आपण विज्ञाननीऽष्ठ् लोकांच्या रोषास पात्र होत आहात.

थोडक्यात म्हणजे अगम्य आणि अतर्क्य अशा गोष्टींची जबाबदारी अखेरीस देवावर सोपवणे वैज्ञानिकांनाही भाग पडते किंवा सोयिस्कर वाटते.

अगम्य व अतर्क्य गोष्टींची उकल करण्यासाठी केलेल्या प्रयत्नातुन विज्ञान पुढे पुढे सरकत जाते

बुध्दीच्या आवाक्यापर्यंत विज्ञानावर निष्ठा आणि त्याच्या पलीकडे अंतर्मनात वसलेला परमेश्वरावरील विश्वास असे दुहेरी धोरण अवलंबणारे मोठ्या संख्येने दिसतात.

सहमत आहे. पण या दुहेरी धोरणाला काही कडवे विज्ञाननिष्ठ दुतोंडीपणा असे म्हणतात.
प्रकाश घाटपांडे

विचार करण्यासारखा वाटला.

आपली विज्ञानाची पार्श्वभूमी बघता हा लेख अतिशय महत्वाचा आहे, पण आपण लेखात मांडलेले मत हे विचारातून न येता भावनेतून अधिक आले आहे असे माझे मत आहे. मागे ह्या विषयावर उपक्रमवर अनेक चर्चा घडल्या आहेत (रिटेंची आठवण झाली), त्यामुळे इथे कितपत चर्चा होइल ह्याबबत मी साशंक आहे, तरी मी माझे मत खाली देत आहे.

कार्यालये, कार्यशाळा आणि प्रयोगशाळांमध्ये काम करतांना हीच वैज्ञानिक आणि तंत्रज्ञ मंडळी त्यात मग्न होऊन जात असत. काही लोकांना आपला प्रपंचच नव्हे तर तहानभूकसुध्दा विसरून तास न् तास संशोधनकार्यात गढून गेलेले मी अनेक वेळा पाहिले आहे. त्यातील आव्हाने पेलण्यासाठी आणि अडचणींचे डोंगर पार करण्यासाठी ते स्वतःच कसून मेहनत करीत, त्यासाठी कोणी देवाचा धावा केलेला मला दिसला नाही. संशोधन किंवा निर्मितीमधील प्रत्येक काम त्या ठिकाणी वैज्ञानिक आणि शास्त्रशुध्द पध्दतीने केले जात असे. विज्ञान आणि तंत्रज्ञान या विषयी त्यांच्या ठायी असलेल्या निष्ठेबद्दल शंका घेता येणार नाही. परिसंवाद, चर्चासत्रे वगैरेंमध्ये विषयाला धरून विज्ञान आणि तंत्रज्ञानामधील सिध्दांतांच्या आधारेच वाद, विवाद, संवाद वगैरे होत असत. देवाचे असणे किंवा नसणे यापैकी कशाचाच उल्लेख त्यात येत नसे. त्या ठिकाणी ही बाब पूर्णपणे अप्रस्तुत असे.

सहमत.

विचारपूर्वक आणि योजनापूर्वक रीतीने करूनसुध्दा आपली तुलनेने सोपी असलेली कामे पूर्णपणे मनासारखी होत नाहीत आणि असंख्य प्राणीमात्रांच्या शरीरातल्या इतक्या गुंतागुंतीच्या क्रिया आपोआप कशा चालत रहातात याचे आश्चर्य वाटते.

ह्याला देव म्हणण्यास असहमत.

तुमच्या मते अस्तिकता ही इंटलिजन्ट डिझाइन आहे, कारण ते तुमच्या तर्कापलिकडे आहे, सर्वसाधारण शिक्षित समाज ह्याला श्रध्दा असे म्हणतो, पण ह्या गणिताने जसा जसा तर्क सापडत जाणार तसा तसा देव अधिक दुर होत जाणार, तुम्ही वर नमूद केलेली गुंतागुंत ही तुमच्या तर्काची मर्यादा असू शकते, त्याला देवाचे नाव देणे हे ही ठीकच आहे, इथे असलेला हा देव एक व्हेरीएबल-सारखा आहे, तो कायम बदलत जाणार आहे.

तुमच्या ह्या अस्तिकतेचा एक कंगोरा नास्तिकता आहे, तुम्ही तुमच्या सोयीने नास्तिक आहात,आस्तिकतेचे अनेक पैलू/नियम ऑर्थोडॉक्स म्हणून तूम्ही कदाचित नाकाराल, पण एक निअर-डेथ अनुभव आणि त्याचा तुम्हाला न सापडलेला तर्क तुम्हाला त्याकडे सोयिस्कर रित्या देव म्हणून पहावयास लावतो.

तसेच त्यातून मनाला दिलासा मिळत असला तर तो नाकारण्याचा हट्ट तरी कशाला? बालपणापासून अंतर्मनात नकळत साठवला गेलेला आस्तिकतेचा विचार त्या वेळी समोर येतो आणि मनाला पटतो. हा सोपा मार्ग असेलही, पण तो सोयीचा असेल आणि दुस-या कोणाला त्याचा उपसर्ग होत नसेल तर तो चोखाळायला काय हरकत आहे? आजूबाजूच्या बहुतेक लोकांच्या बाबतीत असेच होत असावे. अखेर विज्ञानाची उपासना हा आपल्या जीवनाचा एक भाग आहे, संपूर्ण जीवन नव्हे, हे सत्य आहे

नास्तिकांच्या(कट्टर?) मते विज्ञानवादी विचारसरणी ही जिवन जगण्याची एक पध्दत आहे, अनपेक्षित, अतार्किक घटनांकडे ते यदृच्छा/अज्ञात घटना म्हणून बघतात.

माझ्या मते एकूणच अस्तिकता हा फार गुंतागुंतीचा विषय आहे, त्याविषयीचे अनेक अनुभव विचारांना दिशा देतात, ती दिशा ज्ञानापासून दूर जाणारी नाही नं? हे सतत तपासत रहावे. तुम्ही म्हणता त्याप्रमाणे निरुपद्रवी अस्तिकतेला विरोध करणे गैर वाटते.

लेख वाचल्यावर एक प्रश्न पडला, तुम्हाला जमेल तेव्हा/तर उत्तर द्या.

तुम्हाला आज इतकी वर्षे ज्या विचारांनी साथ दिली आहे ती साथ या अनुभवानंतर सोडण्याचा विचार तुमच्या मनात का आला आहे?

अधिक काही वेळाने लिहीन.

(एरव्ही पूजा-अर्चा न करणार्‍या कित्येक लोकांचा उत्सवांत हसतखेळत सहभाग असतो - तुमच्याप्रमाणे माझेही असे निरीक्षण आहे.)

जोवर आयुष्याचे वेगवेगळे पैलू एकाच प्रसंगी वेगवेगळे निर्णय सांगत नाहीत, तोवर पैलू सुसंगत नसले, तरी चालेल. मात्र एकाच प्रसंगात दोन वेगवेगळे पैलू लागू झाले तर? काय क्रिया करावी? अशी द्विधा उत्पन्न झाली, मनस्ताप झाला, तर थोडीफार सुसंगती बरी.

सर्व प्रतिसाद कर्त्यांचे आभार. त्यांनी मांडलेले मुद्दे आणि त्यावरील माझ्या प्रतिक्रिया खाली दिल्या आहेत.

आपण विज्ञाननीऽष्ठ् लोकांच्या रोषास पात्र होत आहात... दुहेरी धोरणाला काही कडवे विज्ञाननिष्ठ दुतोंडीपणा असे म्हणतात.
मला याची कल्पना आहे. विज्ञाननिष्ठ लोक काय म्हणतील यापेक्षा विज्ञानाच्या क्षेत्रात काम करणारे बहुसंख्य लोक काय म्हणतात हे मी या लेखात मांडले आहे. माझ्या नावाने लिहिले असले तरी हे प्रातिनिधिक विचार आहेत.

अगम्य व अतर्क्य गोष्टींची उकल करण्यासाठी केलेल्या प्रयत्नातुन विज्ञान पुढे पुढे सरकत जाते
खरे आहे. पण आपल्या क्षेत्रातील अगम्य गोष्टींची उकल करण्याचा प्रयत्न आपण करू शकतो. माझ्या कामातील मला न समजलेल्या गोष्टी मी अभ्यास, चर्चा, मनन, विचार, प्रयोग वगैरेंमधून समजून घेण्याचा प्रयत्न करतच आलो आहे आणि त्यात कधीही देवाला मध्ये आणले नाही. पण जीवनामधील अगम्य प्रश्न वैद्यकशास्त्रासारख्या अनोळखी विषयातसुध्दा येतात. त्यांची उत्तरे मी कोठून आणि कशी आणणार?

आपण लेखात मांडलेले मत हे विचारातून न येता भावनेतून अधिक आले आहे असे माझे मत आहे
शक्य आहे. यात बुध्दीपेक्षा मनाचा अधिक वाटा आहे हे मी नमूद केलेले आहेच. पण मनसुध्दा आपल्याच व्यक्तीत्वाचा भाग असतो. त्याला नाकारता येत नाही. हाच मुद्दा मांडण्याचा प्रयत्न मी लेखात केला आहे.

इथे कितपत चर्चा होइल ह्याबबत मी साशंक आहे
ती घडावी हे या लेखाचे प्रयोजन नाही हे मी स्पष्ट केले आहेच. काय बरोबर आणि काय चूक याची तात्विक चर्चा करणे हा या लेखाचा उद्देश नसून विज्ञानाच्या क्षेत्रामधील लोक कसा विचार करतात याचा प्रत्यक्ष अनुभव सांगणे हा आहे. इतर कोणाचा अनुभव यापेक्षा वेगळा असू शकेल. ते लोक असा विचार का करत असावेत किंवा त्यात बदल आणणे आवश्यक असल्यास तो कसा आणता येईल यावर चर्चा होऊ शकते.

ह्याला देव म्हणण्यास असहमत.
देव या शब्दाच्या असंख्य व्याख्या आहेत. सर्वसामान्य लोक याला देवाची करणी किंवा लीला असे म्हणतात.

देव एक व्हेरीएबल-सारखा आहे, तो कायम बदलत जाणार आहे.
देव कसा आहे याबद्दल मी काही सांगू शकत नाही. देवाची व्याख्या एक व्हेरीएबल-सारखी आहे, ती कायम बदलत गेली आहे आणि जाणार आहे.

तुमच्या ह्या अस्तिकतेचा एक कंगोरा नास्तिकता आहे,
कशाला कशाचा कंगोरा आहे हे सांगता येणार नाही. या दोन्हींचे सहअस्तित्व मी अनेक लोकांच्या विचारसरणीमध्ये असलेले पाहिले आहे. हे महत्वाचे आहे.

तुम्हाला आज इतकी वर्षे ज्या विचारांनी साथ दिली आहे ती साथ या अनुभवानंतर सोडण्याचा विचार तुमच्या मनात का आला आहे?
मुळीच नाही. अलीकडचा अनुभव मला अगदी नवा नाही. याहून अधिक बिकट प्रसंग यापूर्वी माझ्यावर येऊन गेलेले आहेत. इतर वेळी जो विचार आपण शांतपणे बुध्दीच्या व तर्काच्या जोरावर करत असतो, त्यापेक्षा निराळे विचार अशा आणीबाणीच्या वेळी मनात येतात आणि नंतर ते फारसे चुकीचे वाटत नाहीत. तसेच हे बहुसंख्य लोकांच्या बाबतीत घडत असलेले दिसते. ही वस्तुस्थिती प्रामाणिकपणे मान्य करणे हा या लेखाचा गाभा आहे.

या व्यतिरिक्त आणखी एक मुद्दा मी मांडला आहे. कोठलीही आणीबाणी, संकट अडचण वगैरे नसतांना उत्सव, समारंभ अशा प्रसंगी कित्येक वैज्ञानिक लोकसुद्धा देवाची पूजा, आरती, भजन वगैरेमध्ये उत्साहाने सामील होतात. त्या वेळी त्यांच्या चेहेर्‍याबरील भाव पाहता त्यांना त्यात नक्कीच आनंद मिळत आहे असे दिसते. त्याचा उगम कशातून होत असेल? याचे उत्तर मनोवैज्ञानिकच देऊ शकतील.

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
श्री.आनंद घारे यांनी उत्तम लेख लिहिला आहे.त्यांचे विचार अनुभवाधिष्ठित आहेत.या विषयावर चिंतन करता जे मनात आले ते त्यांनी मोकळेपणाने व्यक्त केले आहे असे दिसते.त्यामुळे लेख वाचताना त्यातील अभिव्यक्तीचा प्रामाणिकपणा पदोपदी जाणवतो."माझे विचार हे असे आहेत.काही न लपविता ते मी मांडले.कोणी काही म्हणो." असा आत्मविश्वासही त्यांतून प्रतीत होतो.एवढ्या दीर्घ लेखात अथ ते इति सुसंगत,बिंदुगामी(टु द पॉइंट) विचार मांडणे,विषय सोडून जराही न भरकटणे हे अवधड काम श्री.आनंद घारे यांना चांगले साध्य झाले आहे.त्यामुळे वाचताना लेखाची पकड सतत धरून ठेवते. चांगल्या वाचनीय आणि विचारणीय लेखनाप्रीत्यर्थ धन्यवाद !

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
श्री.आनंद घारे यांनी लिहिले आहे"..त्यांची रचना कशा प्रकारची असते,त्यांचे कार्य कसे चालते यावर खूप संशोधन झाले आहे.पण अजूपर्यंत तरी पूर्ण समजले असे वाटत नाही.हे सगळे आपोआप होत असते असे मान्य् करणे जड जाते."....."कोणाला, कुठला आजार कधी होईल आणि त्याला कोणता डॉक्टर भेटेल हे सांगता येत नाही.ते सगळे 'तो' (वर आकाशाकडे निर्देश करून) ठरवतो...डॉ.मांडके..." इ. त्या संदर्भातः
..
अ) प्र."सौम्य कुठे गेला?" ...उ."देव जाणे"
ब) प्र."सौम्य कुठे गेला?"....उ.मला ठाऊक नाही."
..या दोन भिन्न उत्तरांमुळे सौम्याच्या गमनागमनाविषयींच्या अ आणि ब प्रश्नकर्त्यांच्या ज्ञानप्राप्तीत काही भेद(फरक) दिसतो का?
..
अ: देवाची करणी आणि नारळात पाणी.
ब :--सर्व बाजूंनी बंद असलेल्या नारळात पाणी कसे जात असावे हे मला काही कळत नाही.
...या विधानांवरून दिसते की अ ला प्रश्नाचे उत्तर सापडले आहे.तो समाधानी आहे.त्याला विचार करण्याची आवश्यकता नाही.
ब ला उत्तर ठाऊक नाही. तो अस्वस्थ आहे.तो उत्तर शोधण्याचा प्रयत्न करील.

ब या उत्तरानेच माणूस संशोधन करण्यास प्रवृत्त होतो आणि त्यातून मिळालेल्या माहितीने त्याला उच्च दर्जाचे समाधान लाभते यात संशय नाही. त्यामुळे ब हे उत्तर नक्कीच अधिक चांगले आहे. आजवर झालेली समाजाची बहुतेक सर्व प्रगती ब या उत्तरामुळेच झाली आहे असे म्हणता येईल
पण ही गोष्ट सर्वांनाच किंवा सर्व बाबतीत जमत नाही. जे बदलणे शक्य नसते ते सहन करावे लागते. मनाची अस्वस्थता सहन करत बसण्याऐवजी अशा वेळी अ या उत्तराने मन शांत व्हायला मदत मिळते.

लेख आणि लेखावरील उलटसुलट प्रतिसाद वाचल्यानंतरही हेच मनात येते की, या विषयावर (तसेच श्रद्धा आणि अंधश्रद्धा यावरही) अखंडपणे मतेमतातंराचा प्रवाह वाहताच राहणार आहे. पण काही वेळा काही तरी असे अकल्पित घडते तेव्हा त्या घटीतामागे एखादी अदृश्य अशी शक्ती असून ती या चराचरात वास करून राहिली आहे. याची प्रचिती ज्याला वैयक्तिक पातळीवर येते त्याच्या त्या मताला खोडून न काढणे इष्ट वाटते. एखादी व्यक्ती विज्ञाननिष्ठा प्रमाण मानणारी असली तरीही तिच्यावर असा प्रसंग येणार नाहीच अशी खात्री देऊ शकत नाही.

इस्त्रायलचे पहिले पंतप्रधान डेव्हिड बेन्-गुरियन यांचे या संदर्भातील एक वाक्य आठवते : “In order to be a realist, you must believe in miracles.”

अशोक पाटील

माणसाच्या मनात वॉटरटाईट कम्पार्टमेंट्स असतात असे वाटते. एका कंपार्टमेंटमध्ये (स्वतःच्या व्यावसायिक क्षेत्रातील) अत्यंत तर्कनिष्ट असलेला मनुष्य दुसर्‍या कंपार्टमध्ये श्रद्धांना सहज स्वीकृती देताना दिसतो.

*यासाठी माझ्या परिचितांचे उदाहरण देता येईल. ते सोने या विषयातले तज्ञ म्हणून कित्येक वर्षे कार्यरत आहेत. त्यांना कोणी "सोन्याच्या ताटात जेवल्याने अमुक फायदे होतात" अशी समजूत सांगितली तर ते कधीही मान्य करणार नाहीत. कारण तो त्यांच्या कार्यक्षेत्रातला ज्ञानाचा विषय आहे. परंतु दुसर्‍या कुठल्याही विषयातल्या श्रद्धा ते लीलया स्वीकारतात. *

नितिन थत्ते

विज्ञानाच्या मार्गावर असणार्‍यांनी निरीश्वर असावे का? आणि ते आहेत का? हे दोन प्रश्न लेखातून मांडले गेले आहेत.
निरीश्वरता हा विषय विरंगुळ्याचा आहे हे मला पटते.

लेखात काही गुंतागुंतीच्या संकल्पनांची सरमिसळ झाल्यासारखी वाटली. उदा. धर्म आणि आस्तिकता यांचा मानलेला संबंध. पूर्णपणे धर्मनिष्ठ असलेल्यांना हा संबंध आवश्यक वाटला (बुद्धधर्म सोडून) तरी तो तेवढा खरा असण्याची गरज नाही. धर्माचे एक सामाजिक अंग असते. धर्माची चिन्हे बाळगणे, सण साजरे करणे, समारंभ धार्मिक पद्धतीने करणे यात आस्तिकता दिसतेच असे नाही. तेव्हा कित्येक अणुप्रकल्पाशी काम करणार्‍यांनी या सामाजिक अंगात भाग घेतला तरी त्यांची आस्तिकता त्यातून कळतेच असे नाही. तेव्हा लेखाच्या शीर्षकातल्या निरीश्वरवादाशी त्याचा संबंध जुळणे बरेचसे कठीण जाते.

याच बरोबर निधार्मिक असणारे कित्येक आस्तिक असू शकतात. (असलेले माहित आहे.) हा त्यांच्यापुरता त्यांचा एक धर्म असतो असे म्हणता येईल.

लेखातील अनुभव कथन अणुशक्ति विभागातील अनुभवास अनुसरून आहे. हे अनुभव जमीनीवरची सार्वत्रिक परिस्थिती सांगण्यास पुरेसे नाही. फक्त अणुशक्ति विभागात काम करणार्‍यांपुरती मर्यादित मानली पाहिजे. याच बरोबर याचे ही भान ठेवले पाहिजे की अणुशक्ति विभागात काम करणारे बहुतांश वरिष्ट लोक हे 'तंत्रज्ञ' या सदरात मोडले जातात. वैज्ञानिक या कामात फारसे नसतात. (खरे ना?). मी स्वतः तंत्रज्ञ असल्याने विज्ञानाचे तंत्र चालवणे या कक्षेत बसतो. या क्षेत्रात विज्ञानाचे प्रश्न सोडवणे बहुतांशी नाही. तंत्रशिक्षणातही मूलभूत विचार करणे साधारणत: नसते. त्यामुळे तंत्रज्ञांना वैज्ञानिकांच्या गादीवर बसवणे मला फारसे रुचत नाही. तंत्रज्ञ जसे अणुशक्तिविभागात सापडतात, तसेच ते एखाद्या इंजिनियरिंग कंपनीत, पीडब्ल्युडी, हॉस्पिटल वा संगणकक्षेत्रात सापडतात. या सर्वांना कित्येकदा कठीण आकडेमोड करावी लागते. या सर्वांना विज्ञानाच्या वाटेवरचे मानले तर साधारण समाजाचे जे चित्र दिसते त्यापेक्षा या तंत्रज्ञांच्या वसाहतीत दिसेल.

वेगवेगळ्या समाजात नास्तिकांचे प्रमाण कमी जास्त दिसते. (या पूर्वी या प्रमाणावर येथे काही लिखाण आले होते.) या दुव्यावर याबद्दल नीट माहिती आहे. एक सर्वेक्षण मी आजच्या सुधारकसाठी केले होते. त्यात मुंबई आसपास मधे देवविषयक भावनांचा आढावा घेतला होता. नास्तिक विचारसरणीचे लोक साधारणपणे १०-२० टक्के आढळले होते. त्याच बरोबर नास्तिक विचारसरणीत शिक्षण आणि संपत्तीमुळे काय फरक पडतो याचा आढावा घेण्यात आला होता. असा आढावा जमीनीवरचे चित्र जास्त स्पष्ट करतो. (धार्मिक खुणा नाही.)

वैज्ञानिकांनी निरीश्वरवादी असावे का? माझ्या मते नाही. पण ऐहिक जीवनातील घटना/अनुभवांच्या मागे ईश्वर कारणीभूत असावा असे कोणी म्हणत असेल तर त्यास टोकावेसे वाटते. याचे कारण हीच व्यक्ति इथे विज्ञानाची मर्यादा संपते आता पुढे जाण्यात काही अर्थ नाही असे मानते. या उलट यामागचे कारण शोधणारी बुद्धी ही खरी विज्ञानवादी. मेंदू एवढ्या गुंतागुंतीचा आहे की अजून त्याचा नीटसा थांग लागलेला नाही. हे खरेच पण त्याचा थांग लागणारच नाही तर संशोधन थांबते. मेंदू ही ईश्वरी अगम्य करणी आहे असे कोणी मेंदूवर काम करणारा शास्त्रज्ञ मानत असेल तर त्याची विज्ञाननिष्ठा नक्कीच संशयास्पद आहे. पण हेच मत जर इतर क्षेत्रातील वैज्ञानिकाचे असेल तर ते खपून जाऊ शकते. प्रत्येक क्षेत्रात मग ते सूक्ष्मकणांचे असो, उत्क्रांतीचे असो, पुरातत्वशास्त्र असो, वा मेंदूशास्त्र असो, वैज्ञानिकांना देव या संकल्पनेशिवाय विचार करावा लागतो.

लोक चांगले का वागतात? यावरील उत्तर मागील चर्चांमधून गेम थियरी असे मिळाले होते. त्या मताशी माझी सहमती आहे. यात ईश्वरी शक्तिचा हातभार असल्यास तो इतर प्राणीमात्रांना का नाही? (माझ्या मते तो त्यांनाही आहे. पण लेखकाच्या म्हणण्यानुसार त्यांना नाही.) हा विचार फक्त माणसाला आत्मा असतो या ख्रिश्चन विचारसरणीशी मिळता जुळता आहे.

प्रमोद

देव हा 'तात्पुरत्या क्ष' सारखा आहे. ज्या ज्या गोष्टींचे आकलन होत नाहि त्याला गणित सोडविण्यासाठी या क्ष ची किंमत म्हणून धरतात. त्या-त्या प्रश्नाची उकल झाली की तो क्ष मधुन कमी होतो. एखादी गोष्ट देवाला माहित म्हणजे माणसाला माहित नाहि. तो अज्ञात क्ष आहे. कधि ना कधी त्याचेही ज्ञान होईलच. तो पर्यंत आपले आयुष्य त्या प्रश्नाच्या चिंतेत कशाला घालवा.. तेव्हा हा सोयीस्कर तात्पुरता क्ष बराय :)

तेव्हा जोपर्यंत माणसाला न उकलेले प्रश्न पडत असतील तेव्हा तेव्हा आयुष्यात पुढे सरकण्यासाठी हा तात्पुरता सोयीस्कर 'क्ष' धाऊन येतो. काहि जण हा 'तात्पुरता क्ष' च आपले कल्याण करेल-आयुष्यात बदल घडवेल असे जेव्हा समजू लागतो, आणि नुसते समजत नाहि तर त्यावर श्रद्धा ठेउन त्याच्या मागे जीवाचे रान करतो, पैसा-वेळ खर्च करतो तेव्हा मात्र त्याची कीव येते.

ऋषिकेश
------------------
कधी कधी तुम्ही काय बोलताय हे तुम्हालाहि कळत नाहि, इतके तुम्ही हुशार आहात का?

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
प्रस्तुत लेखात श्री.घारे लिहितात,"पण कधी अनाकलनीय, असे अनुभव येतात. त्यांचे समर्पक स्पष्टीकरण मिळत नाही. शरीरात त्राण नसत. विचारशक्ती बधिर झालेली असते. अशा वेळी देवाची आठवण कशी होते हे सुध्दा एक गूढ आहे. पण हा अनुभव नाकारता येत नाही. तसेच त्यातून मनाला दिलासा मिळत असला तर तो नाकारण्याचा हट्ट कशाला?..."
..
देवाची आठवण होण्याचे गूढ त्यांनीच उलगडले आहे.ते असे:--"बालपणापासून अंतर्मनात नकळत साठवला गेलेला आस्तिकतेचा विचार त्या वेळी समोर येतो आणि मनाला पटतो."

..
पूर्वी निसर्गनियमांविषयीं अनभिज्ञ असल्याने भूकंप,वणवे,वादळे,महापूर अशा आपत्तींनी भेदरून गेलेल्या माणसाला आधारासाठी सर्वशक्तिमान देवाची कल्पना सुचली.त्याला विनवले तर तो आपले रक्षण करील असे मानले.ही देवकल्पना मागच्या पिढीतून पुढच्या पिढीकडे संक्रमित होत गेली.आजही बालपणापासून,"देवाला नमो कर. तो आपले रक्षण करतो.बुद्धी देतो"असे मनावर बिंबवले जाते.बालवयातील हे संस्कार दृढ असतात.ते सहसा पुसले जात नाहीत.आई-वडील, आजूबाजूची मोठी माणसे,काय बोलतात,काय करतात, टीव्ही कार्यक्रमात काय असते ते बालक पाहाते,ऐकते.त्याच्या डोक्यावर चढवलेले हे संस्काराचे गाठोडे फेकून देणे त्याला अवघड जाते.रिचर्ड डॉकिन्स म्हणतो " बालकाची आई त्याला देवा-धर्माचे विष आपल्या मुखाने पाजते.या भिनलेल्या विषाचा दुष्परिणाम आयुष्यभर टिकू शकतो."
.
**गंगाधर गोरे यांचा पुत्र जन्मतःमराठी नसतो.हिंदू नसतो,ब्रह्मण नसतो.आस्तिकही नसतो.पुढे संस्कारांमुळ हे सर्व धडते.
...समजा पुण्यातील सूतिकागृहात यमुनाबाई गोरे आणि अमीनाबी घौरी एकाच दिवशी प्रसूत झाल्या.दोघींना एक एक मुलगा झाला.समजा या नवजात बालकांची चुकून अदला बदल झाली.(हे असंभवनीय नाही).तर अमीनाबीच्या पोटीं जन्माला आलेला सत्यजित गोरे भविष्यकाळी विश्व हिंदू परिषदेचा निष्ठावंत कार्यकर्ता होऊ शकेल.तर यमुनाबाईंच्या उदरीं जन्मलेला साजिद घौरी पुढे पॅन-इस्लामिक संघटनेचा सक्रिय सदस्य असू शकेल.

घारेसाहेबांचा लेख आवडला, चर्चाही वाचतो आहे.

(थोडासा विरंगुळा-

"आस्तिकाला 'देव नाही' म्हणू नये कोणी,
एवढेही ठार नास्तिक असू नये कोणी "

-संदीप खरे.

"I believe that those who believe that they don't believe in what others believe, should not be allowed to believe what they believe about what others believe."

(Uncyclopedia on Atheism.) )