वसईची मोहीम हे पुस्तक भारतात घरी राहिले. माझ्याकडे उपलब्ध नसल्याने बरीचशी माहिती देऊ शकत नाही. :-( आठवणीत होती (अणजूरकर-नाईकांची अचूक वाक्ये नेटावरही मिळाली पण तीही केळकरांच्याच पुस्तकातील असल्याचे माहित होते) तेवढी दिली.

पोर्तुगीज प्रवासवर्णनाचा संदर्भ येणारे पुस्तक लेखाखाली दिले आहे. गूगलबुक्सवरून ते उतरवून घेता येईल.

पोर्तुगीजांच्या छळाला कंटाळून लोकांनी मुघल प्रदेशात स्थलांतर केले, हे नंतरचा इतिहास पाहता अपवादच म्हणायचे. १८व्या शतकात मराठ्यांच्या आणि इतर सेनांच्या स्वार्‍यांना कंटाळून लोक मुघल प्रदेशातून इंग्रज आणि फ्रेंच वसाहतींच्या किल्ल्यात आश्रयाला जाऊ लागले!

:-). राजकारणात आणि समाजकारणात एकच एक शत्रू आणि एकच एक मित्र नसतो याचे उत्तम उदाहरण.

काही वर्षांपूर्वी दापोली नजीक हर्णे-मुरूड ला गेले असता तिथल्या दुर्गादेवी मंदिरातही चिमाजी आप्पांनी आणलेली वसई चर्चातील घंटा पाहिली होती.

हो. मुरूडला तशी घंटा असल्याचे वाचले होते.

अशा घंटा आजही वसईतील रमेदी* व इतर चर्चवर आढळतात. या चर्चेसचे स्थापत्यही जुने, पोर्तुगीज पद्धतीचे आहे. (आता त्यांची डागडुजी वगैरे झाल्याने बदलही झाले आहेत.) नेमक्या किती घंटा होत्या त्याची कल्पना नाही. किल्ला आणि अगदी जवळचा प्रदेश मिळून सात-आठ चर्चेस होती. त्यांच्या घंटा नक्कीच उतरवल्या गेल्या होत्या.

किल्ला पर्यटनासाठी "डिवेल्हप" करण्याबाबत मी उत्साही नाही. तसे झाले की प्लास्टिकच्या बाटल्या आणि चिप्स चे पुडके आले. पुतळ्याबरोबरच जयंती, हार, राजकारणी, लाउडस्पीकर आणि इतिहासकारांमध्ये वादही आलेच!

आपल्या गैरजबाबदार वागण्याची शिक्षा किल्ल्याला देता कामा नये असे वाटते कारण किल्ला राखला नाही आणि उत्पन्न मिळवले नाही तर संवर्धन होणार नाही अशी भीती वाटते. पुरातत्वखात्याकडे तेवढे बजेट नसावे असे वाटते. चिमाजी आप्पांचा पुतळा तिथे आता १५-२० वर्षे आहे. वाद वगैरे होत असावे पण फार मोठे काही झालेले नाही. वसई हे मुंबईच्या जवळ असूनही दंगेधोपे होत असताना शांत असते. असे केले नाही तर प्लास्टिकच्या बाटल्या आणि चिप्सच्या पुडक्यांऐवजी गर्दुल्ल्यांचे थवे किंवा इतर गुन्हे यासाठी ही पडिक वास्तु वापरली जाईल किंबहुना असे होत होते.

मी भारतात असताना अनेक वर्षे या किल्ल्यात आम्ही जात नसू कारण तिथे जायला भीती वाटत असे. पुरातत्व खात्याने थोडे लक्ष देण्यास सुरुवात केल्यावर येथे होणार्‍या गैर प्रकारांना थोडा आळा बसला आहे. किल्ल्यात पाट्या लावाव्या, त्यावर इमारतींची माहिती द्यावी, इमारतींची डागडुजी व्हावी असे मला वाटते.

---

वसईला अवश्य भेट द्या. वसईचं जुनं रुपडं आता बदललं आहे. तरीही नारळी,पोफळीच्या बागा, आंब्याची झाडं, कुठेतरी कानाकोपर्‍यात काही जुने पेशवाई काळातले वाडे दिसतील. वसई जवळ निर्मळ येथे शंकराचार्यांचे मंदिरही पाहण्यासारखे आहे.

---

आणखी काही चित्रे येथे टाकते:

बाकीची चित्रे, लेखात आणि जुन्या चर्चेत आहेतच.

ऐनवेळी माझ्या कॅमेरातील बॅटरी डिसचार्ज झाल्याने चित्रे घेता आली नाहीत पण या चित्रांव्यतिरिक्त अनेक रोचक वास्तु, मंदिरे किल्ल्यात आहेत.

महेश तेंडुलकरांच्या 'हिंदू देवालयांतील पोर्तुगीज घंटा' या पुस्तकात याचा सविस्तर उहापोह केला गेला आहे.

अणजूरकर नाईक आणि त्यांनी सतत २५ वर्षे केलेला पेशव्यांनी पोर्तुगीजांच्या वसईवर मोहीम आखावी यासाठीचा पाठपुरावा आणि प्रत्यक्ष लढाई याचा सविस्तर वृत्तांत अथवा वर्णन 'साष्टीची बखर' या पुस्तकात आहे. हे पुस्तक सध्या दुर्मीळ आहे पण नामांकित ग्रंथालयांतून ते जपून ठेवलेले असावे. या पुस्तकाच्या दीर्घ प्रस्तावनेत पाठारेप्रभु ज्ञातीविषयी मनोरंजक माहिती असून मुख्य पुस्तकात वसईची मोहीम फत्ते करण्यातला स्थानिकांचा सहभाग व निकड आणि तत्कालीन सामाजिक परिस्थिती याविषयी माहिती आढळते. मूळ मोडी लिपीतल्या नोंदींचे हे बाळबोधीतले लिप्यंतर आहे. मी पाहिलेल्या प्रतीत मूळ मोडीतल्या कागदांची छायाचित्रेही छापलेली होती.
भा.इ.सं.मं. मध्ये १९३४-३५ च्या दरम्यान या विषयीचा लेख सादर केला गेला होता आणि त्यावरील चर्चेमध्ये पुस्तकातील माहितीच्या ऐतिहासिकतेविषयी आणि सत्यतेविषयी आक्षेप घेतले गेले होते जे प्रभू ज्ञातीतील अणजूरकरांच्या वंशजांना,आप्तांना आणि इतर व्यासंगी तज्ञांना पसंत पडले नव्हते. स्थानिकांचे श्रेय अव्हेरण्याचा प्रयत्न सतत होत आला आहे आणि भाइसंमं चे आक्षेप हा त्याच प्रयत्नाची नवी आवृत्ती आहे अशी भावना या मंडळींची झाली होती. हे सर्व प्रस्तावनेत मांडले आहे. प्रस्तावनादेखील थातुरमातुर स्वरूपाची न वाटता त्यातला व्यासंग जाणवला होता.
जर हे पुस्तक पुन्हा हाताशी मिळू शकले तर अधिक ठाशीव काही लिहिता येईल.

रेजिन् डी सिल्वा यांचा उपरोल्लेखित लेख आणि त्यावरच्या प्रतिक्रिया दोन्ही वाचले होते. पण साष्टीच्या बखरीचा प्रभाव मनावर अधिक काळ आणि अधिक टिकला आहे. मुख्यत्वेकरून त्यातून मुंबई आणि लगतच्या प्रदेशाचा प्रगट झालेला भूगोल मनोरंजक वाटला होता. तसेच 'पेशव्यांच्या व्यापक अथवा अधिक महत्त्वाच्या(प्राधान्यक्रमाच्या) व्यूहरचनेमधले वसईचे स्थान' हा मुद्दाही मनात बरेच दिवस घोळत राहिला होता.

मूळ लेख जसा उत्तम, तशीच चर्चाही माहितीपूर्ण. अधिकृत नोंदवण्यासाठी म्हणून माझ्याकडची माहिती इथे पुन्हा देतोय्.

लेखातील उल्लेखः-
"विजयानंतर मराठा सैन्याने पोर्तुगीजांच्या चर्चवरच्या घंटा उतरवल्या आणि त्यांची हत्तीवरून मिरवणूक काढली. त्यातील एक घंटा नाशिकच्या नारोशंकराच्या मंदिरात असून ती मराठी भाषेत “नारोशंकराची घंटा” या वाक्प्रचाराने प्रसिद्ध आहे. तर दुसरी घंटा अष्टविनायकांतील बल्लाळेश्वराच्या मंदिरात आहे."

एक घंटा माझ्या फेवरिट ठिकाणी आहे, पुण्यापाशी बनेश्वर ह्या पेशवेकालीन मंदिरात.
(नानासाहेबांनी १७५६ च्याआसपास मराठी सत्ता ही त्याकाळात कळसाला पोचली असताना पुणे परिसरातील अनेक मंदीरांचा जीर्णोद्धार् केला हे त्यातलेच एक )तिथे मंदिरात ह्याबद्दल् लिहिलेले आहे.
ठिकाणाची अधिक् माहिती:-
बनेश्वर हे पुणे -सातारा रोट वर पुण्याबाहेर् ३५-४० किमीवर असणारे एक् सुंदर मंदिर आहे.
भारतात क्वचिअतच आढळणारे पर्य्टकांना सुखावह होइल असे infrastructure तिथे आहे. जायला व्यवस्थित रस्ता, गेल्यावर मंदिराच्या भोवती सर्वत्र दाट स्थानिक् प्रजातीची झाडे(वनीकरण विभागाची) आणी त्यामधून् फिरावयास उत्तम असे फूटपाथ, मधे मधे बाकडे असे त्याचे स्वरूप आहे.

--मनोबा