अभय व अनिता दिवाळी सणाच्या निमित्ताने खरेदीसाठी बाहेर पडले. त्या दोघांचे आपल्या तिन्ही मुलांवर भरपूर प्रेम. दिवाळीची भेट म्हणून प्रत्येकासाठी दोन हजार रुपये खर्च करावे असे ठरवून ते एका मॉलमध्ये शिरले. सर्वात मोठ्या मुलाचे वय बारा वर्षे, त्यानंतरच्याचे दहा वर्षे व सर्वात धाकटा आठ वर्षाचा. आदिदासच्या स्पोर्टस शूजची किंमत तीन हजार रुपये होती व नायकेच्या शूजला दोन हजार रुपये मोजावे लागत होते. अभय व अनिताने तिघांसाठी नायकेचे शूज घेतले व बिल देण्यासाठी काउंटरपाशी गेले. तितक्यात त्या दोघांचे लक्ष एका पोस्टरवर गेले. आदिदासच्या दोन शूजच्या जोड्या घेणार्‍यास नायकेच्या शूजची एक जोडी मोफत!

" जर आपण ही ऑफर स्वीकारल्यास आपल्या मुलातील दोघांना चांगले स्पोर्टस शूज मिळतील व ही खरेदी आपल्या बजेटच्या आवाक्यातच असेल" - अभय.
"परंतु आपल्याला असे करता येणार नाही. आपण आपल्या मुलांपैकी एकट्यावर अन्याय केल्यासारखे होईल. हा भेदभाव आहे" इती अनिता.
" पण अनिता, कसे काय हे अऩ्याय्यकारक ठरेल? आपण घरून निघताना प्रत्येकासाठी दोन हजार रुपये खर्च करण्याचे ठरविले होते व या दोन हजारात नायकेचे शूज येत असल्यामुळे आपण सर्वाना नायकेचे शूज घेण्याचे ठरविले. त्याप्रमाणे त्यांच्यापैकी एकाला नायकेचेच शूज मिळणार आहेत. व इतर दोघांना त्यापेक्षा चांगले शूज मिळतील, एवढाच काय तो फरक. परंतु आपण ही ऑफर नाकारल्यास आदिदासचे शूज न मिळाल्यामुळे दोन मुलं आपल्यावर नाराज होतील. त्याचे काय? " अभयचे प्रत्युत्तर.
" मला आपल्या मुलांमध्ये सम वाटणी करायची आहे. एकाला जास्त, दुसर्‍याला कमी असे नको" अनिताचा ठेका.
" इतर दोन मुलं हिरमुसली तरीसुद्धा! ! "
" ............"

आपल्यातील बहुतेकांना समतेबद्दल आपुलकी वाटत असते. परंतु त्यातील काही जण मात्र कुठल्याही परिस्थितीत समतेचा आग्रह सोडायला तयार होत नाहीत. भेदभाव न करणे म्हणजे सर्वांना एकाच पातळीवर (म्हणजेच खालच्या पातळीवर!) आणून ठेवणे अशा अर्थाने समतेकडे ते पाहतात. या जगातील प्रत्येकाला गरीब करून आपण सहजपणे समता प्रस्थापित करू शकतो. परंतु असे केल्यामुळे कोणाचेच (गरीबांचीसुद्धा!) भले होणार नाही. व असे करणे मूर्खपणाचे ठरेल. गरीबाला कायमचेच गरीबीतच ठेवणे हे त्यांच्यावर अन्याय्य ठरेल व इतरांनाही हानीकारक ठरू शकेल.

आपण खर्‍या अर्थाने समता आणू शकत नाही म्हणून समाजातील विषमतेकडे (कायमचेच!) दुर्लक्ष करत रहावे हेही योग्य नाही. यासंबंधात कुठल्या परिस्थितीत विषमता स्वीकारार्ह आहे व कुठे नाही याचे काही निकष ठरवावे लागतील. आपल्याच दोन्ही मुलांना त्यांच्या भावापेक्षा चांगले शूज मिळत असल्यास थोडासा भेदभाव खपवून घेण्यास का हरकत असावी? अभयचा हा वादाचा मुद्दा योग्य वाटण्याची शक्यता आहे. यात कुणाचेही नुकसान होत नाही, झाला तर उलट फायदाच होईल. त्यामुळे अशा प्रकारच्या विषमतेला नाकारण्यात काही अर्थ नाही.

जॉन रॉल्स हा राजकीय तत्वज्ञ अशा प्रकारच्या विषमतेला डिफरन्स प्रिन्सिपल असे नाव देतो. तळागाळातील लोकांचाही फायदा होत असल्यास विषमतेला हरकत नसावी, हा या सिद्धांताचा मतितार्थ आहे. अभय व अनिता यांच्या मुलांच्या संदर्भात हा सिद्धांत लागू करता येईल की नाही हा मुद्दा वेगळा आहे. अनिता व अभय यांची तिन्ही मुलं - लहान प्रमाणात का असेना - वर्गविरहित समाजाचे एक घटक आहेत. त्यात सर्वांना एकाच मापात तोलले जात असते. मुळात अनिता - अभय या जोडीने सर्वांसाठी समान खर्च करण्याच्या उद्देशाने दुकानात प्रवेश केला होता. तसे त्यांचे नियोजन होते. परंतु अभयच्या बदललेल्या इच्छेमुळे त्यातील दोघांना अपेक्षेपेक्षा जास्त काही तरी मिळणार आहे व तिसर्‍याचे यात काहीही नुकसान होणार नाही, याची काळजी घेतली आहे. त्यामुळे हे बदललेले नियोजन तिसर्‍या मुलालासुद्धा न्याय देणारा ठरेल का? एक मात्र खरे की सामाजिक व/वा राजकीय व्यवहाराप्रमाणे कौटुंबिक व्यवहारात वागता येत नाही. सामाजिक व/वा राजकीय व्यवहारात रॉल्सच्या तत्वाचा आग्रह धरणे रास्त ठरेल. परंतु कौटुंबिक व्यवहारातील थोडासा भेदभावसुद्धा कौटुंबिक ताण तणावाला कारणीभूत ठरू शकेल.

राजकीय व्यवहार करताना मात्र या संबंधी जास्त काळजी घ्यावी लागेल. कुठल्याही गरीबाच्या स्वाभिमानाला धक्का पोचवणारा निर्णय-धोरण - कृती सामाजिक स्वास्थ्य बिघडवू शकेल. गरीब वस्तीत एकमेकाच्या शेजारी राहणार्‍यांपैकी एखादा (बदललेल्या राजकीय ध्येय-धोरणामुळे) अचानकपणे श्रीमंत झाल्यास गरीबांना ते सहन होणार नाही. खरे पाहता त्याची श्रीमंती स्वकष्टार्जित असू शकेल. परंतु आपलाच एक शेजारी श्रीमंती भोगत आहे, हे गरीब शेजार्‍याला मानसिकरित्या कधीच पटणार नाही. सामाजिक मनोविश्लेषकांच्या मते गरीब व श्रीमंत यांच्यातील दरी गरीबांना अस्वस्थ करत असते. गरीबांना गरीब शेजारी चालेल; श्रीमंत शेजारी नको. कारण शेजारच्याची श्रीमंती गरीबाला कायमची टोचणी देत राहते.

राजकीय, सामाजिक वा कौटुंबिक व्यवहारातील समानता व विषमता यांचा फक्त केवळ भौतिकतेच्या दृष्टिकोनातूनच विचार करत राहणे हे कितपत योग्य आहे?
याव्यतिरिक्त इतर दृष्टिकोनातूनसुद्धा (उदा: आध्यात्मिक, पारलौकिक, मानसिक....) या समस्येकडे पाहणे वा मोजमाप करणे याचाही विचार व्हायला हवा असे आपल्याला वाटते का?