह्याबाबत काही माहिती देण्यात आली आहे. अल्-का’इदाच्या वैचारिक भूमिकेमागे हिंदुस्तानचा जवळचा संबंध आहे असे तेथे लिहिले आहे. मला तरी ह्या संबंधाची आजवर काहीच कल्पना नव्हती. ’उपक्रम’च्या सदस्यांना आणि वाचकांना तिचा परिचय घडविण्यासाठी हे लिखाण करीत आहे.

सोवियत संघाविरुद्धच्या अफगाणी जिहादमध्ये भाग घेण्यासाठी अन्य अनेक देशातील इस्लामचे कडवे अनुयायी तेथे दाखल झाले. त्यांचे दोन गट होते. त्यांपैकी एकाला येमेनी आणि दुसर्‍याला इजिप्शिअन म्हणता येईल. बहुसंख्य जिहादी येमेनी गटात मोजता येतील. सोवियत संघाविरुद्धच्या विरोधापलीकडे त्यांच्यात अन्य राजकीय विचार नव्हता. १९८०च्या दशकाच्या अखेरीस हे जिहाद शांत होऊ लागल्यावर त्यांपैकी पुष्कळजण आपापल्या देशात परत गेले, काहींनी अफगाणिस्तान-पाकिस्तानात कायमचे वास्तव्य करावयाचे ठरविले आणि लग्ने करून ते स्थानिक जनतेमध्ये मिसळून गेले. अशांना ’दरवेश’ (easy-going) हे नाव मिळाले.

काही थोडया जिहादींमध्ये एक निश्चित राजकीय विचार होता. त्या गटास ’इजिप्शिअन’ म्हणता येईल कारण त्यांची मूळची प्रेरणा इजिप्त-स्थित ’मुस्लिम ब्रदरहुड’ ह्या संघटनेमधून आलेली होती. मात्र निवडणुकीच्या आणि लोकशाहीच्या मार्गाने समाज आणि पावलापावलाने सर्व जग बदलण्याच्या मुस्लिम ब्रदरहुडच्या धोरणांना त्यांची मान्यता नव्हती. प्रत्यक्ष संघर्षातूनच हा बदल होईल असे ते मानत. अल जवाहिरीसारखे शिकलेसवरलेले, इजिप्शिअन सैन्यातील काही असंतुष्ट अधिकारी अशा प्रकारचे जिहादी ह्या ’इजिप्शिअन’ गटामध्ये होते. १९९०च्या दशकाच्या मध्यावर ओसामा बिन लादेनला अफगाणिस्तानात प्रवेश मिळाला आणि तोहि ’इजिप्शिअन’ गटात दाखल झाला.

’इजिप्शिअन’ गटाची ध्येये दोन - मुस्लिम देशांमधील भ्रष्टाचारी आणि हुकुमशाही सरकारांविरुद्ध जनमत तयार करणे आणि अशा सरकारांना आणि इस्रायलला पाठिंबा देणार्‍या अमेरिकन धोरणाला विरोध करणे. ’इजिप्शिअन’ गटाने अधिकाधिक स्वयंसेवक जमवून आणि शिक्षणशिबिरे इत्यादि भरवून अशा स्वयंसेवकांना ’शिक्षित’ करण्यास प्रारंभ केला. ह्याच सुमारास बिन लादेनच्या नेतृत्वाखाली आणि जवाहिरींसारख्यांच्या मदतीने अल्-का’इदाची पायाभरणी झाली.

अल्-का’इदाचे मूळ तत्पूर्वीच्या ’मकताब अल-खिदमत’ ह्या संघटनेमध्ये आहे. ’मकताब अल-खिदमत’चा प्रणेता अब्दुल्ला युसुफ़ अझम ह्याने १९८० च्या दशकात जिहादमध्ये भाग घेण्यासाठी स्वयंसेवक तयार करायचे ह्या उद्देशाने तिची निर्मिति केली होती. हा अब्दुल्ला युसुफ़ अझम बिन लादेनचा शिक्षक आणि मार्गदर्शक होता आणि त्याच्यामुळेच बिन लादेन जिहादी चळवळीत ओढला गेला होता. अब्दुल्ला युसुफ़ अझम १९८९ मध्ये एका बॉंम्बस्फोटात मारला गेला.

जवाहिरीच्या मदतीने बिन लादेनने मकताब अल-खिदमतचे नाव आणि मार्गदर्शक विचार ह्या दोन्हींमध्ये मूलभूत बदल घडवून आणला. नाव बदलून ते ’अल्-का’इदा’ असे करण्यात आले आणि ’शुद्ध इस्लाम’ हा त्याचा मार्गदर्शक विचार ठरला.

ह्या ’शुद्ध इस्लाम’ला अल्ला हा एकच ईश्वर मान्य आहे आणि त्या ईश्वराची अनिर्बंधित सत्ता ही एकच राजकीय प्रणालि मान्य आहे. लोकशाही, समाजवाद अशा मानव-निर्मित विचारांना ’शुद्ध इस्लाम’ची मान्यता नाही.

अशा रीतीने अल्-का’इदा ही इजिप्तमध्ये मूल असलेली संघटना आहे पण तिचा विस्तार इजिप्तमध्ये न होता अफगाणिस्तानात करण्यात आला ह्यामागेहि एक कारण आहे आणि ते म्हणजे महम्मद पैगबराची भविष्यवाणी, जिच्याअनुसार काळाच्या अंताला होणारी आणि अटळ अशी ’अखेरची लढाई’ खोरासान प्रान्तात प्रारंभ होईल. महम्मद पैगबरास अभिप्रेत असलेला हा ’खोरासान प्रान्त’ आजच्या इराणपासून पाकिस्तानापर्यंत पसरलेला आहे. आजचा पाकिस्तान हाही ६५ वर्षांपूर्वी ’हिंद’चा भाग होता आणि संदर्भात ’गज़वा-ए-हिन्द’ अशीहि एक ’हादिथ’ आहे. (हादिथ म्हणजे पैगंबराचा प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष पाठिंबा असलेले वचन. अधिक माहितीसाठी येथे पहा. इस्लामी शासनव्यवस्थेत हादिथला कुराणापाठोपाठचे स्थान असते.)

हा ’गज़वा-ए-हिन्द’ शब्दप्रयोग मी पहिल्यानेच पाहिला आणि उत्सुकतेपोटी त्याचा अधिक शोध घेतला. ह्याचा सोपा अर्थ म्हणजे मुस्लिमांकडून संपूर्ण हिंदुस्तान जिंकला जाणे. ह्यावर शब्दश: विश्वास ठेवणे म्हणजे स्वप्नांच्या देशात राहण्यासारखे आहे असे कोणाहि सर्वसामान्य विचारी व्यक्तीस वाटेल पण आश्चर्याची आणि चिन्तेची बाब अशी की मुस्लिम विश्वात त्यावर शब्दश: विश्वास ठेवणार्‍यांची संख्याहि कमी नाही. ’Ghazwa-e-Hind’ असा शोध गूगलमध्ये घेतल्यास शेकडो संस्थळे आणि यूट्यूब विडिओ पाहण्यास मिळतील.

’गज़वा-ए-हिन्द’ च्या मागे पैगंबराचे शब्द आहेत आणि शुद्ध इस्लामला पैगंबराच्या प्रत्येक शब्द शब्दश: मान्य असतो आणि पैगंबराची प्रत्येक भविष्यवाणी अक्षरश: खरी ठरणार आहे अशी त्यांची खात्री असते. ’गज़वा-ए-हिन्द’ अनुसार ’अखेरचे युद्ध’ खोरासान आणि हिंदमध्ये प्रारंभ होईल, ते युद्ध जिंकल्यानंतर विजयी इस्लामी सेना मध्यपूर्वेकडे वळून पैगंबरानेच भविष्यवाणी केलेल्या ’महदी’ (the ultimate reformer) शी हातमिळवणी करेल आणि आपला मोहरा ’सैताना’कडे (अमेरिका आणि अन्य पा्श्चात्य संस्कृति) वळवेल, ज्यांचे पतन हे पैगंबराने सांगून ठेवलेलेच आहे.

सारांश म्हणजे पैगंबरानेच सांगितल्यामुळे अल्-का’इदाने आपल्या कार्याचा प्रारम्भ अफगाणिस्तानापासून केला आहे, जो खोरासानचा एक भाग आहे. पैगंबराच्याच आज्ञेप्रमाणे हिंदुस्तानचा क्रमांकहि ह्यानंतर लगेचच आहे.

माझ्यापुरता तरी हा चक्रावून टाकणारा विचार नवीन आहे. पैगंबराच्या शब्दाचा त्याला आधार असल्याने माथेफिरूंच्या हातातील ते एक खतरनाक शस्त्र आहे असे वाटते.

(टीप १: ’गज़वा-ए-हिन्द’ ला जरी पुष्कळ पाठिंबा दिसत असला तरी ती खरी हादिथ आहे का नाही ह्याबाबतहि काही अभ्यासकांना शंका आहे हेहि येथे नमूद करून ठेवतो.
टीप २: ’अल्-का’इदा’ हे उच्चारण मी येथून घेतलेले आहे.)