जालावर शोधल्यावर अक्षीच्या शिलालेखाचे चित्र आणि माहिती येथे सापडली. या लेखात श्रवणबेळगोळच्या लेखाला नंतरचे ठरवले आहे. कसे ते मात्र कळले नाही.

असो.

अश्वमेध यज्ञ करताना राणीचा संबंध घोड्याशी केला जाई आणि ही एक विधी समजली जाई. कदाचित, राजासाठी राणीने असा विधी करणे वरदानही (पक्षी: फायद्याचे) असावे. ते परिमाण बदलून गधेगाळ हा शाप कधी व का निर्माण झाला असावा? असो. संस्कृतीत अशी परिमाणे बदलत असतातच.

अवांतरः जालावर शोधताना एक गोष्ट लक्षात आली. इंग्रजी विकिपिडीयावरील अनेक पानांवर; मी शोध घेतलेली पाने मराठी भाषा, मराठी साहित्य, श्रवणबेळगोळ, बाहुबली इ. इ. 'श्री चावुंडराये करवियले श्री गंगराये सुत्ताले करवियले' या शिलालेखाला चाट दिली गेलेली आहे. तेथील मराठी भाषा लेखात अक्षीच्या लेखाला आद्य ठरवले आहे. मराठी विकिवर मात्र चावुंडरायेविषयी लेखन आहे. परंतु, तेथे "सर्वांत जुना मराठी लेखनाचा पुरावा सातारा येथे विजयादित्य काळातील ताम्रपट्टीवर आहे (इ.स. ७३९) येथे आहे." अशी नोंद आहे. हा सातार्‍यातील लेख कोणता?

बाकी, लेख आवडला हे वेगळे सांगायला नको.

त्याचे वाचन 'श्री चावुंडराये करवियले श्री गंगराये सुत्ताले करवियले' असे आहे.

हा शिलालेख मी "श्री चावुंडराजें करवियलें" असा वाचतो. "करवियलें" येथे "य"चा आकार दिसतोच आहे, त्यामुळे शिलालेखाचा लेखनिक "ज"/"य" एकसारखा लिहीत असे, असे म्हणता येत नाही.

पण शिलालेखाचा फोटो बघण्यापूर्वी मीसुद्धा "...चावुंडरायें..." असे कुठल्याशा पुस्तकात वाचले होते.

< मराठी विकिवर मात्र चावुंडरायेविषयी लेखन आहे. परंतु, तेथे "सर्वांत जुना मराठी लेखनाचा पुरावा सातारा येथे विजयादित्य काळातील ताम्रपट्टीवर आहे (इ.स. ७३९) येथे आहे." अशी नोंद आहे. हा सातार्‍यातील लेख कोणता?> प्रियालि.

ही माहिती मला पूर्णपणे नवी होती तरीहि फार महत्त्वाची वाटल्याने तिचा पिच्छा पुरवायचे ठरविले.

सर्वप्रथम असे कळले की हा ताम्रपट डेक्कन कॉलेजच्या संग्रहात आहे. थोडा अधिक शोध घेतल्यावर books.google.com येथे ’Political History of the Chālukyas of Badami’ असे दुर्गा प्रसाद दीक्षितलिखित पुस्तक मर्यादित पाहणीसाठी मिळाले. सुदैवाने त्यात ह्या ताम्रपटाचा उल्लेख दिसला आणि तो एपिग्राफिया इंडिकाच्या २६ व्या भागात पृ. ३२२ ते ३२६ येथे आहे हेहि थोडे शोधल्यावर तेथेच कळले.. एपिग्राफिया इंडिकाचे फार थोडे भाग archive.org मध्ये आहेत पण अधिक शोध घेता jambudveep.wordpress.com येथे असे कळले की बरेचसे भाग DLI मध्ये आहेत. सुदैवाने थोडया शोधातच DLI मध्ये हवा तो २६ वा भाग मिळाला आणि काहीहि खळखळ न होता तो उतरवूनहि घेता आला. हे सर्व करतांना माझा एकदीड तास आनंदात गेला आणि पुढे कधी वापरता येईल अशी बरीच माहितीहि मिळाली.

२६ व्या भागात पृ. ३२२-३२६ येथे ह्या ताम्रपटाचे संपादन केलेला डॉ.सांकलियांचा लेख आणि संपूर्ण ताम्रपट वाचावयास मिळाला. तो पूर्ण संस्कृतात आहे हे पाहून संशयनिवृत्ति झाली. त्याचे मराठी विकीवरचे इ.स. ७३९ हे साल चुकीचे आहे. ताम्रपट शक ६३२ म्हणजे सन ७१० चा असून तो चालुक्य राजा विजयादित्याच्या १४ व्या राज्यवर्षात पडतो. त्याला सातारा गावाचे नाव चिकटावयाचे कारण म्हणजे सातार्‍याचे रा.सा. एस.के.दुदुस्कर ह्यांच्याकडून तो रा.ब. पारसनिसांच्या सातारा म्यूझियमला मिळाला आणि १९३८-३९ साली ते बंद झाल्यावर तेथील सर्व संग्रहासह तो नवघटित डेक्कन कॉलेजला मिळाला.

कृष्णवेणेच्या काठावरील करहाटनगरामधील शिबिरात राजाने राजपुत्र विक्रमादित्याच्या विनंतीवरून करुवा नावाच्या गावातील *** नावाचे २५ निवर्तन क्षेत्रफळाचे शेत भानु्देवशर्मा ह्यास दिले असे ताम्रपटात लिहिले आहे. कृष्णवेणा/णी नावाच्या अनेक नद्या जुन्या वाङ्मयात भेटतात पण येथील कृष्णवेणा म्हणजे सातार्‍याजवळ माहुली येथे कृष्णा आणि वेण्णा ह्यांच्या संगमातून पुढे जाणारी कृष्णा नदी आहे हे उघड आहे. डॉ. सांकलियांच्या मते करुवा गाव म्हणजे करहाटकापासून अनुक्रमे ६ आणि ४ मैलावरची कोरेगाव किंवा कर्वे ही गावे असू शकतात. त्यांचा स्वत:चा कल कोरेगावकडे आहे.

ताम्रपट संस्कृतात असल्याने मराठी भाषेच्या इतिहासाशी त्याचा काहीच संबंध नाही असे म्हणता येते.

वाचनखुणेची सुविधा नसल्याबद्दल पुन्हा एकदा फारच वाइट वाटले.

--मनोबा

हा एक मोठाच योगायोग आहे की आपण मराठीच्या पहिल्यापहिल्या लेखांचा अग्रकम काय ही चर्चा करीत असतांनाच एक नवीन ताम्रपट मे ४, २०१२ ह्यादिवशी उघडकीस आल्याचे दिसते. ह्या बातमीनुसार कल्याणमध्ये एका भंगारवाल्याकडे पोलिसांना एक ताम्रपट मिळाला जो १०१९ इसवी ह्या वर्षाचा दिसतो. अर्थात जाणकारांकडून त्याचे वाचन होऊन त्याचे अधिकृत वर्णन मिळण्यास वेळ लागेल. त्याची भाषा नक्की काय आहे हेहि तेव्हा ठरेल.

'श्री चामुंडराजें करवियलें...'ह्या लेखाचा उल्लेख मराठीतला आद्य शिलालेख म्हणून इंग्लिश् विकी मधल्या मराठीभाषासंदर्भातल्या लेखनात येत नाही याचे कारण ह्या लेखाची भाषा कोंकणी आहे म्हणून तो कोंकणी लेख ठरतो असे प्रतिपादन काही कोंकणी भाषक विद्वानांनी त्यांच्या सुरेख (कमीत कमी मराठीसंदर्भातल्या इंग्रजीतल्या लेखांपेक्षा अधिक चांगल्या)इंग्रजीत केले आहे आणि त्याचे खंडन चांगल्या(किंवा कशाही) इंग्रजीत अद्यापपावेतो कोणी केलेले नाही. ह्या संदर्भात विकीवर कोंकणी भाषेविषयीचा लेख पहावा. http://en.wikipedia.org/wiki/Konkani_language
गोमटेश्वर हा शब्दही त्यांनी कोंकणी मानला आहे. गोम्मट म्हणजे घुमट असे मायबोली वर मराठीसंबंधीच्या लेखात सुचवले आहे. मात्र, कोंकणीमध्ये गोमटें या शब्दाचा अर्थ 'सुंदर' असा होतो हे खरे.

डॉ. तुळपुळे-संपादित "मराठी कोरीव लेख" ह्या पुस्तकात स्पष्ट अर्थ दिला असेल असे वाटते पण ते पुस्तक मला उपलब्ध नाही. कोणाला ते उपलब्ध असल्यास त्यातील अर्थ येथे आणावा अशी विनंति आहे.

शक संवत ९८२ मध्ये शार्वरी संवत्सरामध्ये मार्गशीर्ष पौर्णिमा, शुक्रवार या मितीस दिवे गावातील वासुदेव भट्टवांय या ब्राह्मणाने आपल्याजवळील स्थितीपुरीची दोन शासने (ताम्रपट) षडंगवि रिसियप घैसास आणि शिव षडंगवि हे ज्यात प्रमुख आहेत अशा विश्वस्त मंडळात मावलभट्ट नावाच्या गृहस्थापाशी ठेविली. तसेच या विश्वस्त सभेचा योगक्षेम चालवण्यासाठी म्हणून सातावीश शत (१२७) सुवर्णगद्याणक (सोन्याची नाणी) दामोदरापाशी ठेविले. हे सर्व दिवे गावातील रिसियप पौवदेव, षडंगवि तिकै, षडंगवि जीवणै, नागरूद्रभट, मधुवै षडंगवि, मधुवय देवषु यांना ठाऊक आहे. वर जे सुवर्ण लिहिले ते एका कंठयात ओवलेले आहे.

या ताम्रपटाचे स्वरूप वैयक्तिक असले तरी त्यातून काही सामाजिक संदर्भ मिळतात. दिवेआगरसारख्या छोट्याश्या गावात त्याकाळी वेदविद्यापारंगत ब्राह्मणांची सभा अस्तित्वात होती. एका गावाची दोन ताम्रशासने दानकर्त्याने विश्वासपूर्वक विद्वत्सभेकडे ठेवली तसेच सभेच्या योगक्षेमासाठी काही सुवर्णाची एका व्यक्तीकडे ठेवली. तसेच या घटनेचे सा़क्षीदार म्हणूनही काही व्यक्तींची नावे आली आहेत.

षडंगवि म्हणजे सहा वेदांगांचा किंवा सहा शास्त्रांगाचा जाणकार.

माझी सासुरवाडी दिवेआगरची आहे. मात्र त्यांनापण इतकी माहिती नसेल. हा हा हा