विषय उत्तम मांडला आहे.

या विषयावर चर्चा करताना त्या परिस्थितीचा आणि त्यापूर्वीच्या पूर्व-पश्चिम जीवनमानाचा अढावा न घेतल्यास कदाचित विषयावर अन्याय होण्याची शक्यता असते. म्हणून हे काही मुद्दे...

ख्रिस्ती-मुस्लीम "रिलिजनस्" भारतात येण्यापूर्वी खरे तर कुठलाही "रिलिजन" असा भारतात नव्हता हे आपण सगळे जाणतोच. एक समाज पद्धती होती जिच्यावर वैदिक पगडा असल्यामुळे त्यास वैदिक समाज म्हटले जाऊ शकते. त्यातही सतत बदल होत होते - जसे अशोकाच्या पर्वादरम्यान बुद्ध संप्रदायाचा प्रभाव, वगैरे. या संस्कृतीत अनेक पंथ, ऋषी, महात्मे, असे प्रवाह सतत बदलत होते. आणी या वेगवेगळ्या प्रवाहांनी समाजाला त्या त्या वेळी चांगली दिशा देऊन समाजमान उंचावणार्‍या प्रत्येकाच्या प्रत्येक वागण्याला धर्माप्रमाणे वागणे समजले जायचे. म्हणजे "जे जे चांगले ते म्हणजे धर्म", मग तुम्ही कोणत्या विचार प्रवाहाला मानायचे ते माना अशी पद्धत होती. यात नवीन विचारसारणीवाले/प्रवाहावाले समाजापासून स्वतःला वेगळे न समजत अन त्यामुळे त्यात मिसळून जात. हे अंतर्गत प्रहाव तर सोडाच परंतू बाहेरुन आलेले शक, कुशाण, हन, ग्रीक, ज्यू, झोराष्ट्रीयन सगळेच मूळ प्रवाहात मिसळले गेले. त्यातील काहींचे रितीरिवाज त्यांनी वेगळे चालू ठेवले (ज्यू व झोराष्ट्रीयन) तर बाकीचे पूर्णपणे मूळ प्रवाहात मिसळून गेले. अर्थात असे होताना त्यांच्या काही प्रथा/चलिरिती मुख्य प्रवाहाने घेतल्या.

हे सर्व बदलले ते ख्रिस्ती-मुस्लीम "रिलिजनस्" भारतात आल्यावर कारणा या दोन्हींनी आपण सांगतो तेच खरे बाकी सर्व झूठ असा सूर धरला जे या समाजाला नवीन होते. तसेच भाषांतरानेही गडबड केली. "रिलिजन"चा समानार्थी शब्द "धर्म" असा लावला आणी गोंधळ सुरु झाला. खरे तर "रिलिजन" हा धर्माचा "सबसेट" (उपकोष?) कारण "रिलिजन" मध्ये एक विशिष्ट विचारसारणी असते जी एखाद्या धर्मगुरुने सुरु केलेली असते (भगवान महावीर, गैतम बुद्ध, येशू, मोहम्मद, हे सुद्धा आलेच) आणि ज्याला मार्गदर्शक असा एक सर्वश्रेष्ठ ग्रंथ असतो. तेव्हा या सगळ्या विचार प्रवाहांना मानणार्‍या आणि जगाचे भले करणार्‍यांना मूळ भारतीय पद्धतीने म्हणायचे झाल्यास धार्मिक असेच म्हणता येईल.

गॅलिलिओच्या मारेकर्‍यांना, क्रुसेड्सच्या नावाखाली वा अल्लाच्या फतव्याने हजारो निरपराध्यांना मारणार्‍यांना तसेच दलितांनावर अत्याचार करणार्‍या तथाकथित सवर्णांना रिलिजिअस मानता येईल परंतू धार्मिक नव्हे. रिलिजनला मी तरी एक पंथ माणतो जो की कर्मकांडात बर्‍यापैकी बुडालेला असतो.

रिलिजन बदलणार्‍या लोकांबद्दल बोलाल तर मला सर्वांत कमालीचे आश्चर्य वाटते ते त्या लोकांपैकी एक म्हणजे ना.वा. टिळक. ते असोत वा तुम्ही दिलेल्या दुव्यावरील टेस्टीमोनी मधील विद्वान असोत - हे असा एकांगी विचार कसा करू शकतात? ज्या हिंदू "रिलिजन"ला त्यांनी सोडचिठ्ठी दिली त्यातील एक ना एक अवगूण त्यांच्या नव्या "रिलिजन"मध्ये सुद्धा आहेतच की. सर्वांत जास्त जातीभेद (डिनॉमिनेशनस्) ख्रिश्चनांमध्ये आहेत, त्यांनीच रिलिजनच्या नावावर अत्तापर्यंत सर्वांत जास्त जीव घेतलेत आणि ते इथे येऊन सांगतात की या सगळ्या गोष्टींतून सुटका करण्यासाठी आमच्या रिलिजनला फॉलो करा. यापेक्षा खोटारडेपणा तो अजून काय असावा? आणि या तद्दन खोटारडेपणाला ही उच्चशिक्षित मंडळी दुर्लक्षित कशी काय ठेऊ शकतात? की लेखात म्हटल्या प्रमाणे "अतिपरिचयात अवज्ञा" होत असावी? या धाग्यावर या विषयांवर उहापोह होईल ही अपेक्षा.

--
जाता जाता - अशातच अगोरा हा चित्रपट पाहण्यात आला. या विषयात रस असणार्‍यांना नक्की आवडेल.

मानवी मनाच्या चढ-उताराला एक ठोस नियम नसावा. धर्मांतर करण्याची उर्मी आंतरिक असावी आणि त्याची कारणे - पाळत असलेल्या धर्माबद्दल आस्था नष्ट होणे, ज्या धर्मात जन्म झाला किंवा जो धर्म लादला गेला त्याच्यात रूची नसणे; त्यामुळे वेगळा धर्म स्वीकारण्यात नवल न वाटणे, वेगळ्या धर्मातील आचरण आवडणे, राजकीय संदर्भ आणि गणिते बदलणे, प्रिय जनांनी धर्म बदलणे, अमिषे आणि स्वार्थ, ब्रेन वॉशिंग वगैरे अनेक कारणांनी स्वखुशीने धर्म बदल होऊ शकतो.

कदाचित त्यासोबत येणारा त्रास अपेक्षित नसेलही किंवा त्याची तीव्रता धर्मबदल करताना जाणवत नसेल. नंतर जाणवली तरी परत जाणे अवघड झाल्याने जे होते ते भोगावे लागत असेल.

------------

वरील उदाहरणांबरोबरच धर्मासाठी प्राण देणार्‍यांची मला कमाल वाटते. यांत

१. संभाजी महाराज
२. जोन ऑफ आर्क
३. धर्माच्या नावाखाली प्राण देणारे सुसाइड बॉम्बर्स
वगैरेंचा समावेश होतो.

धर्माने बांधून ठेवण्यासारखे यांना काय मिळालेले असते किंवा इतका कडवेपणा का येतो?
------------

नेविल वाडिया नंतरच्या आयुष्यात पुन्हा झोराष्ट्रियन झाले!

असे भारतात करता येत नाही असे मला वाटत होते पण बहुधा मूळच्या पारशी लोकांना मूळ धर्मात परत येण्याची मुभा असेलही. :-)

विचारमूल्य असलेला आणि त्यावर मंथन करण्यास अतिशय चांगला असा विषय आणि तो धागाकर्त्याने सोदाहरण मांडला असल्याने त्यातील विधानांना साहजिकच व्यावहारिकताही आली आहे.
असे असले तरी ~
एखादा धर्म सोडून दुसरा धर्म स्विकारावा हा विचार एखाद्या व्यक्तीच्या मनात का येत असावा?
या मुद्द्यावर लक्ष केन्द्रीत करणे आवश्यक असता विठ्ठलपंतांचे उदाहरण [निदान इथे] अप्रस्तुत ठरते. धर्म म्हणजे 'रिलिजन' मानायचे असेल तर विठ्ठलपंतानी तसे केलेले नव्हते हे तर उघडच आहे. पण असो, तो मुद्दा बाजूला ठेवून चर्चा पुढे नेत आहे.

बाकीच्या उदाहरणातील तीन तर थेट मुस्लिम धर्म स्वीकारलेल्या व्यक्तीसंबंधी असल्याने एखाद्याचा असा समज होण्याची शक्यता आहे त्या धर्मात वर्णभेद नसल्याने त्याच्या शिकवणीत समतेचे राज्य आहे. असा समज करून घेणेही अज्ञानाचे लक्षण आहे. मुस्लिम जातीत उच्चनीचतेचे प्रमाणही तितकेच अगाध आणि कट्टर आहेच. खलिफा हा जन्मजात उच्च ठरलेल्या 'कुरेशी जातीतीलच असावा लागतो. उच्चनीच भेदाभेदावरूनच पवित्र क्षेत्र करबला येथे प्रत्यक्ष मुसलमानानीच मुसलमानांची नृशंस हत्या केल्याचा प्रखर इतिहास आहे. प्रत्यक्ष महंमद पैगंबरांच्या नातूलादेखील याच जात्यंध मुसलमानानी हालहाल करून मारले होते. त्यामुळे एखादा धर्म सोडून दुसरा स्वीकारण्यामागे पहिल्या धर्माने "हद्दपार" च केले असेल असे न मानता अजूनही छुपे हेतू असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. [या संदर्भातील अगदी हास्यास्पदच उदाहरण द्यायचे झाल्यास हिंदी चित्रपटसृष्टीतील काही नामवंत अभिनेते/नेत्र्यांनी हेतूसाठी चोखाळलेला हा 'मुस्लिम' मार्ग.]

डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी केलेल्या धर्मांतराबाबत श्री.पंडित म्हणतात "जेव्हा त्यांनी धर्मांतर करायचं ठरवलं तेव्हा सखोल अभ्यास आणि चिंतन करून त्यांनी अहिंसा, सत्य, मानवता यांना प्राधान्य देणारा बौद्ध धर्म निवडला" हे त्यांचे मत असेल तर तसे मांडण्याचे त्याना स्वातंत्र्य असल्याने त्याविषयी आक्षेप घेता येत नाही. पण वाक्यातील भाव असा दर्शवितो की, 'बौद्ध धर्म [च] अहिंसा, सत्य, मानवता याना प्राधान्य देतो"; मग ख्रिश्चन, हिंदू, मुस्लिम धर्म यापेक्षा काय वेगळे सांगतात असाही मनी प्रश्न उमटतो. हिंदू धर्मात भाकडकथा आणि अनाचाराचे वर्णन येते पण म्हणून बौद्ध धर्म त्यापासून् अलिप्त आहे असे मानणे शुद्ध वेडेपणा आहे. बौद्ध पुराणातील आणि पीटिकांतील कित्येक बाबी जर उघडपणे चर्चेला घेतल्या तर अगदी गौतमाच्या जन्माची कथाही देखील एक भाकडकथाच सिद्ध होईल. सर्वसामान्य भिक्कूला माहीत असलेल्या धार्मिक कथा जर त्यांच्यात विश्वासपूर्ण मानल्या जातात तर त्या गोष्टी बाबासाहेबांसारख्या प्रकांड पंडितापासून दूर होत्या आणि तीवर त्यानी रॅशनली विचार केला नसेल असे म्हणण्यात भोळेपणा सिद्ध होतो. 'सखोल अभ्यास आणि चिंतन' याचा अर्थ पहिल्या धर्माला लाथ मारून दुसरा स्वीकारणे हेच असेल तर मग तुम्ही केलेला अभ्यास सखोल आणि चिंतनीय असा होता हे कशाच्या आधारे म्हटले जाते असे जर विचारले तर त्याला तो धर्म स्वीकारण्याकडे उत्तर नसते.

जबरदस्तीने आणि केलेले धर्मांतर या विषयावर न लिहिलेले बरे. कारण तशा धर्मांतराला कसलीही अभ्यासू बाजू नाही आणि मग जुलमाचा रामराम ठरलेल्या गोष्टींची कारणमीमांसाही शून्य किंमतीची असते.

म.गांधीं "यंग इंडिया" च्या एका अंकात लिहितात, "धर्मांतरांच्या प्रवृत्तीमुळे जगात कधीही शांतता लाभणार नाही. धर्म ही अतिशय खाजगी बाब आहे. माझे मत असे आहे की जगातले सर्व धर्म हे मूलतः समान आहेत. स्वधर्माविषयी जसा आदर तसाच् इतरांच्या धर्माबद्दल आदरभाव ठेवला तरी पुष्कळ झाले." महात्मा गांधींची राजकीय मते कुणाला पटोत वा ना पटो पण त्यांची "सर्वधर्म समभाव ठेवावा" ही शिकवण या विषयाशी सुसंगत वाटते.

अशोक पाटील

अधिक भर घालण्यापूर्वी काहीआजून् उदाहरणे सापडली ती देतोय.
(आपण दिलेली वैयक्तिक आहेत, मी देत् असलेली राजकिय प्रभावाच्या दृष्टीने महत्वाची वाटली.)

१.पाचव्या शतकात रोमन सम्राट कॉन्स्टंटाइन ह्याने ख्रिश्चन धर्माचा केलेला स्वीकार. तोवर रोमन सत्ता बहुतांशी ख्रिश्चन विरोधी आणि पेगन(रोमन मूर्तीपूजन)समर्थक होती. नंतर स्थिती पार उलट झाली.

२.सम्राट अशोकाचे झालेले मत/मन परिवर्तन व त्याने बौद्धमताला पाठबळ देणे.

३.दहाव्या शतकाच्या प्रारंभी आजच्या पाकिस्तानातील पेशावर(तत्कालीन पुरुषपूर) इथे बहुसंख्य हे बौद्ध किंवा हिंदुधर्मीय होते. सततच्या प्रकीय स्वार्‍यांत एकदा तिथला हिंदु राजा जयपाल(व पुत्र अनंगपाल) ह्याचा निर्णायक पराभव झाला. ह्यांना सक्तीने मुस्लिम बनवण्यात आले. काही काळाने ह्यांनी पुनश्च हिंदु असल्याची द्वाही फिरवली व सक्तीने झालेले धर्मांतर झुगारून लावले. असाच किस्सा खिल्जिंनंतर सत्तेवर आलेल्या खुश्रु खान्(खुसरो खान) ह्या पूर्वाश्रमीच्या हिंदुबद्दल हिंदुत्ववाद्यांकडून ऐकला आहे. ह्याने दिल्लीची सत्ता अल्पकाळ मिळवून हिंदु धर्मात पुनः प्रवेश केला होता.

४.तशीच गोष्ट दोन दाक्षिणात्त्य सैनिक बंधूंची. चौदाव्या शतकात खिल्जी,मलिक काफूर,खुश्रूखान ह्यांच्या तूफानी आक्रमणाने आख्खा भारत हादरला. दक्षिण भारतात प्रथमच इस्लामी सत्ता स्थापित झाली. तिथे एका सेनानायकाच्या दोन मुलांना बळज्बरीने बाटवण्यात आले. लगोलग सैन्याधिकारी म्हणून नेमण्यात आले. ह्यांनी काही काळाने पुनश्च हिंदु धर्मात प्रवेश केला. त्यांना परतण्यासाठी मार्गदर्शन केले विद्यारण्य्स्वामी ह्यांनी. ह्या बंधूंची नावे हरिहर् आणि बुक्क राय. ह्यांनीच मग सुप्रसिद्ध, वैभवशाली असे विजयनगर साम्राज्य उभे केले.

५.तेराव्या शतकाच्या प्रारंभी तोवर झपाट्याने पसरत असलेल्या, मध्य भारतापासून ते मध्य पूर्व आशिया, उत्तर आफ्रिका, स्पेन ,पोर्तुगाल इतका प्रचंड भूभागावर वर्चस्व असलेल्या इस्लामी घोडदौडीस अचानक खीळ बसली ती चंगेझ खान व त्याच्या पुत्रपौत्रांनी उभारलेल्या मंगोल स्वार्‍यांमुळे.त्याच वेळी ख्रिश्चन सतांबरोबर crusades सुरु असल्याने इस्लामचा प्रभाव एकाएकी आटत चालला्. चंगीझ खानाचा नातू हुलागु खान ह्या गैर इस्लामी सम्राटाने निम्म्याच्यावर अरब जगत ताब्यात घेउन इस्लामी सत्तेचे कंबरडे मोडले.१२२० ते १२९४ असा राज्श्रय खुद्द मध्यपूर्वेतच इस्लामने गमवला. पण काय आश्चर्य! १२९५ मध्ये "गझन" ह्या चंगीझच्या वंशजाने इस्लाम स्वीकारला आणि पुन्हा एकदा जगभर त्या धर्माची घोडदौड जोरात सुरु झाली.

६.भारताचे राष्ट्रिय कवी अल्लामा इक्बाल ह्यांनी सुरुवातीला "सारे जहाँ से अच्छा" लिहिले(१९०६ मध्ये) तरी १९३० च्या आसपास अचानक बाजू पलटवत स्वतंत्र/कट्टर मुस्लिम राष्ट्राच्या समर्थनार्थ अचानक आघाडी उघडली. तोवर अत्यंत दुर्लक्षित असलेल्या "पाकिस्तान" ह्या कल्पनेला त्यांनी उचलून धरले. कधी नव्हे ते प्रथमच ही कल्पना एवढी प्रकशात आली. कल्पनेला नैतिक अधिष्ठान मिळाल्यासारखे झाले. अभिजनांमध्ये (elite class मध्ये) ह्याची चर्चा सुरु झाली. पण अजूनही लोक समर्थन मिळत नव्हते. लोक प्रबहव असू शकणारे प्रभावी नेतृत्व नव्हते. तेव्हाच इक्बाल आणि जीना ह्यांची गाठ पडली. आणि इक्बालांच्या प्रभावामुळे म्हणा, सातत्याने पाठपुरावा केल्याने म्हणा मोहम्मद जिना हे कट्टर पाकिस्तानवादी बनले.(तोवर ते ह्या कल्पनेचे कट्टर विरोधक,एकत्रित भारताचे समर्थक होते. टिळकांचे वकिलपत्रही त्यांनी १९१६ मध्ये घेतले होते. )
पाकिस्तानी इतिहासाच्या पुस्तकात इक्बाल-जीना ह्यांचे वर्णन अगदि आपल्याकडे समर्थ रामदास- छत्रपती शिवाजी(किंवा चाणक्य-चंद्रगुप्त) ह्या जोडीच्या लायनीवरच केले जाते.
तर सांगायचे म्हणजे ह्या नंतरच्या काळात कट्टर मुस्लिम बनलेल्या इक्बालांचे आजोबा रामसरण सप्रू हे अफगाण राजाच्या दरबारातील् प्रसिद्ध विद्वान् म्हणून् नावारूपास होते!
फक्त दोनेक पिढ्यापूर्वी हे घराणे मुस्लिम नव्हते! ह्या घराण्याच्या धर्मांतराचा झालेला प्रभाव आता वेगळा सांगण्याची गरज् नाही.

ह्यापैकी तिसर्या क्रमांकाचे उदाहरण् सोडले, तर इतर सर्व घटनांनी आख्ख्या मानवी इतिहासाला एक महत्वपूर्ण कलाटणी मिळाली आहे.
कदाचित ह्या घटना त्यावेळेस त्या इतक्या मोठ्या नसतील, पण त्याने भविष्यात आख्ख्या जगाच्या इतिहासावर दूरगामी परिणाम झाला.

--मनोबा

प्रमोद

लेख छान नटलेला आहे. विचार करण्याचा मुद्दा त्यात आहे. धर्मांतराची उदाहरणेही छान दिली आहेत. पण पुरेशी अंगे त्यात नाही असे वाटले.

पहिले उदाहरण विठ्ठलपंतांचे. हे उदाहरण या चर्चेस अप्रस्तुत ठरते. गोष्टही बहुदा थोडी चुकीची आहे. विठ्ठलपंत (लहान असताना) गुरु समवेत रुक्मिणीबाईंच्या वडिलांकडे अतिथी म्हणून आले होते. तेव्हा ते सन्यासी होते. त्यांच्या सासर्‍यांनी लग्नाबाबत गळ घातली आणि ती गुरु आणि विठ्ठलपंत यांनी मानली. झालेल्या मुलांना समाजाची मान्यता नव्हती. (कदाचित हा वारसाहक्काचा वाद असावा असे मला वाटते.) विठ्ठलपंत हे तरुण वयात सन्यासी झाले मग उपरती झाली, किंवा त्यावेळेला अजाण होते अशा रितीने हा प्रश्न सोडवता येतो.

रे. टिळक, आंबेडकर, मोहमद अली जीनांचे आजोबा (ही गोष्ट माहित नव्हती.), वाडिया, ए.आर.रेहमान, युसुफ योहाना आणि स्टीव जॉब यांची उदाहरणे मात्र बरोबर आहेत.

लेखात हिंदू आणि इतर धर्म असा भेद केलेला दिसतो. तो फारसा बरोबर नाही. हिंदू धर्माचे प्रचारक झाले नाहीत हे म्हणणे चुकीचे ठरेल. पहिले उदाहरण म्हणजे दक्षिणपूर्व देशात हिंदू प्रचारकांनी भरपूर प्रचार केला. धर्मपरिवर्तन ही केले. याच बरोबर आदीवासी समाजात काम करणारे हल्लीचे धर्म प्रसारक याच पद्धतीत गणता येतील. (उत्तरपूर्वेतील हालचाली, आठवले).

काय कारणाने धर्मांतर केले आणि नाकारले. यातील कारणे ही साक्षात्कार/चमत्काराची, भावनिक जवळिकेतून आलेली, तार्किक विचारांमुळे (?), आर्थिक/राजकीय हितसंबंधांमुळे आलेली, सामाजिक गरजेतून आलेली, प्रेम प्रकरणामुळे झालेली, फसवून झालेली अशी एक उतरंड मानता येईल. वेगवेगळ्या उदाहरणातील ही वेगवेगळी कारणे नीटशी मांडलेली दिसत नाहीत.

प्रमोद

"मोहमद अली जीनांचे आजोबा (ही गोष्ट माहित नव्हती.)"

~ श्री.प्रमोद जी यांच्या प्रतिसादासंदर्भातील हीच गोष्ट थोडी पुढे घेतली तर 'धर्मांतर आणि त्याविषयी संबंधिताचे विचार' यालाही एक प्रकारची सोदाहरण पुष्टी मिळेल.

जिना आणि रतनबाई यांची कन्या दिना (एक योगायोग : दिना हिचा जन्म नेमक्या १५ ऑगस्ट याच दिवशी झाला होता) यानी 'नेविल वाडिया' यांच्याशी - जिनांचा विरोध डावलून - लग्न केले होते. दिना आणि नेविल मुंबईकर झाले होते आणि त्यांचे पुत्र नस्ली वाडिया ख्रिश्चन धर्माचा त्याग करून झोराष्ट्रीयन झाले. मुंबईतील "वाडिया उद्योग" साम्राज्याविषयी लिहिण्याचे इथे कारण नाही, त्यामुळे तो भाग वगळून कौटुंबिक घटनेविषयी पुढे लिहायचे झाल्यास नस्ली यानी पुढे 'मॉरिन' या हवाई सुंदरीशी विवाह केला आणि त्याना 'नेस' आणि 'जहांगिर' अशी दोन मुले झाली.

यातील नेस वाडिया पुढे 'बॉम्बे डाईंग' चे एम्.डी.ही झाले. ह्याच नेस वाडिया आणि प्रीती झिंटा यांच्या प्रणयराधनाच्या सुरस कथांनी काही वर्षे टॅब्लॉइड मॅगेझिन्सची पाने भरून गेली होती. प्रीती ही हिंदू-राजपूत घराण्यातील आणि झिंटा फॅमिलीचा लष्कराशी असलेला संबंध या बाबीमुळे प्रीतीने 'जिना' नावाशी संबंधित असलेल्या व्यक्तीसमवेत विवाहाचा विचार करू नये यावर सिमला झोनमध्ये काही कट्टर् राजपुतांनी तिच्या दोन्ही भावांवर 'धर्म' दडपणही आणल्याचे कथले गेले. प्रीती झिंटाचे 'धर्म आणि धर्मांतर' याविषयीचे विचार अत्यंत पुढारलेले आहेत. "टाईम्स ऑफ इंडिया" च्या वार्ताहराने नेस आणि राजपूत विरोध या प्रश्नावर तिला छेडल्यावर तिने दिलेले उत्तर तिची 'धर्म' विषयातील भूमिका स्पष्ट करते ~ "मी कर्म मानते. मी कधीही देवळात गेलेले नाही. शिवाय धर्म ही संकल्पना आणि त्याबाबतचे विचार हे अतिशय व्यक्तिगत मानले पाहिजे. एखाद्या धर्मावर विश्वास म्हणजे अन्य धर्म खुजे असे मी मानत नाही. कित्येक साधुसंतांची सर्वधर्मसमभाव ही शिकवण आहे आणि माझा त्यावर विश्वास आहे."

(धर्म आणि धर्मांतर या विषयी धाग्याची चर्चा चालू असल्याने वरील उदाहरण अवांतर मानले जाणार नाही अशी आशा आहे.)

अशोक पाटील

वाचतो आहे, समजावून घेतो आहे.

अमेरिकेचा जगप्रसिद्ध पॉपस्टार मायकल जॅक्सनही अखेरच्या दिवसात इस्लामची दीक्षा घेऊन 'मिखाईल' झाला होता, हे असेच एक उदाहरण. त्यावेळी त्याच्या या निर्णयाचे आश्चर्य / कुतूहल वाटले होते.
असो.

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
श्री.विनायक पंडित यांनी चर्चा प्रस्तावाची मांडणी उत्तम केली आहे. या संदर्भात भास्कर केंडे आणि प्रमोद सहस्रबुद्धे यांच्या प्रतिसादाशी सहमत आहे.श्री.पंडित यांची लेखनशैली,शब्दयोजना,वाक्यरचना या सर्वदृष्टीनी प्रस्ताव उच्च दर्जाचा आहे.
पण माझ्यामते प्रस्तावाचा परिप्रेक्ष्य(आवाका) फार मोठा आहे. एका वेळी एकच प्रकरण(केस) विचारात घेतले असते तर प्रतिसाद लिहिणे सोपे झाले असते.

धर्म बदलून नशीब बदलेल ही तूर्तास तरी अंधश्रद्धा वाटते, पण खायचे(जीवन मरण) प्रश्न सुटत असतील तर धर्माचा आयडी बदलून वावरायला हरकत नाही, पण मान्य विचारवंतांच्या पण श्रद्धा असतात हे ह्या लेखातील उदाहरणांवरून सिद्ध होते.

विठ्ठलपंतांचे उदाहरण अप्रस्तुत, प्रमोद ह्यांशी सहमत.

माणूस बदलतो. माणसाचे आचारविचार बदलतात. बरेच काही बदलते. कधी कधी धर्मही बदलतो. एकाच वेळी अनेक पंथांचे संस्कार झालेला एक राजा म्हणजे अशोक. दुसरा अकबर. अशोकाचा आजा चंद्रगुप्त हा जैन होता. बौद्ध अशोकाची आई सुभद्रांगी ही अजीवकपंथी होती.

बाकी ए. आर. रहमान ह्यांच्या मातोश्री मुसलमान आहेत हे नमूद करायला हवे.

छान चर्चा. बाकी अखिल हिंदुस्तान मुसलमान झाला असता तर काय फरक पडला असता? ह्यावर महात्मा फुल्यांची मते फार रोचक आहेत. (किंवा अकबराचा दीने इलाही बहुसंख्य भारतीयांनी स्वीकारला असता तर?) अशा मुद्द्यांवर जाणकारांनी मते मांडावीत.

तूर्तास एवढेच.

"तुझं वाचन किती? तू बोलतोयस किती?"
"तुझा पगार किती? तू बोलतोयस किती?"

चांगला लेख, लेखनशैली आवडली.

लेखात सांगितल्याप्रमाणे फक्त उदाहरणेच आहेत. चर्चेचा समारोप करताना काही विश्लेषण सांगितले जाईल, अशी उत्सुकता आहे.

चांगला लेख.
सर्व धर्मांपैकी आपला मुळ धर्म सारून ख्रिश्चन धर्म स्वीकारावा यासाठी ख्रिस्ती धर्मप्रसारकांनी जगभर वापरलेल्या क्लृप्त्या अतिशय रोचक आहेत.
एक उदा. द्यायचे तर दक्षिण अमेरिकेतील इंका, माया वगैरे घट्ट रुजलेल्या संस्कृतींना उखडण्यासाठी त्यांनी चक्क घोडा वापरला. घोडा हे जनावर या खंदात नव्हते. तेथील संस्कृतीत देवाचा पुढचा जन्म एका नव्या वाहनवरून येणार आहे अशी बातमी पेरली व स्पॅनिशांनी घोड्यावरून प्रवेश केल्यावर समाज ख्रिश्चनांमागे सहज गेला :)

ऋषिकेश
------------------
कधी कधी तुम्ही काय बोलताय हे तुम्हालाहि कळत नाहि, इतके तुम्ही हुशार आहात का?

आपेगावच्या विठ्ठ्लपंत कुलकर्ण्यांना संसारात पडून मुरल्यानंतर, चार अपत्य झाल्यानंतर, गृहस्थधर्म सोडून संन्यस्तधर्म स्विकारावा असं का वाटलं असेल?

माझ्या माहितीप्रमाणे विठ्ठलपंतांनी चार अपत्यं झाल्यानंतर गृहस्थधर्म सोडून संन्यस्तधर्म स्वीकारला असं नसून संन्यस्तधर्मातून परत गृहस्थाश्रमात आल्यावर त्यांना चार अपत्ये झाली. आणि म्हणूनच 'संन्याशाची मुलं' अशी त्यांची हेटाळणी झाली. एकदा संन्यास घेतलेल्यानी मुलं जन्माला घालणं हे संसारसुखाच्या मोहाला बळी पडून भ्रष्ट होण्यासारखं (निदान त्यावेळी तरी) समजलं गेलं. जर लेखक म्हणतात त्याप्रमाणे अपत्यं झाल्यानंतर विठ्ठलपंतांनी संन्यास घेतला असता तर मुलांना कोणी संन्याशाची मुलं म्हणून हिणवलं नसतं.

आपले मनःपूर्वक आभार! अपत्य झाल्यानंतर संन्यास घेतला आणि पुन्हा गृहस्थाश्रम स्विकारून संसार करायला लागले.पुन्हा संसार करायला लागलेल्या संन्याशाची मुले? असो! विषयाच्या इतर पैलूंकडे वळूया.

सर्वप्रथम, पंडीत साहेब, तुमचं अभिनंदन.
खरा विचारप्रवर्तक लेख आहे. अन विचारमंथनही गहन आहे. वाचून समजून घ्यायला बराच वेळ लागला.

माझा प्रश्नः
गेल्या ५० वर्षांत धर्म सोडून वेगळा धर्म स्वीकारणारे किती, कोण? याचा काही विदा आहे काय?
आजकाल लोक फक्त धर्म सोडून जातात, अन् निधर्मांध होतात. दुसरा कोणताही धर्म स्वीकारत नाहीत. असे माझे निरिक्षण आहे. तुम्हाला काय वाटते?

माझ्यापुरतं बोलतो. मी निधर्मांध आहे. माझा धर्म माझ्या निधर्मांध तीर्थरूपांनी मला सांगितला, म्हणजे, आईने इच्छा व्यक्त केली ते सर्व विधी केले, करवून घेतले. मौंजी सुद्धा. हा तुझा "धर्म" हे तुझे ग्रंथ. वाच. मी ते वाचले. इतरही वाचले. अगदी एका मित्राची 'लाईन्' शाळेत असतांना एका चर्चच्या पाद्र्याच्या मुलीवर होती म्हणून् त्या चर्चच्या लायब्ररी मधे जाऊन बायबल अन् ते ग्रंथही वाचायचा प्रयत्न केला. बरेच दिवस गळ्यात क्रूस घालून वावरलो. मधे गझलांचा छंद जडला. मग एका मुल्ला कडून थोडी उर्दू शिकलो. मग् थोडा इस्लाम वाचला. थोडा बुद्धीझम, विपष्यना वगैरे.. शेवटी निधर्मांध झालो बर्‍याच नेटिझन्स् च्या भाषेत.

ज्यू, ख्रिश्चन अन् मुस्लीम हा इतिहास इथे रोचक ठरावा. इजिप्तच्या गुलामांना मोझेसने धर्म सांगितला. १० कमांडमेन्ट्स्. त्याचे अनुयायी ज्यू धर्म बनवून सुखी झाले. तो धर्म अती कर्मठ अन् पुरोहितप्रधान झाला तेंव्हा त्यातून नवा धर्म सांगणारा जीझस नाझारेथ, किंग् ऑफ ज्यूज् जन्मला. तो ख्रिश्चन धर्म् त्याच स्थितीत् पोहोचला तेंव्हा तिथे पैगंबर आला.

हे असलेच आपल्याकडेही झाले. जैन् धर्म सांगितला गेला, मग बौद्ध. मग पुन्हा वैदिक. तोपर्यंत धर्म प्रवाही होता. विचार करणारे लोक धर्मांतर करीत नसत. नवा धर्म सांगत असत. जो त्या दिवशीच्या समाजास 'धारण करण्यास' सक्षम असे. अन् लोकही तितक्याच खुल्या दिलाने नवा धर्म स्वीकारत असत.

तुम्ही सांगितलेल्या काळी नवा धर्म सांगण्यासारखा उरला नव्हता, किंवा 'ताजा' धर्म सांगणार्‍यांनी त्याचा प्रसार फारच आक्रमक पातळीवर नेऊन् ठेवला होता. मग उरले होते फक्त धर्मांतर. (मुस्लिम आक्रमण अन् विजय फक्त भारतावर नाही, पूर्ण जगावर होते. त्यातही भरपूर चांगल्या गोष्टी आहेत अतिरेक सोडून).

मग तुम्ही दिलेल्या उदाहरणांच्या काळात लोकांनी नवा धर्म स्वीकारला. प्रियाली यांनी सांगितलेल्या लोकांनी वेगळ्या कॉन्टेक्स्टने 'धर्म' सोडायला विरोध म्हणून जीव दिला. (संभाजी बाटला असता तर???)

मोठी धर्मांतरे झालीत (शेवटचे बल्क् धर्मांतर आंबेडकरांचे) तोवर धर्म बदलणे हाच् ऑप्शन होता असे वाटते. माझ्या मते, "धर्म" सोडून देणे हा एक वेगळा धर्म आजचा समाज पाळतो आहे. अन् हे (नि)धर्मांतर आजच्या सर्व धर्मांधांच्या नाकावर टिच्चून्, त्यांच्या नकळत सुरू आहे, अन् ते भयंकर (एक्स्ट्रीमली या अर्थी) मोठ्या प्रमाणावर सुरू आहे. हा नवा निधर्मांध पणा फक्त हिंदूच नाही तर जगातले सर्वच धर्मीय स्विकारीत आहेत.

उपक्रमी हो, तुम्हाला काय वाटते या विचाराबद्दल?

एकदा एक माणूस सभोवतालच्या परिस्थितीबद्दल विचार करू लागतो :
"नितीमत्ता, सद्भाव, सहिष्णुता झपाट्याने खालावत असून, किरकोळ कारणासाठी मनुष्यहत्या होत आहेत, सबळ आणखी सबळ होत असून दुर्बल आणखी नागवले जात आहेत. दांभिकता, ढोंगीपणा यांना प्रचंड महत्व मिळत असून सर्व समाजच सत्यापासून दूर जात आहे इ. इ."
तो मनुष्य या सगळ्याचे मूळ जेव्हा शोधतो तेव्हा त्याला ते या लोकांच्या विचारसरणीत दिसते, आणि अर्थातच ती विचारसरणी त्यांना त्यांच्या धर्माने दिलेली असते.

आता तो मनुष्य एक तर धर्मांतर करतो किंवा नवीन धर्माची स्थापना करून समूळ परिवर्तनाची आशा करतो.
मध्ये काही वर्षे ( किंवा काहीशे वा काही हजारही) जातात आणि तो नवीन धर्म आता जुन्या धर्माच्या जागी येवून सभोवतालचे चित्र मात्र तेच असते!

याचे कारण असे की कुठलाही धर्म हे विसरतो की मनुष्य हा सर्वसाधारणपणे स्खलनशील असतोच, त्याचे वा समाजाचे अध:पतन धर्म कधीच थांबवू शकत नाही उलट धर्माच्या समजुतीखाली ते अजून वाढते.

आणि कालचक्राने हे वारंवार सिद्ध करूनही लोक अजूनहि आपल्या समस्यांवर, विचारपद्धतीवर धर्मांतर हाच उपाय आहे असे समजतात आणि एका जात्यातून उठून दुसर्या जात्यात भरडले जातात.

" धर्म सोडून देणे हा एक वेगळा धर्म आजचा समाज पाळतो आहे. अन् हे (नि)धर्मांतर आजच्या सर्व धर्मांधांच्या नाकावर टिच्चून्, त्यांच्या नकळत सुरू आहे "
अगदी बरोबर !!!

पण असे लोक अत्यंत अल्पसंख्य असून एकूण लोकसंख्येच्या मानाने नगण्य आहेत.

-----------------------------------------------------------------------------------------------
ता. क. माझे उपक्रम वरील हे पहिलेच लेखन असून, लेखनासंदर्भात चूकभूल द्यावी घ्यावी.

जो कोणत्याच धर्मात नाही तो हिंदू, तोच हिंदू धर्म हा जगातील एकमेव विज्ञान-निष्ठ धर्म आहे, काय वाटते चुक की बरोबर ?