शंका: स्त्रियांना मालमत्तेत हक्क असण्याचे दु:खावेग होण्याशी काही कोरिलेशन होते काय? किंवा, सर्वच प्रांतांमध्ये सती प्रथा का नव्हती?

बंगालात कोणत्याशा प्रथेनुसार विधवेला पतीच्या मालमत्तेत हक्क मिळू शकत असे आणि बंगालात सतीची प्रथा रुढ होण्यामागे हेही एक कारण मानले जाते, असे पूर्वी वाचल्याचे स्मरते.

अद्ययावत प्रतिसादः
'मिताक्षरा' ही विज्ञानेश्वराने याज्ञवल्क्य स्मृतीवर अकराव्या शतकात लिहिलेली टीका आहे. तीनुसार विधवेला केवळ चरितार्थापुरत्या खर्चाचा हक्क मिळतो. या पद्धतीला 'मिताक्षर' म्हणून ओळखतात. मराठी ब्राह्मणांत बहुधा ही वापरात होती. पण बंगालमध्ये 'दायभाग' म्हणून पद्धत वापरात होती. ती जीमूतवाहनाने बाराव्या शतकात सर्व स्मृतींमधून केलेल्या टीकेवर आधारित आहे. तीनुसार स्त्रीला नवर्‍याच्या वारसदारांमध्ये मोजतात. याचा बंगालातल्या सतीच्या प्रमाणाशी संबंध असावा. यात गंमत अशी आहे की वरकरणी स्त्रीला अधिक हक्क देणारी पद्धत तिच्या जिवावर उठली.
(पण सतीसाठी प्रसिद्ध राजस्थानात मात्र 'मिताक्षरी' पद्धत होती.)
संदर्भः सती प्रकरण 'अंताजीची बखर' - ले. नंदा खरे.
- चिंतातुर जंतू :S)
"ही जीवांची इतकी गरदी जगात आहे का रास्त |
भरती मूर्खांचीच होत ना?" "एक तूच होसी ज्यास्त" || ५ ||

स्त्रियांना मालमत्तेत हक्क असण्याचे दु:खावेग होण्याशी काही कोरिलेशन होते काय?

नक्कीच असू शकते. :-) कदाचित, वैधव्याचे जिणे हे मुसलमानांच्या जनानखान्यात भरती होण्यापेक्षाही वाईट असू शकते. :-(

किंवा, सर्वच प्रांतांमध्ये सती प्रथा का नव्हती?

मी तर असे ऐकले आहे की महाराष्ट्रात ब्राह्मणांत सती जाण्याची परंपरा नव्हती. ती मराठ्यांत होती पण तरीही रमाबाई सती गेलेली दिसते. चू. भू. दे. घे.

एवढा तपशील आठवून लिहिणे मला थोडे अवघड वाटते.

तपशील आठवत नाही. मुद्दा आठवतो. म्हणूनच वर लिहिले आहे की आठवण झाल्यावर (पुस्तक) चाळले.

बायकोप्रमाणेच नवरादेखील सती जाण्याची सोय असती तर हि प्रथा चालू राहिली असती का? :)

त्यावेळी एकापेक्षा अधिक बायका करायची प्रथा होती आणि बाळंतपणात वगैरे बर्‍याच बायका मरत. ;-) बाकी, मुघलांत पुनर्विवाह सर्रास होत त्यामुळेही अकबराने विधवा पुनर्विवाहाला संमती दिली असावी.

त्याबद्दल माहिती देताना डॉ रायकरांनी कुरुंदकरांच्या हवाल्यानं दोन्ही बाजूंबद्दल खूपच छान् माहिती एका लेखात (लोकप्रभा दिवाळी अंक ) दिलिये.

ती माझ्या फेवरिट्समध्ये आहेच. रायकर अतिशय उत्तम लिहितात; त्यांचे इतर लेखही मी जपून ठेवले आहेत. त्यांचे बहुतांश संदर्भ अचूक असतात. अकबराविषयी हा लेखही उत्तम आहेच.

अकबर विकृत असल्याबद्दल मात्र माझी असहमती आहे. १३ व्या वर्षी त्याच्या हाती सत्ता आली पण तरीही तो बैरामखानाच्या हातचे बाहुले होता. सत्ता गाजवण्यापेक्षा ऐशोआरामात वेळ घालवत होता. बैरामच्या सल्ल्याने वागत होता. मुंडक्यांचे मनोरे रचण्याचा आदेश काही स्वतः अकबराचा नव्हे. हं! शिक्कामोर्तब त्याने केले असावे. सुमारे २० व्या वर्षापर्यंत अकबर राजकारणात फारसे लक्ष घालत नव्हता.

अकबर चक्रम मात्र होता. ;-) एकदा त्याला घोड्यावरून उतरून पायी चालण्याची इच्छा झाली आणि किती पायी चालावा? ३६ मैल. बादशहा चालतो आहे म्हटल्यावर बरोबरचे सरदारही पायी चालू लागले पण प्रत्यक्षात बादशहासह ३६ मैलाचा पल्ला गाठणारे २-३च शिल्लक राहिले. अशाच एका प्रसंगी अकबर यमुना पोहत पार करून गेला. त्याला थोडीशी स्टंटबाजी करणे आवडत होते असे वाटते. अकबर इतर मंगोल आणि तुर्कांप्रमाणे क्रूरही होता. याबद्दल अनेक कथा सांगता येतील परंतु १५५६ ते १५७० मधला अकबर आणि १५७५ नंतरचा अकबर यांत नक्कीच परिवर्तन घडलेले दिसते.

आणि दुसरं म्हणजे "सनातन" च्या गोटात असलेली मतं.(स्त्री लंपट,परकीय,खुनशी,विकृत वगैरे )

सनातनवर बंदी येत्ये म्हणे. उत्तम झाले. सर्वप्रथम अकबर परकीय अजिबात नाही. स्त्रीलंपट, खुनशी वगैरे व्यक्ती पंधराव्या-सोळाव्या शतकात असणे यात नवल नाहीच. बाकी, ३०० स्त्रियांना जौहारात जाळले. त्यापैकी काही स्त्रियांची संमती नव्हती त्यांना काठ्यांनी ढकलून ढकलून आगीत लोटले. चमत्कारिक रीत्या यातील दोन स्त्रिया जिवंत सापडल्या. त्यांना अकबराने आपल्या जनानखान्यात धाडले. यांत नेमके विकृत कोण आहे? ;-) म्हटले तर कुणीच नाही. म्हटले तर कुणीही.

लेख आवडला पण शॉर्ट कट मारल्यासारखा वाटला.

अबु'ल फझल आणि विन्सेंट स्मिथने अधिक लिहिले असते तर मलाही माहिती मिळाली असती. :-)

हे असे आहे होय्? मी ही असे दगड पाहिले आहेत पण ते मला कळले नव्हते. मी त्यांना अर्धट कलाकारांची कारागीरी समजत असे! बरे झाले उलगडून सांगितले.
-निनाद

चित्र स्पष्ट करून दाखवल्याबद्दल धन्यवाद. माहिती आवडली.

राजस्थानात अशाप्रकारे सतीच्या हातांचे ठसे ठेवून त्यांची पूजा केली जाते असे वाटते.

रोचक माहिती.

असेच.

मध्य युगातले पहिल्यापासूनचे कल्याणकारी राज्य = शिवराज्य असे तुम्ही का म्हणता ते कळाले.

अकबर आणि अशोक या दोन्ही राजांनी प्रथमतः क्रूर व्यवहार केलेला आहे. अशोकाच्या परिवर्तनाला कलिंगचे युद्ध कारणीभूत ठरले असे म्हटले जाते. अकबराच्या परिवर्तनाला नेमके काय कारणीभूत ठरले ते कळत नाही. तसा स्पष्ट उल्लेख येत नाही. शिकारीवर असताना एका झाडाखाली आराम करताना झाले असा त्रोटक उल्लेख आहे. त्याचे परिवर्तनही अर्थातच एका रात्रीत वगैरे झालेले नाही ते अनेक वर्षे हळूहळू होत राहिले. माझ्यामते, जवळच्या लोकांनी सतत केलेल्या विश्वासघातातून अकबर बरेच शिकला. इराणच्या शहाचा विषप्रयोगाने झालेला मृत्यू इ. मधून तो शहाणा होत गेला. सूफी आणि पारशी धर्माबद्दल त्याला असणारी आस्था त्याला मवाळ आणि सहिष्णू धोरण राबवण्यात मदत करून गेली असावी.

अकबराची दुसरी एक जमेची बाजू म्हणजे दूरदर्शीपणा आणि तो फक्त धार्मिक बाबींमध्येच नाही. इतिहासात अनेक शासकांचा असा पायंडा दिसतो की पराभूत झालेल्या शासकाची आठवण पुसून नवे शासन निर्माण करायचे. अकबराने मात्र शेरशहा सुरीचे धोरण कायम ठेवून मोहर, रुपया, दाम हे चलन कायम केले. शेतसारा चलनात स्वीकारणे सुरु केले. दळणवळणासाठी महामार्ग बांधून राज्यबांधणी केली. आधी म्हटल्याप्रमाणे मौर्यकालीन व्यवस्थाही त्याच्या कारभारात दिसते. पूर्वीच्या शासकाचे चांगले ते स्वीकारणे हा ही कल्याणकारी राज्याचा एक पैलू आहे.

इतर अनेक राजांना (भोज, हर्षवर्धन, जहांगीर?, मलिक अंबर?, शालिवाहन इत्यादींना) आपण अनुलेखाने मारतो असे वाटते.

खरंय! अशोक, अकबराप्रमाणे किंवा शिवाजीप्रमाणे त्यांचा विस्तृत इतिहास, राज्यविषयक धोरण इ. मिळत नाही म्हणून.

जहांगीरचा इतिहास उपलब्ध आहे पण जहांगीरने अकबराचे राज्य राखले आणि वाढवले. सर्वकाही "सेट" केलेल्या अवस्थेत त्याला मिळाले त्यामुळे शासन व्यवस्था सुधारणे सोपे गेले असावे. तरीही, जहांगीरने न्यायासाठी जनतेशी सरळ संबंध साधला हे खरेच. व्यक्ती म्हणून मात्र जहांगीर अफूबाज आणि अतिशय अंधश्रद्ध होता असे वाटते. चू. भू. द्या घ्या (जहांगीरबद्दलची माझ्याकडील माहिती यथातथा आहे.)

अतिअवांतरः सहजच आठवले म्हणून; रायकरांनीही लेखात त्रोटक उल्लेख केला आहे. सर्वधर्मसमभाव राखण्यासाठी अकबराने राज्यातील इमारतींत हिंदू-मुस्लिम संस्कृतीचा/ कारागिरीचा मिलाफ करवला असे कळते. या पार्श्वभूमीवर पु. ना. ओकांची आठवण होते. ताजमहालात हिंदू संस्कृतींची चिन्हे का असा प्रश्न त्यांना पडतो त्याचे उत्तर हे असू शकते. सोबत शहाजहानची आई राजपूत असल्याने तोही कलेबाबत सहिष्णू होता असे वाटते.

>>अकबराचा पंचनामा

:)

सावरकरांना जे मान्य नव्हते ते (ऑलमोस्ट अकबराचे समकालीन असलेल्या) शिवाजीला मात्र मान्य होते असे दिसते.

नितिन थत्ते

याच विषयावर सहा सोनेरी पाने मधे मात्र सावरकरांनी केलेला अकबराचा पंचनामा याच राजाची वेगळी बाजूही दाखवतो असे आठवते. (सध्या पुस्तक जवळ नाही)

माझ्याजवळ आहे पण घरी आहे. संध्याकाळी अधिक संदर्भ देईन. ऑनलाईनही आहे. ५व्या किंवा ६ व्या सोनेरी पानांत कुठेतरी अकबराचे संदर्भ आहेत. असो.

सावरकरांचे सोनेरी पाने आणि प. वि. वर्तकांचे वास्तव रामायण यांत फारसा फरक नाही. दोघांचे संदर्भ बरोबर असतात पण सोबत ते टिप्पणी करू लागले की प्रचारक वाटू लागतात. अकबराविषयी लिहिताना सावरकर त्यांना योग्य वाटणार्‍या टिप्पण्या करू लागतात. जसे, अकबर हा सहिष्णू नव्हताच, तो सहिष्णू असण्याचे नाटक करत होता वगैरे. याला संदर्भ वगैरे ते काहीच देत नाहीत. अकबराने आपले राज्य सुरक्षित राहावे म्हणून जिझिया बंद केला असे म्हणतात. एक तर असे करण्यात अकबराचा शहाणपणाच आहे. तो मात्र ते मान्य करत नाहीत. याचबरोबर, आपल्या व्यक्तिगत जीवनातही अकबर अनेक हिंदू प्रथा पाळत होता हे लिहायला टाळतात.

जसे सावरकर अकबराबद्दल लिहितात तसेच शिवाजीबाबत लिहिणेही शक्य आहे. "शिवाजी कसला सहिष्णू? आधीच शून्यातून राज्य निर्माण करायचे त्यात आणखी मशिदी पाडल्या असत्या तर हिंदवी स्वराज्याला आणखी शत्रू निर्माण झाले असते. ते होऊ नये म्हणून सहिष्णू." पण हे त्या व्यक्तीचे मत झाले. इतिहास नाही हे लक्षात घेणे जरूरीचे आहे.

सावरकरांचे सहा सोनेरी पाने हे एक उद्दिष्ट समोर ठेवून लिहिलेले आहे. १८५७ च्या बंडाला स्वातंत्र्य संग्राम म्हणणे वगैरे. त्यासाठी ऐतिहासिक संदर्भ घेतलेले असले तरी त्याला इतिहास म्हणणे अयोग्य आहे. प्रचार म्हणणे योग्य ठरेल. सावरकर राजकारणी होते, इतिहासकार नाहीत.