मुळात नैतिकता कुठून येते? या प्रश्नाचे उत्तर शोधताना 18व्या शतकातील डेव्हिड ह्यूम या स्कॉटिश तत्वज्ञापर्यंत आपल्याला जावे लागेल. त्याच्या मते नैतिकता वासनांची गुलामी करते ('the slave of the passions'). त्यानी हे निष्कर्ष 'चांगले काय व वाईट काय' या अभ्यासाअंती काढल्या होत्या. आपण ज्याला चांगले वा वाईट असे म्हणत असतो त्याचे मूळ आपल्या मनात एखादी वस्तू वा व्यक्तीबद्दल वाटणारी सहानुभूती वा घृणा यात शोधता येईल. त्याचे हे निष्कर्ष आपण आजकाल मान्य केलेल्या प्राथमिक स्वरूपातील वैश्विक नीतीमत्तेशी मिळते जुळते आहेत, हे आपल्या लक्षात येईल. सहा महिन्याचे मूल आपल्यासमोरील व्यक्तीमधून आवडते वा नावडते असे ठरवू शकते. एक वर्षाचे मूल उत्स्फूर्तपणे आपला (चिमुकला!) हात इतरांच्या मदतीसाठी पुढे करू शकते.

यावरून नैतिकता ठरवण्यासाठी आपल्याला विवेकी विचारांची गरज नाही असे म्हणता येईल. अनेक मानसतज्ञांच्या मते नीतीमत्तेसाठी आपण व्यक्त करत असलेली प्रतिक्रिया आपल्यातील उत्स्फूर्ततेला लपवण्यासाठीच असते. आपण नेहमीच न्यायाधीशाच्या भूमिकेतून नीतीमत्तेचे मूल्यमापन करत आहोत, अशा समजूतीने वागत असतो. परंतु ते खोटे असून आपण आपल्या कल्पनेतील नैतिकतेची बाजू उचलून धरण्यासाठी एखाद्या निष्णात वकीलाप्रमाणे वकीली डावपेच लढवत असतो, हे मान्य करायला हवे. ज्या गोष्टी प्रस्थापित आहेत त्याचीच बाजू सामान्यपणे आपण उचलून धरतो. यावरून चांगले काय वा वाईट काय हे ठरवण्यासाठी आपल्यातील जाणीवा व/वा बुद्धी अपुरे पडतात असा निष्कर्ष काढता येईल.

पॉल व्लूम या मानसतज्ञाचा वर उल्लेख केलेल्या विधानाला अनेकांचा आक्षेप असण्याची शक्यता आहे. कारण नीतीमत्तेला विवेकी विचारांचे अधिष्ठान नाही हे अनेकांना रुचणार नाही. नीतीमत्तेचा विकास हा केवळ भावनाविवशतेचा आविष्कार आहे हे विधान हास्यास्पद ठरण्याची शक्यता आहे. गेल्या दोन शतकातील नैतिकतेचा आढावा घेतल्यास नीतीमत्तेच्या स्वरूपात फार मोठ्या प्रमाणात बदल झालेले आढळेल. या बदलत गेलेल्या नैतिकतेचा विचार केल्यास त्यावर विवेकी विचारांचीच गडद छाया आहे हे लक्षात येईल. बाल कामगारांच्या पिळवणुकीला विरोध, गुलामगिरी पद्धतीचा नायनाट, मूक प्राण्यांचा मनोरंजनासाठी वापर न करण्याची मानसिकता, अण्वस्त्रांना विरोध, विश्वशातीसाठीचे प्रयत्न, लोकशाही पद्धत इत्यादी नैतिक मूल्यामागे विवेकवाद्यांचे अथक परिश्रम होते म्हणूनच जनमत बदलू लागले.

तरीसुद्धा भावनिक व विवेकरहित प्रक्रियेतूनच नैतिक बदल घडत गेले, ही वस्तुस्थिती नाकारता येत नाही. या बदलामागील कारणे शोधल्यास हा बदल मुख्यत्वेकरून वृत्तपत्रे, मुद्रित माध्यमं, मोबाईल, एसएमएस, टीव्ही, केबल, इंटरनेट, फेसबुक, ट्वीटर, आर्कुट, इत्यादी आधुनिक जगातील व्यापक संपर्क व्यवस्थेत सापडतील. आपण जेव्हा इतरांच्या संपर्कात येतो, तेव्हा आपण एखाद्या समान उद्धिष्टपूर्तीसाठी एकत्र येत असतो. त्यासाठी इतराबरोबर (अगदी तिर्‍हाइत असलातरी!) सलोख्याचे संबंध ठेवण्यास उत्सुक असतो. प्रवासाच्या सोई-सुविधा व सुलभता, खिशाला परवडणारी संपर्कसाधनं, माहितीच्या देवाण-घेवाणीसाठी लागणारा कमीत कमी वेळ, याचबरोबर राजकीय व आर्थिक परस्परावलंबन, इत्यादीमुळे आपल्या आजोबा-पणजोबांच्यापेक्षा आपण फार मोठ्या समुदायाच्या, विविध प्रकारच्या जातकुळी असलेल्यांच्या संपर्कात येत असतो. आपले सामाजिक वर्तुळ वाढत आहे. त्याच अनुषंगाने आपले नैतिक वर्तुळही विस्तारत आहे.

परंतु ही 'संपर्क संकल्पना' फार मर्यादित स्वरूपात नैतिक विकासाचे विश्लेषण करू शकते. गुलामगिरी व/वा मूक प्राण्यांच्या हक्काविषयी आपल्या नैतिकतेत कसा बदल होत गेला हे संपर्क-साधनांच्या विपुलतेतून सांगता येणार नाही. लोकशाही व्यवस्थेला प्राथमिकता वा लैंगिकतेतील उदारपणा इत्यादी प्रकारच्या नैतिक मूल्यांचे स्पष्टीकरण केवळ संपर्क सुविधा वाढल्या आहेत यावरून कळणार नाही. ज्याला आपण आयुष्यात कधीच पाहिले नाही व पाहण्याची सुतराम शक्यता नाही अशासाठींच्यासाठी आपला नैतिक पाठिंबा केवळ संपर्क सुविधांच्या लभ्यतेतून समजणार नाही. आपण जेव्हा रक्तदान वा नेत्रदान करतो तेव्हा ते कुणाच्या उपयोगी पडणार याची आपल्याला अजिबात कल्पना नसते. तरीसुद्धा एका व्यापक नैतिक दृष्टिकोनातून आपण दान करतो. कुठल्यातरी सामाजिक उपक्रमासाठी देणगी देताना याचे पुढे काय होणार याचा विचार आपल्या डोक्यात येत नाही. काहींच्या मते ही परोपकारीवृत्ती परस्परता व/वा सुप्त स्वार्थ यासाठी होत असते. कारण यातून आपली प्रतिष्ठा वाढते. आपण किती दानशूर आहोत हे जगाला कळते. त्यातून लैंगिक आकर्षणाची शक्यता वाढते. परंतु अशा गोष्टी यापूर्वी नव्हत्या व त्या आजच का ऐरणीवर आल्या हा प्रश्न अनुत्तरितच राहतो.

पूर्वीच्या काळी कुठल्याही गोष्टीची मुद्दामहून आग्रहावे मांडणी केली जात नव्हती, हेही एक कारण असू शकेल. संपर्क माध्यम म्हणून भाषेचा उपयोग अत्यंत मर्यादित समुदायापर्यंत पोचत असावा. खरे पाहता भाषा हे इतराविषयी करुणा, दया, प्रेम उत्पन्न करण्यासाठी सर्वात उत्तम साधन आहे. मुद्रणयंत्रणेच्या शोधानंतर भाषेचा प्रभावीपणे वापर होऊ लागला. साक्षरतेच्या प्रसारामुळे इतरांचे विचार कळू लागले. संवाद वाढू लागला. हॅरियट बीचर स्टोव्ह यांचे 1872 साली लिहिलेले अंकल टॉम्स कॅबिन हे पुस्तक अमेरिकेतील गुलामगिरी नष्ट करण्याच्या मानसिकतेस व /वा चळवळ जोर धरण्यास प्रेरणादायी ठरली. मूक प्राण्यांच्या वेदनेसंबंधी लिहिलेले पीटर सिंगर यांचे ऍनिमल लिबरेशन (1975) हे पुस्तक प्राण्यांच्या विषयी करुणा दाखवण्याबद्दल अनेक देशात जागृती निर्माण करू शकली. बाल विवाह, बहुपत्नित्व, जरठ विवाह इत्यादीतील क्रूरता वृत्तपत्र, नियतकालिकं, कथा, कादंबर्‍या इत्यादींच्या रेट्यामुळे जनसामान्यांना कळल्या. पुनर्विवाह, घटस्फोट, लिव्ह-इन-रिलेशन्स, समलिंगी संबंध या गोष्टींच्याबद्दलची विरोधाची धार कमी करण्यासाठी ललित साहित्याचे योगदान मोठे आहे, हे मान्य करायला हवे. परंतु प्रत्येक वेळी कथा कादंबर्‍यामधून चांगलेच निघेल याची खात्री नाही. कुठल्या अंतस्थ हेतूने साहित्यकृती लिहिली आहे याचा अंदाज न आल्यामुळे फसगत होण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. तरीसुद्धा आपल्यात क्रोध उत्पन्न करणार्‍या, चीड आणू शकणार्‍या साहित्याला कटाक्षाने आपण दूर सारतो. लाखो ज्यूंची कत्तल करणार्‍या अडॉल्फ हिट्लरला आपल्या नैतिकतेत स्थान नाही.

कथा-कादंबर्‍या वाचल्यामुळे जनसामाऩ्यांची मतं बदलतात व मतांची देवाण घेवाण होत असते, याविषयी मानसतज्ञ अनभिज्ञ आहेत. या प्रकारच्या सामाजिक क्षमतांचा आधुनिक मानसतज्ञ अजूनही विचारात घेत नाहीत. केवळ काही जुजबी चाचण्या, वा काही अवास्तव कल्पना आपल्यासमोर मांडत त्यावरून सर्वसमावेशक निष्कर्ष काढण्याच्या तज्ञांच्या घातक सवयीमुळे नैतिकतेचे स्वरूप स्पष्ट होत नाही. पाच मुलांना वाचवण्यासाठी एका मुलास बळी दिले तरी चालेल का - अशा समस्या उथळ वाटतात.

नैतिकतेला विवेकी विचारांचे अधिष्ठान नाही असे विधान करणार्‍यांच्या मते नैतिकतेची सैद्धांतिक चर्चा धर्मशास्त्रज्ञ वा तत्वज्ञच करू शकतात व यांची संख्या बोटावर मोजण्याइतकी असते. त्यासाठी त्याना स्वत:चे आयुष्य वेचावे लागते. काही सर्जनशील तज्ञच नवीन पायंडा पाडू शकतात. अशा तज्ञांच्या विचारमंथनातून नैतिकतेच्या स्वरूपात बदल होऊन समाजाचा पाठिंबा मिळणे अशक्य वाटते. त्या उलट सामान्य माणसं आपल्या मर्यादित कार्यक्षेत्रातच राहून आपल्या कुवतीनुसार नैतिक समस्यांना उत्तरं शोधतात. अनुकरण करू लागतात. व त्याप्रमाणे वागण्याचा प्रयत्न करतात. आपल्यातील फारच कमी जणांना कथा-कादंबर्‍या, नाटक-चित्रपट या कलाक्षेत्रात नवीन भर घालण्यास जमते. परंतु आपण कथा-कादंबर्‍या वाचण्यामध्ये, नाटक-सिनेमा बघण्यामध्ये रमतो. मुळातच मनुष्य प्राणी हा गप्पा गोष्टीत रमणारा प्राणी असल्यामुळे कथा कादंबर्‍यातील आशय इतरापर्यंत सहजपणे पोचवू शकतो. इतरांना प्रभावित करणे न जमले तरी किमान आपल्या मुलां-बाळांना तरी आपण प्रेरित करू शकतो. यातूनच नैतिक परिवर्तन घडत जाते.

राजकीय-सामाजिक-आर्थिक जवाबदारी पेलणारा एक सुज्ञ नागरिक म्हणून नैतिकतेच्या बदलत्या स्वरूपाबद्दल - व या बदलत्या स्वरूपामुळे बदलत असलेल्या जगाबद्दल - गंभीररित्या विचार न केल्यास ती एक मोठी चूक ठरेल. याविषयी अभ्यास करणे, संशोधन होणे गरजेचे आहे. लहान मुलं दैनंदिन नैतिक समस्यांना सामोरे कसे जातात, हा एक अभ्यासाचा चांगला विषय होऊ शकेल. भोवतालची परिस्थिती त्यांच्या नैतिकतेवर कसे परिणाम करते याचाही अभ्यास करता येईल. नैतिकतेचे मूळ भावनेत शोधता येते हे आज तरी नीरिक्षणाच्या स्वरूपात असले तरी याचे सैद्धांतिक विश्लेषण करणे आवश्यक आहे.

संदर्भ: Nature; 25 March 2010