उत्पादनास लागणारे मनुष्यबळ किंवा माल पुरवठादार हे भारतातले आहेत.

पण हे पटलं नाही. टाटा नॅनो ची पार्ट लीस्ट आणि सप्लायर्स बघितले तर ९०% पेक्षा जास्त परकीय आहेत. त्यातही ईसीयु, इंस्ट्रूमेंट क्लस्टर्स, ब्रेक सिस्टीम, इंटेरीअर्स हे सगळे महत्वाचे घटक आयात केलेली आहेत. आणि बेअरींग, व्हील बॅक प्लेट वगैरे किरकोळ घटक स्वदेशी आहेत.
बजाजचं म्हणाल तर भारतात फक्त असेंब्ली होते बाकी सगळे पार्ट्स आयात केले जातात. त्या मानानी टीव्हीएस् बरी आहे.

आंतरराष्ट्रीय कंपंन्यांचं बिझिनेस मॉडेलमध्ये अंतीम ध्येय निश्चित असतं आणि ते एकच असावं लागतं. तुम्हाला नफा कमावयचा आहे ना, दॅट्स इट. तुम्ही एक पाय नफा, दुसरा स्वदेशी किंवा चॅरीटी वर ठेउन उभे राहू शकत नाही.

उत्पादन उद्योग देशाबाहेर घालवणे ही फार मोठी चूक असू शकते.

अतिशय योग्य विचार आहेत. इथल्या उद्योगधंद्यांच्या हानीच्या गोष्टी करताय ते तर खरे आहेच; पण अजूनही जितके उद्योगधंदे व्हायला हवेत, तेच मुळात इथे उभे राहिलेले नाहीत त्याचे काय! शेतीवर अवलंबून असलेला मोठा वर्ग मध्य आणि पूर्व भारतात प्रामुख्याने आहे. तिथे उत्पादनाचे सेकंडरी सेक्टर प्रयत्नपूर्वक जोपासावे लागेल, आणि शेतीवर 'जगणे' हा प्रकार इतिहासजमा करावा लागेल तेंव्हाच दारिद्र्याचा ससेमिरा सुटेल. आणि त्यासोबतच अनेक अवघड वाटणारे प्रश्नही सोपे होत जातील.

कदाचित माझे विचार जुन्या पठडीतील असल्याचे काही जणांना वाटेल

असे म्हणता म्हणजे असे मत असलेले काही विद्वान आपल्या परिचयाचे असावेत. मुळीच जुन्या वगैरे पठडीतील नाहीत. एकदम रिलेव्हंट आहेत, आणि सध्याच्या काळातच नव्हे, तर येणार्‍या किमान पन्नासेक वर्षांसाठी तरी आवश्यक आहेत.

ऍपल बिझनेस मॉडेल उपयोगी असते तर अमेरिकेत मंदी आली असती काय? हे फारच टोकाचे वाक्य असेल ;-) तरीही...

आयटी मधील नोकर्‍या बाहेरदेशी गेले तर त्यावर आधारित अशी जी एक अर्थव्यवस्था तयार झाली आहे तिला धक्का लागू शकतो. आणि अशाने जी काही सामाजिक उलथापालथ होऊ शकते ती होते. ऍपल किंवा इतर कंपन्या फार पूर्वीपासून इतर देशांकडून कामे करवून घेत होत्या. गेली निदान पंधरा ते वीस वर्षे तयार कपड्यांसारख्या वस्तू बाहेर देशांमधून अमेरिकेत येत आहेत. पण जेव्हा आयटीवर आधारित जॉब (जसे कस्टमर सर्विसेस) परदेशी गेले तेव्हा अमेरिकनांना जाग आली. आयटी कंपन्यांचा एकंदर भारतीय अर्थव्यवस्थेत किती सहभाग आहे याबद्दलचे माझे वाचन नाही.

मुळात सध्याच्या अर्थव्यवस्थेत तगून राहायचे तर ज्या मालाला सध्या उठाव आहे त्या व्यवसायात असले पाहिजे. काही खास कारागिरीत प्राविण्य असणार्‍या व्यावसायिकांनाच भाव आहे असे प्रत्येक काळासाठी दिसेल. पुण्यातील मॅन्युफॅक्चरिंग सेक्टरला ९०च्या दशकात अचानक मंदी आली होते असे आठवते. तेव्हाही अनेकांना आपले जॉब बदलावे लागले होते. उत्पादने आणि सर्विसेस बदलत राहावी लागतात. देशाबाहेर असो वा देशाअंतर्गत. माझे मत व्यवसाय बाहेर जातात आणि जाणार ही शक्यता मान्य केल्यास त्यात जुळवून घेणे सोपे असते.

एक वेगळा विचार मांडायचा असला तरः देश किंवा देशाची सीमा या कल्पना बदलत्या आहेत असे दिसते. आज जो भाग आपण भारत म्हणून म्हणतो त्या देशाकडे आहे तो उद्या नसूही शकतो. जो भाग उद्या आपल्या जवळ असू शकणार आहे त्याकडे आज माणुसकीच्या, सहकाराच्या दृष्टीने बघितले तर उद्या फायदा होऊ शकतो. माणसे आपल्या वैयक्तिक जीवनात अशी वागतात, मोठ्या कंपन्या आणि समाजोपयोगी काम करणार्‍या काही संस्थाही अशा पद्धतीने विचार करताना दिसतात.

चान्गला विचार व चान्गला लेख. सहमत आहे. स्थानिक लोकाना नोकरी मिळणे हे सुद्धा महत्वाचे असावे व आहेच.

देशाच्या सुबत्ते साठी तेथील लोकान्ची आर्थिक स्थिती चान्गली असणे व ती उत्पादना सारख्या व्यवसायातून असणे हे चान्गले.

लेख पूर्णपणे पटला नाही.

औद्योगिक क्षेत्रात अधिक रोजगार (कुशल आणि अकुशल) उपलब्ध होतात आणि म्हणून असे उद्योग देशाबाहेर जाऊ नयेत इथवर ठीक. परंतु, जगातील विकसित देशांच्या राष्ट्रीय उत्पन्नांचा विचार केला तर असे दिसते की, ह्या सर्व देशांत सेवाधारीत उद्योगातून अधिक संपत्ती (GDP च्या ७०% पेक्षा जास्ती) जमा होते. औद्योगिक क्षेत्रातून २५% च्या आसपास तर कृषी क्षेत्रातून १०% पेक्षा कमी.

भारतात हे प्रमाण अनुक्रमे ५५.२%, २६.३% आणि १८.५% असे आहे.

तेव्हा देश जसा जसा अधिकाधिक विकसीत होत जातो (सरासरी माणशी उत्पन्न वाढत जाते) तसे त्यादेशातील मनुष्यबळाची किंमत (आणि पर्यायाने उत्पादनाची किंमत) वाढत जाते. आणि ते उत्पादन करणे हा आतबट्ट्याचा व्यवहार ठरतो. म्हणूनच अशा वेळी उत्पादन स्वस्त मनुष्यबळाच्या देशात स्थलांतरीत होते. शिवाय अशा देशांत अकुशल कामगारांपेक्षा कुशल कामगारांची (सुशिक्षित) जास्त असते. म्हणून हे देश अधिकाधिक सेवाधारीत उद्योगांमध्ये असतात. भारताची वाटचालदेखिल हळूहळू त्याच दिशेने होत आहे, होत रहावी.

दुवा - http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_GDP_sector_composition

Doing what you like is freedom. Liking what you do is happiness.

भारतातील बहुतेक उत्पादन उद्योग परदेशातल्या मालावर अवलंबून आहेत.
माहिती तंत्रज्ञान उद्योगामध्ये उत्पादन उद्योग तर भारतात अस्तित्वातच नाही. अशा कंपन्या नगण्य आहेत. पूर्ण भारतीय उत्पादन उद्योग असलेल्या कंपन्या इतक्या लहान आहेत की त्यांचा भारतीय अर्थव्यवस्थेवर फारसा काही परिणाम होत नाही. त्यामुळे भारतीय उत्पादन उद्योग देशाबाहेर गेला काय आणि इथे राह्यला काय काही फरक पडणार नाही.

पण देशाबाहेर उत्पादन करण्याचे कारण याबाबतची शासनाची उदासीनता आणि योग्य सोयीसुविधांचा अभाव हेच असावे.

भारतातले औद्योगीक क्षेत्र पहायला गेले तर बरेच क्लिष्ट आहेत. अनेक कंपन्या सुट्यामालाचे उत्पादन भारतात करुन निर्यात करतात तर पुर्ण उत्पादनाचे सुद्धा. ह्युंदाई भारतातुन निर्यात करते. पण त्या उत्पादनाला भारतीय म्हणायचे का? भारतात तयार झालेले म्हणू शकतो. भारतीयांचा नवी उत्पादने तयार करण्याचा आळस म्हणा, अथवा स्वदेशी उत्पादनांना तुच्छ समजण्याची मानसिकता म्हणा अथवा सरकारच्या धोरणांचा अभाव म्हणा, भारतातले उत्पादन क्षेत्र हे पुर्णपणे भारताने नियंत्रीत केलेले असे नाही. जी काही भारतीय उत्पादने आहेत त्या बद्दल अभिमान नाही.
एक गमतीचा किस्सा, टाटा नॅनोला आग लागली तर ती खरेदी करणार नाहीत (नक्की किती नॅनोमध्ये हा प्रकार झाला या बद्दल न खरेदी करणार्‍याकडे पुर्ण माहिती नसते.) पण जगभर आग लागण्याच्यी भितीने अथवा घडलेल्या काही प्रसंगामुळे बी एम डब्ल्यु मिनी कुपर ज्या २३५००० इतक्या आहेत आणि ज्याची किंमत २२००००० रु असणार आहे ती घेण्या बद्दल चढाओढ असेल.

छोटी छोटी चिनी उत्पादने पाहिली कि वाटते, आम्हा भारतीयांच्या गरजांना लागणारी अशी उत्पादने आम्ही तयार करावीत असे कोणालाही का नाही वाटले? बाहेरचे ते चांगले आणि आमचे ते टुकार ही मानसिकता का झाली असवी?

वर लिहिल्या प्रमाणे आपण सुद्धा त्याच दिशेने जाणार आहोत, जातो आहोत, पण त्याचे भारतावर दुरगामी आणि अत्यंत वाईट परिणाम होतील असे वाटते. मुळात भारत हि जगातली मोठी बाजारपेठ आहे हे जगाने सुद्धा ओळखले आहे. पण त्याचा फायदा भारतीय लोकं भारतीय उत्पादने तयार करुन आणि विकत घेऊन मिळवतील असे वाटत नाही.

भारतात तयार होणार्‍या प्रत्येक आधुनिक वस्तूत परकीय तंत्रज्ञान अथवा परकीय सुटे भाग अंतर्भूत असतात. १००% स्वदेशी असे अंतिम उत्पादन काय आहे?
मला वाटते फारतर 'हस्तकला' अथवा 'कुटिरोद्योग' सदराखाली मोडणारी बोटांवर मोजता येऊ शकणारी उत्पादने, कपडे आणि भांडी.
त्यातही कापड बनवण्याची यंत्रे परकी आहेत. इतर परकीय उत्पादनांचे आक्रमण आहे. पतंग, फटाके, चपला, देवदेवतांच्या रंगीत मूर्ती, फर्नीचर हे सारेच आयात होत आहे.
भारतातील बहुतांशी सर्व मोठ्या इलेक्ट्रॉनिक्स कंपन्या तर आपल्या नावाचे स्टिकरतरी भारतातच बनवतात की नाही कुणास ठाऊक.
तथाकथित स्वकीय आयटी इंडस्ट्रीत वापरली जाणारी सर्व सॉफ्टवेअर्स परकी आहेत. (उदा. डेटाबेस, ओ.एस.,आय.डी.ई., कंपायलर्स इ.)
भारताच्या तंत्रज्ञानाला एकच नाव द्यावेसे वाटते - जे.ओ.टी. ऊर्फ 'जॉट' = जुगाड ओरिएंटेड टेक्नॉलॉजी.

माझ्या लेखात मी एक मूलभूत प्रश्न उपस्थित करण्याचा प्रयत्न केला आहे. ऍपलचे बिझिनेस मॉडेल भारतासारख्या देशाला फायदेशीर आहे की नाही? परंतु बहुतेक प्रतिसाद भारतातील कंपन्या कशा नालायक आहेत हे सांगणारे आढळले आहेत.
मी गेली ४० वर्षे तरी उत्पादन क्षेत्राशी निगडित असल्याने ४० वर्षापूर्वीच्या कल्पना आता लागू पडत नाहीत याची मला चांगलीच कल्पना आहे. जागतिकीकरणाच्या हवेत माझ्या उत्पादनातील सर्व घटक मीच बनवणार असा आग्रह धरणे म्हणजे स्वतःच्या पायावर धोंडा पाडून घेण्यासारखे आहे. टाटा नॅनो मध्ये आयात केलेले अनेक घटक आहेत म्हणजे काहीतरी चुकते आहे हे मला मान्य नाही. उत्पादन म्हणजे फक्त पार्टस किंवा घटक उत्पादन नव्हे. एखादी कल्पना घेऊन ती प्रत्यक्षात आणणे व तो प्रॉडक्ट सतत बनवणे म्हणजे उत्पादन आहे. त्यातले काही घटक जर स्वस्तात मिळत असले आणि ते आयात केले म्हणजे नॅनो कारचे उत्पादन भारतात होत नाही हे म्हणणे मला पटत नाही.भारतासारख्या देशाला कच्चा माल, घटक आराखडे जिथे मिळेल तिथून आणून जागतिक दर्जाचा एखादा प्रॉडक्ट भारतातल्या कारखान्यातून बनवणे हे महत्वाचे आहे मग ती हुन्डाईची गाडी असो किंवा नोकियाचा फोन असो. हे काम जर बाहेर गेले तर मात्र काळ कठिण आहे. अमेरिकेला हे परवडू शकते भारताला परवडणार नाही.
सर्व प्रतिसाद देणार्‍यांचे आभार
चन्द्रशेखर
Learning is not compulsory... neither is survival.