जगातील सर्वात मोठा ज्ञानकोश म्हणून नावलौकिक कमावलेल्या विकिपिडियाला एका मोठ्या पेचप्रसंगाला सामोरे जावे लागत आहे. विकिपिडिया हा एक इंटरनेटवर उपलब्ध असलेला संदर्भग्रंथ आहे. इतर पारंपरिक ज्ञानकोशाप्रमाणे याची रचना त्या त्या विषयातील तज्ञ मंडळींच्या देखरेखीखाली झालेली नसून इंटरनेटवरील वाचकांचा उत्स्फूर्त सहभाग व सहकारातून उत्क्रांत होत गेलेला एक अत्याधुनिक व अभिनव असा हा एकमेव संदर्भग्रंथ आहे. यात सहभागी झालेले करोडो वाचक सुमारे २५० वेगवेगळी भाषा बोलणारे असून त्या त्या भाषासंस्कृतीची देणगी या ज्ञानकोशाला लाभली आहे. आतापर्यंत सुमारे एक कोटी नोंदी विकिपिडियात झालेले असून या सर्व नोंदी पूर्णपणे ऑन लाइन सुविधा वापरूनच विकिपिडियाच्या वाढीला हातभार लावलेले आहेत. परंतु या ज्ञानकोशाला एका विचित्र पेचप्रसंगाला सामोरे जावे लागणार आहे. या संदर्भग्रंथाच्या नोंदीवर नियंत्रण ठेवणार्‍या नियामक समितीसमोर दोन प्रश्न 'आ' वासून उभे आहेतः

या संदर्भात समितीमध्ये उभे दोन गट पडलेले आहेत. संपादकीय नियंत्रण असल्यास विकिपिडिया हे एक अद्यावत माहिती देणारे विश्वासार्ह संदर्भग्रंथ म्हणून वापरता योग्य राहील. परंतु दुसर्‍या गटाला संपादकीय नियंत्रणामुळे विकिपिडियाच्या मूळ उद्देशालाच तडा जाईल अशी भीती वाटत आहे. सामान्यातील अतिसामान्य कुवतीचा लेखकसुद्धा यात सहभाग घेऊ शकतो. वाचकांच्या सहभागातून रचित झालेल्या या संदर्भग्रंथात कुठल्याही विषयावर लिहिण्याची मुभा असल्यामुळे कुठल्या अंतःस्थ हेतूने लेखक लिहित आहे याचा थांगपत्ता लागत नाही. त्यामुळे ही एक माहितींची कचरापेटी होण्याची शक्यता आहे. उदाहरणार्थ जपानी दंतकथेतील पोकेमॉन या काल्पनिक व्यक्तीचे जगभर करोडो चाहते आहेत. त्यामुळे पोकेमॉनचे सुमारे ५०० चरित्रकथा विकिपिडियात आहेत. लाखो वाचक नित्यनियमाने या चरित्रकथा वाचतात. निव्वळ मनोरंजनासाठीच लिहिलेल्या हॅरी पॉटर कथानकासंबंधी ३११०० नोंदी आहेत. परंतु या तुलनेने पोलंडमधील सॉलिडॅरिटी चळवळीतील क्रांतिकारकांच्यासंबंधी अगदीच तुरळक म्हणजे ८-१० नोंदी आहेत. आपल्या येथील उदाहरण द्यावयाचे ठरवल्यास रामायण-महाभारताच्या युद्ध प्रसंगातील एखाद्या क्षुल्लक सैनिकाविषयी शेकडो नोंदी व दलित चळवळीविषयी १०-१२ नोंदी असलेला ज्ञानकोश असल्यास तो सर्व समावेशक संदर्भग्रंथ म्हणून मान्यता मिळवू शकेल का?

क्षुल्लक माहितीसुद्धा हवीच असे म्हणणार्‍या गटाच्या मते विकिपिडियाने उदार धोरण स्वीकारून नोंदी करण्यास आडकाठी न घातल्यास काही काळानंतर पोकेमॉन व सॉलिडॅरिटी चळवळीतील नोंदीसंबंधातील ही असमानता आपोआपच नाहिशी होईल. विकिपिडिया हे ऑनलाइन संदर्भग्रंथ असल्यामुळे नोंदीसाठी फार काही करावे लागत नाही. एखाद्या नोंदीची कुणीही दखल घेतली नाही तरी फार बिघडत नाही. नोंदीसाठी मुद्रित पान लागत नाही. इंटरनेटवरील पानासाठी काही विशेष तरतूद करण्याची गरज नाही. 'विकिपिडिया इज नॉट पेपर' हीच तर त्याची खासियत आहे. त्यामुळे कुठलिही गोष्ट नोंद करण्यास मज्जाव नसावा. त्याचप्रमाणे भिकार टीव्ही मालिकेतील एखादी गौण भूमिका (तेही फक्त एकदाच!) वठवणार्‍याबद्दलची माहिती विकिपिडियात आली तर बिघडते कोठे? शेवटी विकिपिडियातील नोंदी 'सर्च' इंजिन्समधूनच केली जात असल्यामुळे अगदी क्षुल्लक व त्रोटक माहिती असली तरी त्यात वावगे काय आहे? त्यामुळे एखाद्याच्या जास्त नोंदी व इतरांच्या कमी नोंदी यामुळे असा काय आभाळ कोसळून पडणार आहे? पोकेमॉनच्या नोंदींची संख्या ५०० वरून २०० झाल्यास सॉलिडॅरिटीच्या नोंदीत फरक पडणार आहे का? कदाचित नाही. कारण सॉलिडॅरिटीच्या नोंदी वाढवण्यासाठी वाचकानीच प्रयत्न करायला हवे. ते काम नियंत्रकांचे नाही. एखाद्या नोंदीसाठी एकापेक्षा जास्त वाचक लाभण्याची शक्यता असल्यास जास्तीत जास्त विषयासंबंधी जास्तीत जास्त माहिती उपलब्ध करून देण्यास हरकत नसावी, हे धोरण राबवावे असे या गटाचा आग्रह आहे.

परंतु याला विरोध करणार्‍या गटाच्या मते विकिपिडिया माहितीचा उकिरडा होता कामा नये. विकिपिडियाच्या यशाचे रहस्य माहितीची संदर्भसूचकता, त्याची गुणवत्ता, व नेमकेपणा यात आहे. आदर्श विकिपिडियामध्ये पोकेमॉनविषयीच्या पाच नोंदी व सॉलिडॅरिटीच्याही पाच नोदी असतील. यावरून त्याविषयीचा नेमका अंदाज येऊ शकेल. एकाविषयी भरमसाठ (व नको असलेली व नकोइतकी) माहिती व दुसर्‍याविषयी मात्र एक दोन ओळीची त्रोटक माहिती ही वाचकावर अन्याय करणारी ठरेल. माहितीच्या संदर्भात अशा प्रकारे काहीही नोंदी करण्याचे उदार धोरण स्वीकारल्यास ज्ञानकोश म्हणून आपण त्याकडे गंभीरपणे बघत नाही असा अर्थ निघू शकेल. क्षुल्लक विषयावरच्या भरमसाठ नोंदीमुळे विकिपिडियाची विश्वासार्हता धोक्यात येऊ शकेल. त्यामुळे क्षुल्लक विषयावरच्या नोंदी शक्यतो टाळावेत असे त्याना वाटते.

परंतु कुठली माहिती किरकोळ आहे व कुठली माहिती गुणवत्तायुक्त आहे हे ठरवण्याचे निकष कोणते आहेत? व्यावहारिकरित्या हे ठरवणे फार जिकिरीचे ठरू शकेल. जॉर्ज बुशला वाहिलेल्या शिव्यांची लाखोली आणि खून करूनही उघडकीस न आलेल्या उपराष्ट्राध्यक्षांची यादी यात काही फरक करणार आहोत की नाही? 'माझ्या शरीरातून विद्युतप्रवाह वाहतो ' असे खोटा दावा करणारा सांगलीतील तरुण किंवा 'मी हस्तस्पर्ष केलेल्या वस्तूंची चव घेतल्यास साखरेसारखे गोड लागते' असा दावा करणारा गोडबाबा अशांच्याबद्दलच्या नोंदी विकिपिडियात येऊ लागल्यास विनाकारण या खोटारड्यांना प्रसिद्धी मिळेल. अशा नोंदींची पूर्वतपासणी न करता विकिपिडियात नमूद केल्यास या ज्ञानकोशाच्या विश्वासार्हतेला तडा जाईल. विकिपिडियाच्या भाषेतच बोलायचे झाल्यास 'नोंदीस योग्य' (notability) विषयांची निवड करण्यासाठी काही नियम ठरलेले आहेत. सामान्यपणे आंतरराष्ट्रीय स्तराचा वाचकवर्ग असलेल्या नियतकालिकामधील लेख/विषय हा स्थानिक वृत्तपत्रात आलेल्या लेखापेक्षा जास्त स्वीकारार्ह असेल. कुठल्यातरी लैंगिक (porno) चित्रपटात काम करणार्‍याबद्दलच्या नोंदीपेक्षा प्लेबॉय मासिकातील लेखाला अग्रक्रम दिला जाईल. परदेशातील स्थायी कार्यदूतापेक्षा (charges d'affaires) राजदूता(High Commissinor /Diplomat)संबंधीच्या लेखाला महत्व दिले जाईल.

'नोंदीस योग्य' निकषाचा फटका विकिपिडियाच्या कल्पनेचा शोध घेणार्‍या जिम्मी वेल्सलाच बसला. सुट्टीच्या काळात दक्षिण आफ्रिकेतील एका खेडेगावातील हॉटेलमधील जेवण त्याला खूप आवडल्यामुळे त्यासंबंधीची नोंद विकिपिडियात असावी असे त्याला वाटले. परंतु गूगलच्या रूपरेषेच्या नियमामध्ये ती नोंद बसत नसल्यामुळे नाकारण्यात आली. त्यामुळे हे सर्व निकष पुनः एकदा चर्चाविषय झाले. भरपूर वादावादी झाल्यानंतर व प्रसारमाध्यमांनी अमाप प्रसिद्धी दिल्यानंतर (व त्यामुळेच त्या छोट्या हॉटेलला भरपूर प्रसिद्धी मिळाली!) शेवटी विकिपिडियाला ती नोंद नाईलाजानी स्वीकारावी लागली. परंतु या सर्व गदारोळामुळे संपादकीय प्रक्रिया काय असावी याचा पुनर्विचार करावा लागला. वाचकाकडून आलेली एखादी नोंद विकिपिडियात नमूद करावयाचे की साभार परतीचा शिक्का मारून परत पाठवायचे याबद्दल नियंत्रक समितीत भरपूर चर्चा होत असते. या समितीत नित्यनियमाने नोंदी पाठवणार्‍या वाचकांपैकी १००० वाचकांना संपादक व प्रशासन कार्यासाठी निवडलेले आहे. ही समिती यासंबंधीचे निर्णय घेत असते. नको असलेल्या नोंदींची 'स्पीडी डिलेशन' व 'रेग्युलर डिलेशन' अशी वर्गवारी केले जाते. स्पीडी डिलेशनच्या नोंदी ताबडतोब पुसल्या जातात. रेग्युलर डिलेशनच्या नोंदी मात्र कुणाचीही तक्रार न आल्यास पाच दिवसानंतर पुसल्या जातात. परंतु दहशतवाद, इस्लाम धर्म,निर्वंशीकरण, बुशची राजनीती अशा प्रकारच्या वादग्रस्त विषयावरील नोंदी संपादित करणे किंवा पुसून टाकण्याऐवजी बंदिस्त (locked) म्हणून ठेवल्या जातात.

वाचकाच्या एखाद्या लेखाला डिलेशनचा शेरा मिळाल्यास वाचक याविरुद्ध तक्रार नोंदवू शकतो. त्यासाठी लेखासंबंधीची आणखी पुरावे उपलब्ध करून द्यावे लागतात. वादग्रस्त विषयासंबंधी एक विशेष समिती नेमलेली असून त्याचा निर्णय अंतिम समजला जातो. लेखासंबंधीची ही चर्चा दीर्घकाळ चालत असल्यामुळे व मूळ लेखापेक्षा ही चर्चाच जास्त संगणक-जागा व्यापत असल्यामुळे वाचक व इतर हळू हळू निरुत्साही होतात. अशा लालफितीच्या कारभारामुळे नवा वाचक नोंदी पाठवण्याच्या भानगडीत सहसा पडत नाही. एक मात्र खरे की विकिपिडियातील नोंदी संपादक व विमर्शकांच्या तीक्ष्ण नजरेखालून गेलेले असल्यामुळे, काही अपवाद वगळता, नोंदी विश्वासार्ह वाटतात. या ज्ञानकोशातील संपादकीय प्रक्रिया प्रगल्भ होत आहे. परंतु आपण पाठवलेल्या नोंदीवर कुणीतरी करडी नजर ठेवत आहे ही कल्पनाच काहीना रुचणार नाही. त्यामुळेच कदाचित विकिपिडियासाठी येणार्‍या नोंदींचा ओघ कमी होत चालला आहे. मुळात 'डिलेशन प्रूफ' नोंदी लिहिण्यासाठी भरपूर कष्ट घ्यावे लागतात. अगदी सुरुवातीला आपल्या आवडीच्या विषयावर लेख लिहून विकिपिडियाकडे पाठवण्यासाठी भरपूर उत्साह असतो. परंतु केवळ 'सर्च' वा 'कट्‌ व पेस्ट' मधून लेख तयार होत नसतात, हे लक्षात आल्यानंतर आपला उत्साहही सर्‌कन ओसरतो. काही चित्रविचित्र विषयासंबंधी कुठलीच माहिती उपलब्ध नसल्यामुळे घोडा अडून बसतो. हे येरा गबाळाचे काम नाही, हे काही असफल प्रयत्नानंतर लक्षात येऊ लागते. त्यामुळेच फार कमी वाचक या प्रकल्पामध्ये भाग घेतात. लेखासाठी फार चिकाटी लागते, हे मान्य करायलाच हवे.

म्हणूनच चितळेंची बाखरवडी, सामंत डेअरीचे दुधाचे पदार्थ, कोल्हापूरच्या मटणाचा पांढरा रस्सा, जोशी वडेवाल्यांचा वडा-पाव, बेळगावचा कुंदा, कोकणचा कोकम सरबत, विकिपिडियापर्यंत पोचू शकले नसतील. विकिपिडियासारखा एखादा ऑन लाइन मराठी ज्ञानकोश प्रकल्पच या अस्सल मराठी गोष्ठींना योग्य न्याय देवू शकेल. मुद्रित मराठी ज्ञानकोशाचीच वणवा असताना ऑन लाइन मराठी ज्ञानकोशाची कल्पना न केलेली बरी. मुद्रित व तज्ञांच्या संस्करणातून संपादित झालेल्या इतर कुठल्याही ज्ञानकोशापेक्षा विकिपिडियाची सरशी असली तरी पुढील कालखंडात विकिपिडियाचे संपादकीय प्रक्रियेतील दोषांची दखल घेऊन व सर्व प्रकारच्या विषयांची अद्यावत माहिती देणारा आणखी एखादा ऑन लाइन ज्ञानकोश वाचकांसाठी उपलब्ध होण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. तोपर्यंत विकिपिडियासमोरील पेचप्रसंगाला नेमके उत्तर मिळालेले असेल!