मल्हाररावांनी जेजुरीसाठी काय केले हे वाचायलाही आवडेल.
>> +१

मल्हार रावांचा जन्म झाला तो भटक्या धनगर समाजामध्ये त्यामुळे त्यांचा जन्म दिवस किंवा साल याविषयी निश्चित अशी माहिती उपलब्ध नाही.
होळ गाव आहे कुठे?
होळ हे गाव पुणे जिल्ह्यातील बारामती तालुक्यामध्ये आहे. जेजुरीपासून साधारण तीस किलोमीटर अंतरावर आणि सोमेश्वर सहकारी साखर कारखान्याजवळ आहे.

(अहिल्या हा उच्चार चुकीचा आहे)

अहिल्या हा उच्चार चुकीचा असला तरी होळकरांच्या सुनेचे नाव अहिल्याच होते असे वाटते; अहल्या नाही. अहल्या रामायणात येते. गौतमी बुद्धकथेत येते पण वरील लेखातील स्त्रीचे नाव गौतमा आहे तसेच अहिल्या हे अपभ्रंशित नाव असू शकेल. चू. भू. दे. घे.

अहिल्याबाईंचे नाव कागदोपत्री कसे लिहिले आहे त्यावरून अहिल्या की अहल्या ते शोधावे लागेल. ते विशेष नाव असल्याने त्याचा उच्चार/ स्पेलिंग वगैरे चूक बरोबर असले तरीही फरक पडत नाही, ते तेव्हा जसे वापरले आहे तसेच वापरायला हवे.

बाकी होळकरांचा इतिहास ग्रेट नाही याच्याशी सहमत आहे पण पेशवे आणि शिंदे यांच्यापेक्षा ते वेगळे नाहीत. स्वार्थाचे राजकारण सर्वच करत होते. होळकर त्यापैकीच एक.

अहल्याबाई होळकर (अहिल्या हा उच्चार चुकीचा आहे)
विश्वकोशाततरी अहिल्याबाई असे लिहिले आहे.
होळकरांनी माळव्यात आणि शिंद्यांनी ग्वाल्हेरकडे मराठी राज्याचा विस्तार केला, परंतु एकदा राजवैभवाची चटक लागल्यावर 'कोण छत्रपती आणि कोण पेशवे?' अशी बेदरकार वृत्ती दिसून येते.

हे सर्वांसाठी खरे नाही का? अगदी मराठेशाहीत पेशव्यांनी 'कोण छत्रपती', नाना फडणविसाने 'कोण पेशवे'. अगदी संताजीने 'कोण राजाराम' या पद्धतीची वागणूक उद्गार काढले. जगातील सर्व राजांची हीच स्थिती असावी. नाहीतर इतकी स्वतंत्र राज्ये कशी झाली असती?

मराठ्यांच्या या राजवटीला अन्य प्रांतातील लोक इतके कंटाळले होते की पानिपतच्या लढाईत ते मराठ्यांच्या बाजूने उभे राहिलेले नाहीत.

मराठ्यांच्या राजवटीला (ही खरी राजवट नाही. तर चौथाई सरदेशमुखी वसूल करायची पण राज्यकारभार करायचा नाही.) लोक कंटाळले हे खरेच असावे. बंगाल बिहारातही ते कंटाळले होते असे म्हणतात.

पेशव्यांच्या काळात पुणे शहर तीनदा जाळून पोळून खणत्या लावून लुटण्यात आले. निजाम, सर्जेराव घाटगे आणि यशवंतराव होळकर यांनी पुणे जाळण्याचे काम केले. त्यातील यशवंतरावाचा हल्ला तत्कालीन पुणेकर कधीही विसरु शकणार नाहीत. 'होळकरी दंगा' नावाने कुप्रसिद्ध असलेल्या या हल्ल्याची दहशत पुणेकरांनी जबरदस्त घेतली होती. इंदूरवर सुदैवाने कधी अशी वेळ आली नाही.

मुख्य विषयाशी हा भाग फारसा संबंधित नाही. याच होळकरांवर दगा करून त्यांचा पुण्यात खून केला होता. यशवंतराव परागंदा झाले होते. होळकर संस्थान जवळपास खालसा करण्याचा हा प्रयत्न होता. अशावेळी पुण्यात होळकरांनी दंगा केला यात वेगळे ते काय. कित्येक वर्षे राजधानी म्हणून सुरक्षित असणार्‍या लोकांसाठी हा एक जाच होता हे वेगळे. पण असे दंगे इतरत्र झाले आहेतच ना.

प्रमोद

यात गनीमी कावा न वापरणारे भाऊसाहेब चुकले की नजीबखानाला सोडणारे मल्हारराव?

मल्हारराव स्वभावाने भाबडे असावेत की काय ते नक्की माहित नाही परंतु नजीब नक्कीच उस्ताद होता. त्याने मल्हाररावांची नस ओळखली होती. पानीपतापूर्वीच राघोबा आणि मल्हाररावांनी नजीबला पेचात पकडला असता नजीबने मल्हाररावांना आपण तुमचा धर्मपुत्र(?) असल्याची गळ घालून राघोबांकडे रदबदली करण्यास भाग पाडले होते. यावेळी हलक्या मनाच्या राघोबांनीसुद्धा मल्हाररावांना खरीखोटी न सुनावता किंवा मल्हाररावांची इतराजी नको म्हणून नजीबला सोडून दिले. नजीबला कैद करणे राघोबांना अशक्य नव्हतेच पण त्यांनी तसे केले नाही. या बदल्यात नजीबने मल्हाररावांनी मोठी रक्कम दिल्याचेही कळते.

इथे एक लक्षात घ्यायला हवे, होळकर हे मोठे सरदार होते. पेशव्यांचा त्यांच्यावर पूर्ण अंमल नव्हता. उलट पेशवे होळकरांना आणि होळकर पेशव्यांना दबून एकमेकांशी स्वार्थाचे राजकारण करत होते. जेथे फायदा नाही तेथून होळकरांनी आपले अंग काढून घेतलेले दिसते. उदा. पेशव्यांनी होळकरांना पंजाबात राहून व्यवस्था राखण्याचे सांगितले होते पण होळकरांनी ते मानले नाही. त्यांना त्यात फायदा दिसत नव्हता. त्याबद्दल त्यांच्यावर सक्ती करण्याचे धाडस पेशव्यांत नव्हते. पानिपताच्या वेळेसही शिंदे-होळकर वैरापायी मल्हारराव वेळ काढत मागे राहिल्याचे दिसते.

नजीबला आश्रय देण्यात मल्हाररावांचा जेवढा भाबडेपणा/ लबाडपणा आहे तेवढाच राघोबांचा नाकर्तेपणा आहे.

पानिपताच्या लढाईच्या आधी दिल्लीचा बादशहा पेशव्यांचा मांडलिकच होता दत्ताजी शिंदेकडे तिकडील कारभार सोपवलेला होता. बुराडी घाटाच्या लढाईत अब्दालीने दत्ताजीस ठार केले व दिल्ली लुटली तेव्हा भाउसाहेब पेशवे सैन्य घेउन तिकडे रवाना झाले. दिल्लीचा नामधारी बादशाह पळून गेला होता. भाउसाहेबांनी दिल्ली परत काबीज करून बादशाहाला गादीवर बसवले व सुरजमल जाट व वजीर गाजीउद्दीनचा तख्त सांभाळण्याचा बेत सफल होवून दिला नाही. परीणामी सूरजमल जाटाने पेशव्यांचे सहकार्य काढून घेतले.
शिंदे होळकरांचा दबदबा होताच. खरेतर ते बाजीरावांनी नेमलेले सरदार पण माधवरावांच्या काळात पेशव्यांना होळकरांकडून कर्ज घेण्याची वेळ आली. नंतरच्या काळात म्हणजे पेशव्यांनंतर १८१८ नंतर होळकरांच्या पेंढार्‍यांनी महाराष्ट्रात प्रचंड लुटालूट, जाळपोळ केली.

काशी, मथुरा सोडवणे ही पेशव्यांची प्रायोरीटी होतीच. पहिल्या बाजीरावाने, नंतर नानासाहेबांनी तर कितीतरी प्रयत्न केले होते पण दरवेळी मित्र असलेल्या अयोध्येचा नबाब सुजा व त्याच्या बापामुळे हे शक्य झाले नाही. उगाच शत्रू निर्माण करून तिकडील राजकारण बिघडवण्यात काय हशील?
पण आज जे काशीला घाट, धर्मशाळा दिसतात ते सर्व शिवाय खुद्द जे आजचे काशी विश्वनाथाचे मंदिर आहे ते अहिल्याबाईंनीच बांधलेले आहे. मूळ मंदिरावर आजही ग्यानवापी मशिद दिमाखाने उभी आहे. व विश्वनाथाच्या नंदीचे तोंड त्या दिशेनेच आहे.

शिंदे, होळकर खरोखरच पेशव्यांचे* सरदार (पक्षी-पेशव्यांना सबॉर्डिनेट) होते का? सुरुवातीला सरदार असावेत पण नंतर ते केस बाय केस सहकारी असेच असावेत. बाजीरावाने सरदार नेमले असेल पण माधवरावानंतर बहुधा त्यांनी स्वतःला स्वतंत्र समजण्यास सुरुवात केली असावी.

शिंदे आणि होळकर पेशव्यांचे सरदार असले तरी नंतर त्यांचे रूपांतर जवळपास संस्थानिकांमध्ये झाले होते. त्याअर्थी ते पेशव्यांचे मांडलिक होते असे म्हणता येईल. स्वतःच्या जहागिरी, वसुलीचे हक्क, सैन्य वगैरेंतून प्रबळ झालेल्या सरदारांना किंवा मांडलिक राजांना अंकित ठेवणे हे सोपे काम नसावे. इतिहासात अशाप्रकारे मांडलिक असलेले पण निष्ठावंत नसलेले अनेक राजे वेळप्रसंगी सोयीचे राजकारण बघून फुटलेले दिसतात. शिंदे-होळकरांनी निष्ठा अगदीच सोडल्या होत्या असे दिसत नाही परंतु आपापसातील वैर, संधीसाधूपणा वगैरेमधून ते पेशव्यांना नक्कीच डोईजड होते. परंतु हा काही मला त्यांचा दोष वगैरे वाटत नाही. राजकारणात अशा गोष्टी चालायच्याच.

शिंदे आणि होळकर हे खर्‍या अर्थाने पेशव्यांचेच सरदार होते असे वाटते. राज्य छत्रपतींचे असले तरी "डि फॅक्टो" राज्यकर्ते पेशवेच होते. शिंदे आणि होळकर या दोघांनाही सुभेदारी, सनदा वगैरे पेशव्यांनी दिल्या होत्या पण अर्थातच त्याला छत्रपतींची मान्यता होती.

याबाबत अहिल्याबाईंनी सांगितलेले बोल असे आहेत -

ही दौलत पेशव्यांची आहे त्याणी कृपाकरून चाकरी घेतली तर चाकरी करून दाखवीन नाहीतर हे इतकी ही दौलत त्यांच्या घरात घालीन.

मुळ लेख माहितीप्रद असण्यापेक्षा जाहिरातबाज वाटला

सहमत.