सुट्टीत बाहेरगावी गेल्यावर प्रवासातील दगदग व इतर अडचणी येऊन सुद्धा परत आल्यावर आपण उत्साहितच झालेले असतो. जर आपण एखाद्या कमी लोकवस्तीच्या खेडेगावात गेलो असू तर हा परिणाम अधिकच जाणवतो. याचे कारण म्हणजे गर्दीचा- माणसा माणसातील संपर्काचा – मर्यादितपणा, शांतता, कार्यालयातील आणि शहरातील इतर जाणवणाऱ्या काळज्यांचा अभाव. या सर्वांचा परिणाम म्हणून मानसिक तणाव कमी होतो व मन शांत होते. याचा आपल्या शरीरावर उत्तम परिणाम होतो. परंतु अशाप्रकारे मन:शांतीसाठी प्रत्येक आठवड्याला आपणास असा प्रवास करणे शक्य नसते. मेडीटेशन करून मात्र आपणास मन:शांतीचा अनुभव घेणे सहज शक्य आहे.

प्रत्येक गोष्टीची आपली स्वत:ची अशी काही शिस्त असते. मेडीटेशनहि त्याला अपवाद नाही. मन प्रक्षुब्ध झाले असता मेडीटेशन जमणार नाही. परंतु मेडीटेशनसाठी फार मोठ्या अशा जागेची अथवा साहित्याची आवश्यकता पण नाही. वातावरण मात्र शांत आणि प्रसन्न हवे. मेडीटेशनसाठी एका वेळी १२ ते १५ मिनिटे देणे पुरेसे आहे. त्यासाठी मात्र महत्वाची गरज म्हणजे पायाला अथवा पाठीला राग लागणार नाही असे बैठकीचे योग्य असे आसन घालता येणे आवश्यक आहे. सुखासन, स्वस्तिकासन, अर्ध पद्मासन, अथवा पद्मासन येत असल्यास उत्तम. वज्रासन अथवा पद्मासन ही आसने सरावाशिवाय १५ मिनिटे घालणे तसे अवघडच. सांध्याना अथवा पाठीला रग लागून मेडीटेशन पेक्षा त्याकडेच लक्ष जावयाचे. आडवे पडून मेडीटेशन केल्यास झोप लागण्याची शक्यता म्हणून तेही टाळणे योग्य. योगी मेडीटेशनचा उपयोग भगवंताची प्रार्थना करण्यासाठी करीत म्हणून आधारासनांचा उपयोग करीत असावेत. बैठकीच्या आसनात एवढा वेळ बसता येत नसेल तर आरामखुर्चीत बसूनही मेडीटेशन केल्यास चालते.

अश्या प्रकारे बैठक तयार झाल्यावर डोळे मिटून शरीर शिथील केले जाते. सर्वसाधारणपणे शवासनाच्या विरुद्ध म्हणजे डोक्यापासून ते पायापर्यंत, प्रत्येक अवयवाची दाखल घेउन (त्यांचा विचार करून) जाणीवपूर्वक तो अवयव शिथील केला जातो. या जाणिवेमुळे इतर विचार मनात येण्यास आपोआपच प्रतिबंध होतो आणि मन निर्विकार ठेवणे जरी कठीण असले तरी अश्या प्रकारे गुंतवून ठेवून मन प्रक्षुब्ध करणारे विचार दूर ठेवले जातात. वज्रासनात श्वासावर लक्ष ठेवून अथवा विचारांकडे अलिप्तपणे पाहून साक्षीभावना केली जाते. मेडीटेशनसाठी याही पलीकडे पाहावयाचे आहे. अशाप्रकारे सुमारे १ मिनिट शरीर शिथिल करण्यासाठी दिल्यावर खास मंत्र म्हणून एखादा (खास) अर्थ नसलेला मंत्र (याला बीजमंत्र असेही म्हणतात) मनातल्यामनात म्हणावयास सांगितला जातो. काही पद्धतीत ‘ओम’ या मंत्राचा जप केला जातो अथवा काही विशिष्ट वेळेच्या अंतराने ‘ओम’ चा मंत्र जप केला जातो. हे सर्व मनातल्या मनात करावयाचे असते. ‘ओम’ चा मंत्र सर्वाना लाभात नाही अथवा तशी भीती असल्यामुळे कित्येक जण या मंत्राचे वाटेस जात नाहीत.
योग्य मंत्र न मिळाल्यास अपाय होण्याची भीतीही घातली जाते. यासर्व गोष्टींवर चिकित्सक व्यक्तीचा विश्वास बसणे कठीण आहे. या बद्दलची एक गम्मत आठवते. स्वामी समर्थ परिवाराच्या एका अंकातील खालील गोष्टीमुळे या बीजमंत्राचा सहज उलगडा झाला. ती गोष्ट अशी: एक सद्गृहस्त आपल्या एका गरीब मित्राला सर्पविष उतरविणाऱ्या (!) गुरुजींकडे घेऊन जातात. हेतू इतकाच की सर्पविष उतरविण्याचे रहस्य जाणून आपल्या या मित्राला चरितार्थाचे साधन मिळावे. गुरु व शिष्याचे (त्या सद्गृहाचे) संभाषणातील आपणाकडे पाहून उच्चारलेले ‘बिटटो कुश्मांडकम’ हे वाक्य त्या मित्राच्या लक्षात राहिले. गुरुजी घाईत असल्यामुळे ज्यास्त बोलणे झाले नाही. परत भेटण्याचे ठरवून ती जोडी बाहेर पडली. मध्यंतरीच्या काळात तो मित्र वर सांगितलेला ‘बिटटो कुश्मांडकम’ या मंत्राचा (!) सर्पविष उतरविण्यासाठी उपयोग करू लागला व त्यात त्याला बऱ्यापैकी यश सुद्धा मिळाले! गुरुजी बाहेर गावाहून परत आल्यावर त्यांच्या कानावर या यशाची बातमी आली. त्यांनी या जोडगोळीस भेटण्यास बोलावले. गुरुदक्षिणा घेऊन हे दोघे गुरुजींकडे गेले व वृत्तांत सांगितला. आता आश्चर्यचकीत होण्याची पाळी गुरुजींची होती. ‘बिटटो कुश्मांडकम’ या शब्दांचा त्यांच्या भाषेतील अर्थ ‘हे कसले असले पात्र माझ्याकडे आणलेस’ हा होता. गुरुजींच्याकडेच मंत्र नव्हता. मंत्र असणारच कोठून? असा मंत्राच नसतो.

या गोष्टीतून सहजच काही प्रश्न निर्माण होतात. कुणी (भोळसट व्यक्ती) म्हणेल कि हा श्रद्धेचा प्रकार व यश आहे. अर्थातच हे असे असणे शक्य नाही. सर्प विषारी असल्यास मंत्राचा उपयोग होणे शक्यच नाही व त्या सर्पदंश झालेल्या व्यक्तीचा मृत्यू अटळ राहील. सर्प विषयक तज्ञ या प्रकारचे उत्तर सहज देतील: बऱ्यापैकी यश म्हणजे बिन-विषारी सर्प चावल्यास यश अन्यथा अपयश. एकूण सर्पांपैकी थोडेच सर्प विषारी म्हणून बऱ्यापैकी यश असे हे गणित राहील.
बिन-विषारी सर्प चावला तरी भीती मुळे त्या व्यक्तीला जो त्रास होणार त्यांना अश्या प्रकारे मिळणारे मानसिक समाधान एवढाच फायदा. श्रद्धा व अंधश्रद्धा हा विषय येथे नसला तरीही हे जाणणे आवश्यक आहे कि त्या दोहोंना वेगळे करणारी रेषा अत्यंत बारीक वा धूसर आहे. अंधश्रद्धेची फळे कटूच असतात. कुठल्यातरी औषधाने कुठलातरी रोग बरा होतो हे प्रत्यक्षात होत नाही.

आपल्या लेखात पुढे जायचे म्हणजे हा कुठलाही अर्थ नसलेला एक प्रकारचा बीज मंत्रच म्हणावयास हवा. त्याचा मूळ उपयोग बरे करण्याचा नाहीच पण तेवढ्यापुरता दिलासा देणारा इतकेच.

सुज्ञ वाचकांना समजलेच असेल कि मंत्र प्रकाराने विचलीत होणे, नुकसान होणे वा त्यातून सिद्धी मिळेल असे मानणे हि मोठी चूक ठरेल. आपल्याला मेडीटेशनसाठी असाच अर्थ नसलेला मंत्र हा इतर गोष्टी वरील मन उडवण्यासाठीच आहे. त्यामुळे मेडीटेशन सुकर होते इतकेच.

अर्थातच मंत्र म्हणजे एखादा कठीण असा संस्कृतप्रचुर श्लोक नसावा जेणेकरून तो (मनातल्यामनात सुद्धा) म्हणताना त्यातील कठीण शब्द समुच्चयामुळे आठवण्यास त्रास पडेल अथवा ओळींचा क्रम आठवण्याचे श्रम पडतील व त्यामुळे मेडीटेशनचा मूळ गाभाच नष्ट होईल. हाच कदाचित बीजमंत्र (खास अर्थ नसलेला मंत्र) निवडण्यास सांगण्यामागे उद्देश असावा.

योगासने व मेडीटेशन या गोष्टी एकट्याने व शांत वातावरणात करण्याच्या आहेत.परंतू शिकताना मात्र सामूदाईकपणे शिकणे चांगले असते. तेथील गर्दीतही केली जाणारी वातावरण निर्मिती आणि शांतता एक वेगळाच अनुभव देउन जाते आणि नंतर हाच अभ्यास घरी करणे सुलभ जाते.

योगाभ्यासाच्या बाबतीत माझे गुरु, योग तज्ञ श्री सदाशिव निंबाळकर यांनी तीन मार्गदर्शक तत्वे सांगितली आहेत ती अशी: आवश्यक तंत्र (Essential Technique), सहाय्यक तंत्र (Auxiliary Technique) आणि पारंपारिक तंत्र (Traditional Technique).
या तंत्रांप्रमाणे आपणाला आसनांचे खाली दिल्या प्रमाणे विश्लेषण करता येईल.
१. आवश्यक तंत्र (Essential Technique): प्रत्येक आसनाचे स्वत:चे असे खास उद्दिष्ट असते. ते पाळलेच पाहिजे. उदा. ‘भुजंगासनात पाठीच्या कण्याच्या स्नायूंचा वापर, हातांवर जोर नाही’ हे भुजंगासनाचे आवश्यक तंत्र.
२. सहाय्यक तंत्र (Auxiliary Technique): त्या त्या असनातील मूळ उद्देशाला बाधा न आणता अंतीम स्थिती गाठण्यासाठी सुलभ मार्गाचा अवलंब करणे हे झाले सहाय्यक तंत्र. निरनिराळ्या परंपरात आसनाची अंतीम स्थिती सारखी असली तरी आसनात जाण्याची अथवा त्यातून बाहेर येण्याची पद्धती वेगळी असू शकते याचे कारण म्हणजे (निरनिराळ्या) सहाय्यक तंत्राचा केलेला वापर. व
३. पारंपारिक तंत्र (Traditional Technique): ज्याला काही खास कारण सांगता येत नाही पण आसनात समाविष्ट असते ते झाले पारंपारिक तंत्र.
अशा प्रकारे ध्यानाचे अथवा त्यात लागणाऱ्या तंत्रांचे सुद्धा आपणास विश्लेषण करता येईल. ध्यानाचा संबंध मुख्यत्वेकरून मनाशी आहे. परंतु शवासन स्थितीत मेडीटेशन करावयाचे नसल्याने, पायाला मुंग्या न येता, पायाचे सांधे न दुखता बैठकीचे आसन घालता येणे ही मेडीटेशन उत्तम प्रकारे साधता येण्याची झाली पहिली पायरी व सहाय्यक तंत्राचा केलेला उत्तम वापर.

मन निर्विकार ठेवणे ही काही सोपी गोष्ट नव्हे. योगाभ्यासात श्वासावर मन ठेवल्याने अथवा श्वास मोजल्यास आसनावरील लक्ष कमी होते, स्पर्धा बाद होते आणि आसन यथाशक्ती सहज साध्य होते. ज्याप्रमाणे रस्त्यावरून जाताना आपण एखादे भांडण अथवा मारामारी चालू असल्यास त्यात भाग घेत नाही, त्याच प्रकारे वज्रासनात किंवा इतर आधारासानात साक्षीभावना करताना कुठलेही विचार मनात आले तरी त्यात न गुंतता, त्यावर बंधन न घालता त्या विचारांकडे अलिप्त पणे पहाणे हे आवश्यक आहे. मंत्राचा मेडीटेशनमध्ये केलेला उपयोग असाच सहाय्यक तंत्र म्हणून अभिप्रेत असावा असे वाटते.

मेडीटेशनमध्ये केलेला हा मंत्राचा उपयोग पुढील संस्कृत श्लोकाची आठवण करून देतो:
अमन्त्रम अक्षरं नास्ती, नास्ती मूलंअनौशधम् 
अयोग्य: पुरूष: नास्ती, योजक: तत्र दुर्लभ: 
अर्थात: ज्याचा मंत्र होत नाही असे अक्षर नाही, औषध (करता येत) नाही असे झाडाचे मूळ नाही, अयोग्य असा माणूस नाही, (परंतू) या सर्वांचा उपयोग करू शकणारा योजक मात्र दुर्लभ असतो.

साक्षीभावना अथवा शरीरातील अवयावांची जाण (awareness) या व्यतिरिक्त मेडीटेशनमध्ये साध्या सोप्या मंत्राची सहाय्यक तंत्र म्हणून योजना करणाऱ्या योजकाच्या कल्पनाशक्तीला दाद दिलीच पाहिजे.

मेडीटेशन करण्याची पद्धती:
१ शांत, निवांत खोली निवडावी. (सहाय्यक तंत्र)
२ मंद प्रकाश योजना असल्यास उत्तम. भगभगीत प्रकाश नसावा. मंद वासाची उदबत्ती लावल्यास वातावरणनिर्मिती उत्तम होते. परंतु धुराची एलर्जी असल्यास वा अस्थमा त्रास असल्यास उदबत्ती टाळणे योग्य. (सहाय्यक तंत्र)
३ सुखासन वा स्वस्तिकासना सारख्या सुखकारक आसनात बसावे. आरामखुर्चीत बसले तरी चालेल. १० ते १५ मिनिटे बसता येणे हीच आवश्यकता आहे. सुखासन वा स्वस्तिकासनात बसल्यास हात गुढघ्यावर सैल ठेवावेत. पद्ममुद्रे प्रमाणे एका हाताचा तळवा दुसऱ्या हाताच्या ओंजळीत, अग्रबाहू मांडीवर स्थित (आधारासाठी), व अकृत्रिमपणे सरळ बसावे. हे शक्य नसेल तर आराम खुर्चीत बसले तरी चालेल. हात खुर्चीच्या हातावर सैलसर ठेवावेत. शरीराची थोडीफार हालचाल चालते पण मध्येच उठावयास लागल्यास मेडीटेशनचा भंग होतो म्हणून खबरदारी घ्यावी.
४ शवासनात आपण पायाकडून डोक्यापर्यंत शरीर शिथिल करतो. इथे त्याविरुद्ध म्हणजे डोक्यापासून पायापर्यंत अवयव एकामागून एक असे शिथिल करीत जावे.
५ सुखेनैव आसनस्थित झाल्यावर डोळे मिटून घेऊन वर सांगितल्याप्रमाणे डोक्यापासून पायापर्यंत अवयव एकामागून एक अवयव आठवून क्रमाने शिथिल करीत जावे. कपाळ, कान, गाल, मान, पाठ ते नितंबापर्यंत, त्यानंतर गळ्यापासून ते पोटापर्यंत, नंतर हात व पाय असा क्रम ठेवावा. पोटाचा विचार करताना श्वासाचा विचार अवश्य करावा. ह्या सर्व प्रकाराला एक ते दीड वा जास्तीत ज्यास्त दोन मिनिटे पुरे होतात.
६ आता आपण बीज मंत्र मनातल्या मनात म्हणावा, ज्या योगे मनातील विचार बाजूस सारता येतील. बीज मंत्र म्हणावयाचा नसेल तर साक्षीभवना (Witnessing the mind) अभ्यास करावा. या योगे मन शांत रहाते त्याचा अनुभव घ्यावा.
७ साक्षीभावना सुद्धा कठीण वाटत असेल तर हिमालायाच्या शिखरासारख्या निर्मळ गोष्टीचा विचार करावा.
८ आपण सुखकारक स्थितीत असलो तरी शावासनस्थ नसल्यामुळे झोप लागण्याची शक्यता कमी असते. परंतु सवयीच्या अभावामुळे १५ मिनिटात चुळबुळ होतेच वा पायांना मुंग्या आल्या सारखे वाटते. अन्यथा वेळ समजण्यासाठी घड्याळाचा गजर लावण्यास हरकत नाही.
९ सावकाश डोळे उघडावे. हातापायाची जाणीवपूर्वक हालचाल करावी. उत्तम मेडीटेशन जमल्यास रक्तदाब कमी होण्याची शक्यता असते व हृदयाचे ठोकेही मंद होतात. म्हणून मेडीटेशन मधून सावकाश बाहेर येत उभे रहाणे श्रेयस्कर होय.
सातत्य्याने मेडीटेशन केल्यास मन प्रसन्न होते, मानसिक तणाव कमी होण्यास मदत होते. चित्तवृत्ती प्रसन्न राहिल्याने कामाचे दडपण कमी होते, कामाचा उरक चांगला होतो व सातत्य राहते. याचे सुपरिणाम यशात बदललेले पाहावयास मिळतात.
इंन्ट्यूशन सारख्या सूचकतेने कठीण प्रश्न सोडविण्यास मदत होते हे २०११ सालात संशोधनांते सिद्ध झाले आहे. त्याचा उपयोग करून घ्यावा म्हणून हा लेख प्रपंच. शुभम् भवतु 